Stóreignaskattar og stjórnarskráin Sindri M. Stephensen og Víðir Smári Petersen skrifa 6. september 2021 08:01 Á síðustu dögum hefur farið fram nokkur umræða um þá stefnu Samfylkingarinnar fyrir komandi kosningar að boða svokallaðan stóreignaskatt á þá sem eiga hreinar eignir umfram 200 milljón krónur. Í umræðunni hefur því verið haldið fram að stóreignaskattar sem þessir geti verið hæpnir út frá jafnræðisreglu og eignarréttarákvæði stjórnarskrár. Af þessu tilefni er ástæða til að rekja sögu eignaskatta hér á landi í stuttu máli og rifja upp nálgun dómstóla þegar reynt hefur á stjórnskipulegt gildi þeirra. Eignir manna hafa verið skattlagðar hér á landi allt frá tíundarlögunum 1096. Almennur eignarskattur var við lýði árin 1921-2004 og enn eru innheimtir fasteignaskattar, sem eru í eðli sínu eignaskattar. Þá voru stóreignaskattar tvívegis lagðir á eignir árin 1949 og 1956 og auðlegðarskattar gjaldárin 2010-2014. Í tilviki stóreignaskatta var skatthlutfall þeirra 15-25% af hreinni eign umfram tiltekið lágmark, en heimilt var að greiða skattinn á allt að tíu árum. Í tilviki auðlegðarskatts var árlegt skatthlutfall frá 1,25% til 2% af hreinni eign yfir tilgreindum mörkum, misjafnt eftir tímabilum (að viðbættum viðbótarauðlegðarskatti ef það átti við). Deilt var um lögmæti stóreigna- og auðlegðarskatta fyrir dómstólum en í öllum aðalatriðum hefur þess háttar skattlagning í dómum Hæstaréttar verið talin samrýmast kröfum stjórnarskrárinnar. Ályktanir af dómaframkvæmd Hæstaréttar Draga má eftirfarandi almennar ályktanir af dómum Hæstaréttar í stóreigna- og auðlegðarskattsmálunum: Dómstólar játa löggjafanum verulegt svigrúm til að ákveða hvernig skattlagningu skuli háttað í einstökum atriðum. Almennt er heimilt að innheimta stóreignaskatt og hann má vera stighækkandi eftir því sem verðmæti eigna er meira. Það kemur ekki í veg fyrir eignaskatta þótt tekjur gjaldanda standi ekki undir greiðslu skattsins. Þetta þýðir, með öðrum orðum, að stóreignaskattur er að meginreglu stjórnskipulega gildur. Skoðast það í ljósi þess að samkvæmt stjórnarskrá er það löggjafans að ákveða skipan skattlagningar hér á landi og því eðlilegt að dómstólar játi handhafa skattlagningarvalds víðtækt svigrúm í þessum efnum, sem skoðast jafnframt í ljósi þrígreiningar ríkisvaldsins. Eftir sem áður skiptir útfærsla slíkra skatta miklu máli í stjórnskipulegu tilliti, þannig að gætt sé m.a. jafnræðis og meðalhófs. Er heimilt að innheimta stóreignaskatt í venjulegu árferði? Í opinberri umfjöllun hefur verið skírskotað til þess að í dómum Hæstaréttar í svonefndum auðlegðarskattsmálum hafi Hæstiréttur vísað til þess, til stuðnings lögmætis hans, að skatturinn hafi verið settur á í kjölfar bankahrunsins og að hann hafi verið hugsaður til skamms tíma. Frá þeim forsendum megi gagnálykta á þá leið að álagning stóreignaskatts í venjulegu árferði sé óheimil. Ekki verður framhjá því litið að í forsendum Hæstaréttar er að finna sjónarmið af þessu tagi en þar eru jafnframt ámálguð mörg önnur rök til stuðnings lögmæti skattlagningarinnar, svo sem rakin eru hér að framan. Fæst því vart ráðið að þessi atriði hafi verið skilyrði eða forsendur fyrir því að skatturinn væri lögmætur. Bankahrunið virðist því ekki hafa verið