Hvenær hefur maður samræði við barn? Gísli Rafn Ólafsson skrifar 11. mars 2023 10:30 „Hvenær drepur maður mann og hvenær drepur maður ekki mann?“ spurði Jón Hreggviðsson eftirminnilega í skáldsögunni Íslandsklukkan. Svarið við þessari spurningu má reyndar finna kyrfilega skilgreint í 23. kafla hegningarlaga. Ef Laxness hefði hins vegar fjallað um 22. kafla laganna – sem hann gerir raunar, t.d. í Sjálfstætt fólk – þá myndi spurningin sennilega hljóða svona: „Hvenær hefur maður samræði við barn og hvenær hefur maður ekki samræði við barn?“ Ef þú ert yngri en 18 ára, þá ertu barn! Þetta ætti ekki að vera sérstaklega flókin spurning, enda er skilgreining hugtaksins „barn“ afar skýr í lögunum: ef þú ert yngri en 18 ára ert þú barn í augum laganna. Barnasáttmáli Sameinuðu þjóðanna, sem var lögfestur árið 2013, skilgreinir barn sem einstaklinga sem ekki hafa náð 18 ára aldri, og sömu sögu má segja um lögræðislög. Fullyrða má að samfélagið sé á heildina litið sammála um að börnum beri að veita aukna lagalega vernd í ljósi þess hve varnarlaus þau geta verið – í ljósi þess að þau búa ekki yfir eins viðamikilli reynslu og þekkingu og fullorðið fólk. Fimmtán ára á föstu, sextán ára í sambúð… með fimmtugum manni? Þrátt fyrir allt þetta gera lögin okkar eins og þau standa ráð fyrir því að 15 ára börn hafi þroska og vitsmuni til að stunda kynferðismök með fullorðnum – og engin viðmið eru sett um ásættanlegt aldursviðmið upp á við. Löggjafinn leggur því blessun sína yfir það að 15 ára einstaklingur og 59 ára einstaklingur eigi í kynferðislegu sambandi. Á sama tíma eru lögin ekki í stakk búin til þess að takast á við það sem kallað er á ensku grooming – þegar fullorðinn einstaklingur byggir upp trúnaðar- og tilfinningasamband við barn til að auðvelda sér að misnota það kynferðislega. Þetta skýtur óneitanlega skökku við í ljósi þeirrar aukningar sem hefur átt sér stað í gagnrýninni umræðu og meðvitund um kynferðislega tilburði fullorðinna í garð barna – samfélagið hefur í síauknum mæli kallað eftir að lengra sé gengið til að tryggja réttarvernd barna gagnvart kynferðislegri misnotkun af hálfu fullorðinna. Þess vegna lagði ég fram lagafrumvarp um að þessu yrði breytt síðastliðið haust. Í frumvarpinu legg ég til að kynferðislegur lágmarksaldur, sem er skilgreindur í almennum hegningarlögum, verði hækkaður úr 15 árum í 18 ár. Markmiðið er einmitt að efla réttarvernd barna á aldrinum 15–17 ára. Frumvarpið tryggir þó á sama tíma að þótt einstaklingar undir 18 ára aldri eigi í samþykku kynferðissambandi á jafnræðisgrundvelli verði þeir ekki sóttir til saka þegar um svipaðan aldur er að ræða – eins og hið svokallaða „Rómeó og Júlíu-ákvæði“ gerir nú þegar. Hvers vegna eru lögin svona? Árið 2007 voru gerðar breytingar til hins betra frá því sem áður var, en þá var kynferðislegur lögaldur hækkaður úr 14 árum í 15 ár. Síðan þá hafa engar breytingar átt sér stað. Í greinargerð frumvarpsins segir að íslensk börn byrji mörg að stunda kynlíf 15 ára og því sé varhugavert að hækka aldurinn – svo öruggt sé að einstaklingar á svipuðum aldri undir lögaldursmörkum sem eigi í kynferðislegu sambandi sæti ekki refsingum fyrir. Á þeim tíma virðist þó ekki hafa verið tekið tillit til þess