úrslitaatriði varðandi lögmæti auðlegðarskattsins heldur komu þessi sjónarmið til skoðunar í ljósi aðdraganda lagasetningarinnar ásamt öðrum hefðbundnum sjónarmiðum um skattlagningarvald. Þess má þó geta að í auðlegðarskattsmálunum var vísað til þess að í kjölfar bankahrunsins hafi verið við að etja „einstæðan vanda“ í ríkisfjármálum þar sem gert hafi verið ráð fyrir að halli ríkissjóðs árið 2009 yrði 180 ma. kr. (núvirt um 270 ma kr.). Til samanburðar má nefna að áætlaður halli ríkissjóðs árið 2021 samkvæmt gildandi fjárlögum er um 325 ma. kr., einkum vegna efnahagsaðgerða í kjölfar Covid-19 faraldursins. Meginatriði við mat á lögmæti stóreignaskatts Aðalatriðið við mat á því hvort stóreignaskattar séu lögmætir er að horfa til þess hve íþyngjandi þeir eru til lengri tíma. Ef stóreignaskattur væri t.d. 20% af hreinni eign yfir tilgreindum mörkum á ári og innheimtur í langan tíma yrði fljótt lítið eftir af þeim eignum sem væru umfram skattleysismörk. Slíkur skattur gæti því falið í sér eignaupptöku og verið ólögmætur. Ekki er þó mikil hætta á því að lágir stóreignaskattar feli í sér eignaupptöku. Þannig má nefna að 1,5% skattur í 10 ár felur samanlagt í sér u.þ.b. 15% skattlagningu. Til samanburðar var samanlagt skatthlutfall stóreignaskattsins árin 1949 og 1956 allt að 50% á sjö ára tímabili en sú skattlagning samrýmdist kröfum stjórnarskrár. Jafnvel þótt álagning stóreignaskatts gæti talist í andstöðu við stjórnarskrá í einstaka tilvikum, t.d. í tilviki tekjulágs eldri borgara sem á miklar eignir, þá yrði skatturinn ekki talinn ólögmætur í heild sinni. Hann fæli þá eingöngu í sér eignaupptöku í því tiltekna tilviki, en gera verður ráð fyrir því að almennt myndi fólk ekki eiga í teljandi vandræðum með að greiða lágan stóreignaskatt. Þá mætti væntanlega ætla að einstaklingur sem á hreina eign umfram 200 m.kr. ávaxti fé sitt með eðlilegum hætti, og nýti sér þau úrræði sem viðkomandi hefur til tekjuöflunar, t.d. með því að fá lífeyri úr almannatryggingakerfinu eða frá lífeyrissjóðum. Hér má nefna að þegar metið er hvort tekjur gjaldanda standi undir eignasköttum er litið til allra tekna, hvort sem þær eru skattlagðar í formi tekju- eða fjármagnstekjuskatts. Að þessu sögðu má benda á að hugsa mætti sér ýmsar útfærslur sem gætu stuðlað að auknu meðalhófi við álagningu stóreignaskatts. Sem dæmi má nefna að hækka mætti skattinn í skrefum til þess að gefa gjaldendum svigrúm til að aðlagast skattheimtunni. Þá mætti hugsa sér að gefa þeim gjaldendum sem sérstaklega háttar til um, t.d. þeir sem eru tekjulágir á tilteknu tímabili vegna sérstakra aðstæðna, heimild til þess að dreifa skattgreiðslum. Að lokum Það er viðfangsefni stjórnmálanna að deila um ágæti skattlagningar á borð við stóreignaskatta og er hér engin afstaða tekin til þess hvort slík skattheimta sé skynsamleg. Sindri er lektor við lagadeild Háskólans í Reykjavík. Víðir er dósent við lagadeild Háskóla Íslands. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Skattar og tollar Alþingiskosningar 2021 Stjórnarskrá Samfylkingin Skoðun: Kosningar 2021 Mest lesið „Við andlát manns lýkur skattskyldu hans“ Þórður Gunnarsson Skoðun Dýrkeyptur aðgangur Stella Guðmundsdóttir Skoðun Íslenskufræðingurinn Sigmundur Davíð Hákon Darri Egilsson Skoðun Aðgangur bannaður Áslaug Arna Sigurbjörnsdóttir Skoðun Hvers vegna hefur frammistöðu íslenskra nemenda í PISA farið hrakandi? Jón Páll Haraldsson,Linda Heiðarsdóttir,Ómar Örn Magnússon Skoðun Það er verið að ljúga að okkur Hildur Þórðardóttir Skoðun Ævintýralegar eftiráskýringar Hildur Sverrisdóttir Skoðun Loftslagskvíði Sjálfstæðisflokksins Gunnar Bragi Sveinsson Skoðun Gervigóðmennska fyrir almannafé Kári Allansson Skoðun Við þurfum þingmann eins og Ágúst Bjarna Valdimar Víðisson Skoðun Skoðun Skoðun Handleiðsla og vellíðan í starfi Sveindís Anna Jóhannsdóttir skrifar Skoðun Eldgos og innviðir: Tryggjum öryggi Suðurnesja Halla Hrund Logadóttir skrifar Skoðun Er aukin einkavæðing lausnin? Reynir Böðvarsson skrifar Skoðun Samfélag á krossgötum Finnbjörn A. Hermannsson,Sonja Ýr Þorbergsdóttir skrifar Skoðun Hvað er vandamálið? Alexandra Briem skrifar Skoðun Au pair fyrirkomulagið – barn síns tíma? Hlöðver Skúli Hákonarson skrifar Skoðun Fontur – hiti þrjú stig Stefán Steingrímur Bergsson skrifar Skoðun Bankinn gefur, bankinn tekur Breki Karlsson skrifar Skoðun Hægt og hljótt Dofri Hermannsson skrifar Skoðun Kennaraverkfall – sparka í dekkin eða setja meira bensín á bílinn? Melkorka Mjöll Kristinsdóttir skrifar Skoðun Gervigóðmennska fyrir almannafé Kári Allansson skrifar Skoðun Góður granni, gulli betri! Jóna Bjarnadóttir skrifar Skoðun Frelsi er alls konar Jón Óskar Sólnes skrifar Skoðun Betra plan í ríkisfjármálum Sanna Magdalena Mörtudóttir skrifar Skoðun Íslenskufræðingurinn Sigmundur Davíð Hákon Darri Egilsson skrifar Skoðun Dýrkeyptur aðgangur Stella Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Þarf Alþingi að vera í óvissu? Haukur Arnþórsson skrifar Skoðun Stöndum með einyrkjum og sjálfstætt starfandi Kristján Þórður Snæbjarnarson skrifar Skoðun Ætla Íslendingar að standa vörð um orkuauðlindir sínar? Ágústa Ágústsdóttir skrifar Skoðun Evrópa og sjálfstæði Íslands Anna Sofía Kristjánsdóttir skrifar Skoðun Heilnæmt samfélag, betri lífskjör og jöfn tækifæri fyrir öll Unnur Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Mölunarverksmiðja eða umhverfisvæn matvælaframleiðsla Ása Berglind Hjálmarsdóttir skrifar Skoðun Lifað með reisn - Frá starfslokum til æviloka Þorsteinn Sæmundsson skrifar Skoðun Viðreisn, evran og Finnland Eggert Sigurbergsson skrifar Skoðun Fleiri staðreyndir um jafnlaunavottun – íþyngjandi og kostnaðarsamt regluverk Gunnar Ármannsson skrifar Skoðun Við þurfum þingmann eins og Ágúst Bjarna Valdimar Víðisson skrifar Skoðun Sagnaarfur Biblíunnar – Heildræn sýn á sköpunina Sigurvin Lárus Jónsson skrifar Skoðun Hvers vegna hefur frammistöðu íslenskra nemenda í PISA farið hrakandi? Jón Páll Haraldsson,Linda Heiðarsdóttir,Ómar Örn Magnússon skrifar Skoðun Iðkum nægjusemi, nýtum náttúruna Borghildur Gunnarsdóttir,Ósk Kristinsdóttir skrifar Skoðun Hægt með krónunni? Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Sjá meira
Á síðustu dögum hefur farið fram nokkur umræða um þá stefnu Samfylkingarinnar fyrir komandi kosningar að boða svokallaðan stóreignaskatt á þá sem eiga hreinar eignir umfram 200 milljón krónur. Í umræðunni hefur því verið haldið fram að stóreignaskattar sem þessir geti verið hæpnir út frá jafnræðisreglu og eignarréttarákvæði stjórnarskrár. Af þessu tilefni er ástæða til að rekja sögu eignaskatta hér á landi í stuttu máli og rifja upp nálgun dómstóla þegar reynt hefur á stjórnskipulegt gildi þeirra. Eignir manna hafa verið skattlagðar hér á landi allt frá tíundarlögunum 1096. Almennur eignarskattur var við lýði árin 1921-2004 og enn eru innheimtir fasteignaskattar, sem eru í eðli sínu eignaskattar. Þá voru stóreignaskattar tvívegis lagðir á eignir árin 1949 og 1956 og auðlegðarskattar gjaldárin 2010-2014. Í tilviki stóreignaskatta var skatthlutfall þeirra 15-25% af hreinni eign umfram tiltekið lágmark, en heimilt var að greiða skattinn á allt að tíu árum. Í tilviki auðlegðarskatts var árlegt skatthlutfall frá 1,25% til 2% af hreinni eign yfir tilgreindum mörkum, misjafnt eftir tímabilum (að viðbættum viðbótarauðlegðarskatti ef það átti við). Deilt var um lögmæti stóreigna- og auðlegðarskatta fyrir dómstólum en í öllum aðalatriðum hefur þess háttar skattlagning í dómum Hæstaréttar verið talin samrýmast kröfum stjórnarskrárinnar. Ályktanir af dómaframkvæmd Hæstaréttar Draga má eftirfarandi almennar ályktanir af dómum Hæstaréttar í stóreigna- og auðlegðarskattsmálunum: Dómstólar játa löggjafanum verulegt svigrúm til að ákveða hvernig skattlagningu skuli háttað í einstökum atriðum. Almennt er heimilt að innheimta stóreignaskatt og hann má vera stighækkandi eftir því sem verðmæti eigna er meira. Það kemur ekki í veg fyrir eignaskatta þótt tekjur gjaldanda standi ekki undir greiðslu skattsins. Þetta þýðir, með öðrum orðum, að stóreignaskattur er að meginreglu stjórnskipulega gildur. Skoðast það í ljósi þess að samkvæmt stjórnarskrá er það löggjafans að ákveða skipan skattlagningar hér á landi og því eðlilegt að dómstólar játi handhafa skattlagningarvalds víðtækt svigrúm í þessum efnum, sem skoðast jafnframt í ljósi þrígreiningar ríkisvaldsins. Eftir sem áður skiptir útfærsla slíkra skatta miklu máli í stjórnskipulegu tilliti, þannig að gætt sé m.a. jafnræðis og meðalhófs. Er heimilt að innheimta stóreignaskatt í venjulegu árferði? Í opinberri umfjöllun hefur verið skírskotað til þess að í dómum Hæstaréttar í svonefndum auðlegðarskattsmálum hafi Hæstiréttur vísað til þess, til stuðnings lögmætis hans, að skatturinn hafi verið settur á í kjölfar bankahrunsins og að hann hafi verið hugsaður til skamms tíma. Frá þeim forsendum megi gagnálykta á þá leið að álagning stóreignaskatts í venjulegu árferði sé óheimil. Ekki verður framhjá því litið að í forsendum Hæstaréttar er að finna sjónarmið af þessu tagi en þar eru jafnframt ámálguð mörg önnur rök til stuðnings lögmæti skattlagningarinnar, svo sem rakin eru hér að framan. Fæst því vart ráðið að þessi atriði hafi verið skilyrði eða forsendur fyrir því að skatturinn væri lögmætur. Bankahrunið virðist því ekki hafa verið úrslitaatriði varðandi lögmæti auðlegðarskattsins heldur komu þessi sjónarmið til skoðunar í ljósi aðdraganda lagasetningarinnar ásamt öðrum hefðbundnum sjónarmiðum um skattlagningarvald. Þess má þó geta að í auðlegðarskattsmálunum var vísað til þess að í kjölfar bankahrunsins hafi verið við að etja „einstæðan vanda“ í ríkisfjármálum þar sem gert hafi verið ráð fyrir að halli ríkissjóðs árið 2009 yrði 180 ma. kr. (núvirt