að um þetta hafi ákveðinn varnagli þegar verið sleginn með hinu svokallaða ákvæði um Rómeó og Júlíu. Í því felst að samræði milli einstaklinga undir 15 ára aldri sé ekki refsivert þegar aðilar eru á svipuðum aldri. Í ljósi þess að ákvæðið var þegar til staðar þegar lögunum var breytt virðist röksemdafærslan fyrir því að varhugavert sé að hækka lágmarksaldurinn frekar standa á brothættum brauðfótum. Góð umræða gulli betri Nýverið skilaði embætti héraðssaksóknara umsögn um frumvarpið þar sem gerðar eru mikilvægar efnislegar athugasemdir við innihald þess. Meðal annars bendir embættið á notagildi 200. og 201. gr. hegningarlaga, sem gera hvers kyns kynferðislegt samræði við barn eða annan niðja refsivert – hvort sem um er að ræða barn eða fullorðinn einstakling. Þess að auki færir embættið rök fyrir því að gáleysisákvæði 204. gr. hegningarlaga þjóni sem mikilvægur varnagli fyrir ákæruvaldið. Meginreglan er sú að brot gegn hegningarlögum séu einungis refsiverð þegar ásetningur er til staðar – svo gáleysisákvæðið veitir ákæruvaldinu rýmri heimild en ella til þess að vernda börn. Ég fagna auðvitað allri efnislegri umræðu um frumvarpið og vona að meðferð frumvarpsins í allsherjar- og menntamálanefnd taki gott tillit til þessarra þátta umsagnarinnar, og að hún verði þá til þess að umbætur eigi sér stað. Það síðasta sem ég vil gera er að rökstuddar athugasemdir séu virtar að vettugi – en það er því miður ósiður sem stjórnarliðar hafa tileinkað sér og stunda í síauknum mæli, eins og til að mynda í útlendingafrumvarpi Jóns Gunnarssonar. Það er afar mikilvægur hluti af lýðræðislegri valddreifingu að tekið sé mark á umsögnum sérfræðinga í hverjum málaflokki fyrir sig. En hvað er mikilvægustu breytingunni til fyrirstöðu? Það sætir þó furðu að embætti héraðssaksóknara haldi því fram í umsögninni að við hækkunina úr 14 í 15 ára aldur árið 2007 hafi verið „vísað til rannsókna sem lágu fyrir um viðhorf ungmenna sjálfra til þessa efnis,“ – og að á þeim grundvelli meti embættið sem svo að ekki sé ráðlegt að gera „svo stórar breytingar“ á aldursviðmiðinu „án frekari skoðunar.“ Þegar við könnum greinargerð með frumvarpi því sem varð að lögunum sem um ræðir kemur í ljós að staðhæfingin um vísan til rannsókna um viðhorf ungmenna í frumvarpinu 2007 sé nokkuð vafasöm. Í greinargerðinni segir: „Rannsóknir sýna að unglingar á Íslandi byrja snemma að stunda kynlíf, eða rúmlega 15 ára að meðaltali.“ Hér er því ekki um að ræða „viðhorf ungmenna sjálfra“ til hækkunar lágmarksaldurs, heldur töluleg gögn um hvenær íslensk ungmenni byrja að jafnaði að stunda kynlíf. Þótt ekki sé vísað til rannsóknarinnar sem um ræðir í greinargerðinni er líklegt að hér sé um að ræða rannsóknarverkefnið HBSC sem kannaði meðal annars kynhneigð og -hegðun ungmenna og var birt í maí 2006. Þar kemur fram að meðaltalið sé jú 15 ára. Í rannsókninni er þó margt merkilegra og marktækara að finna en bara þá niðurstöðu að íslenskir unglingar byrji að meðaltali að stunda kynlíf við 15 ára aldur. Til að mynda kemst rannsóknin að þeirri niðurstöðu að 15 ára stúlkur séu langtum líklegri til þess að hafa byrjað að stunda kynlíf en 15 ára drengir, sem þýðir að stúlkurnar eru mun líklegri til að byrja að stunda