um 270 ma kr.). Til samanburðar má nefna að áætlaður halli ríkissjóðs árið 2021 samkvæmt gildandi fjárlögum er um 325 ma. kr., einkum vegna efnahagsaðgerða í kjölfar Covid-19 faraldursins. Meginatriði við mat á lögmæti stóreignaskatts Aðalatriðið við mat á því hvort stóreignaskattar séu lögmætir er að horfa til þess hve íþyngjandi þeir eru til lengri tíma. Ef stóreignaskattur væri t.d. 20% af hreinni eign yfir tilgreindum mörkum á ári og innheimtur í langan tíma yrði fljótt lítið eftir af þeim eignum sem væru umfram skattleysismörk. Slíkur skattur gæti því falið í sér eignaupptöku og verið ólögmætur. Ekki er þó mikil hætta á því að lágir stóreignaskattar feli í sér eignaupptöku. Þannig má nefna að 1,5% skattur í 10 ár felur samanlagt í sér u.þ.b. 15% skattlagningu. Til samanburðar var samanlagt skatthlutfall stóreignaskattsins árin 1949 og 1956 allt að 50% á sjö ára tímabili en sú skattlagning samrýmdist kröfum stjórnarskrár. Jafnvel þótt álagning stóreignaskatts gæti talist í andstöðu við stjórnarskrá í einstaka tilvikum, t.d. í tilviki tekjulágs eldri borgara sem á miklar eignir, þá yrði skatturinn ekki talinn ólögmætur í heild sinni. Hann fæli þá eingöngu í sér eignaupptöku í því tiltekna tilviki, en gera verður ráð fyrir því að almennt myndi fólk ekki eiga í teljandi vandræðum með að greiða lágan stóreignaskatt. Þá mætti væntanlega ætla að einstaklingur sem á hreina eign umfram 200 m.kr. ávaxti fé sitt með eðlilegum hætti, og nýti sér þau úrræði sem viðkomandi hefur til tekjuöflunar, t.d. með því að fá lífeyri úr almannatryggingakerfinu eða frá lífeyrissjóðum. Hér má nefna að þegar metið er hvort tekjur gjaldanda standi undir eignasköttum er litið til allra tekna, hvort sem þær eru skattlagðar í formi tekju- eða fjármagnstekjuskatts. Að þessu sögðu má benda á að hugsa mætti sér ýmsar útfærslur sem gætu stuðlað að auknu meðalhófi við álagningu stóreignaskatts. Sem dæmi má nefna að hækka mætti skattinn í skrefum til þess að gefa gjaldendum svigrúm til að aðlagast skattheimtunni. Þá mætti hugsa sér að gefa þeim gjaldendum sem sérstaklega háttar til um, t.d. þeir sem eru tekjulágir á tilteknu tímabili vegna sérstakra aðstæðna, heimild til þess að dreifa skattgreiðslum. Að lokum Það er viðfangsefni stjórnmálanna að deila um ágæti skattlagningar á borð við stóreignaskatta og er hér engin afstaða tekin til þess hvort slík skattheimta sé skynsamleg. Sindri er lektor við lagadeild Háskólans í Reykjavík. Víðir er dósent við lagadeild Háskóla Íslands.
Hvers vegna hefur frammistöðu íslenskra nemenda í PISA farið hrakandi? Jón Páll Haraldsson,Linda Heiðarsdóttir,Ómar Örn Magnússon Skoðun
Skoðun Kennaraverkfall – sparka í dekkin eða setja meira bensín á bílinn? Melkorka Mjöll Kristinsdóttir skrifar
Skoðun Mölunarverksmiðja eða umhverfisvæn matvælaframleiðsla Ása Berglind Hjálmarsdóttir skrifar
Skoðun Fleiri staðreyndir um jafnlaunavottun – íþyngjandi og kostnaðarsamt regluverk Gunnar Ármannsson skrifar
Skoðun Hvers vegna hefur frammistöðu íslenskra nemenda í PISA farið hrakandi? Jón Páll Haraldsson,Linda Heiðarsdóttir,Ómar Örn Magnússon skrifar
Hvers vegna hefur frammistöðu íslenskra nemenda í PISA farið hrakandi? Jón Páll Haraldsson,Linda Heiðarsdóttir,Ómar Örn Magnússon Skoðun