kynlíf með sér eldri aðilum. Þetta er afar fyrirferðarmikil vísbending um að bráðnauðsynlega þurfi að auka réttarvernd barna! Eins og ég segi að ofan er öll efnisleg umræða um þetta málefni mikið fagnaðarefni – en hún verður að byggjast á staðreyndum. Von mín er sú að frumvarpið njóti greinargóðrar og gagnrýnar þinglegrar meðferðar í framhaldinu og verði til þess að samfélagið geti reist enn þéttari skjaldborg utan um framtíð, von og trú þjóðarinnar – börnin okkar. Höfundur er þingmaður Pírata. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Gísli Rafn Ólafsson Píratar Alþingi Börn og uppeldi Kynlíf Mest lesið Kemur þín háskólagráða úr kornflakes pakka? Davíð Már Sigurðsson Skoðun Nei, það verður ekki að vera Ísrael, það er Ísrael Einar Ólafsson Skoðun Púslið sem passar ekki Ingibjörg Isaksen Skoðun Hinn óseðjandi Eiríkur Ólafsson Skoðun Þér er boðið með, kæri félagi Trausti Breiðfjörð Magnússon Skoðun Íslenski fáninn fyrir samstöðu ekki mismunun Ása Berglind Hjálmarsdóttir Skoðun Ef þið þurfið að segja upphátt að þið séuð ekki rasistar... Nichole Leigh Mosty Skoðun Jafnlaunabarnið og baðvatnið Helga Sigrún Harðardóttir Skoðun Á að leyfa eða halda áfram að banna? Sigurður G. Guðjónsson Skoðun Þéttari byggð: Hver nýtur ábatans — og hver borgar brúsann? Daði Freyr Ólafsson Skoðun Skoðun Skoðun Á að leyfa eða halda áfram að banna? Sigurður G. Guðjónsson skrifar Skoðun Íslenski fáninn fyrir samstöðu ekki mismunun Ása Berglind Hjálmarsdóttir skrifar Skoðun Jafnlaunabarnið og baðvatnið Helga Sigrún Harðardóttir skrifar Skoðun Þér er boðið með, kæri félagi Trausti Breiðfjörð Magnússon skrifar Skoðun Púslið sem passar ekki Ingibjörg Isaksen skrifar Skoðun Nei, það verður ekki að vera Ísrael, það er Ísrael Einar Ólafsson skrifar Skoðun Kemur þín háskólagráða úr kornflakes pakka? Davíð Már Sigurðsson skrifar Skoðun Hinn óseðjandi Eiríkur Ólafsson skrifar Skoðun Þéttari byggð: Hver nýtur ábatans — og hver borgar brúsann? Daði Freyr Ólafsson skrifar Skoðun Það ætti ekki vera í boði að útskifa fólk úr viðtalstímum hjá geðlæknum Atli Már Haraldsson Zebitz skrifar Skoðun Ef þið þurfið að segja upphátt að þið séuð ekki rasistar... Nichole Leigh Mosty skrifar Skoðun Hugleiðingar og skoðanaskipti um rasisma og útlendingahatur Ole Anton Bieltvedt skrifar Skoðun 56.000 krónur í vasa Kópavogsbúa Ásdís Kristjánsdóttir skrifar Skoðun NordAN: Vegið að norrænni forvarnarstefnu Siv Friðleifsdóttir skrifar Skoðun Af hverju byggjum við innan gróinna hverfa? Dóra Björt Guðjónsdóttir skrifar Skoðun Gigt, vinnumarkaðurinn, fjölgun hlutastarfa og viðeigandi aðlögun Hrönn Stefánsdóttir skrifar Skoðun Er stríðsglæpamaður í rútunni? Ragnhildur Hólmgeirsdóttir, Hrönn Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Nú er tími til aðgerða: Tóbaks- og nikótínfrítt Ísland Vala Smáradóttir,Jóhanna S. Kristjánsdóttir skrifar Skoðun Til hamingju með sjómannadaginn Sigurjón Þórðarson skrifar Skoðun Er ekki tími til kominn að tengja? Kristín María Birgisdóttir skrifar Skoðun Barnasáttmáli fyrir öll börn Guðný Björk Eydal,Paola Cardenas skrifar Skoðun Ójafnvægið sem heimurinn býr við – og skellur á Bakka Erna Bjarnadóttir skrifar Skoðun Bensínstöðvardíll og Birkimelur Helgi Áss Grétarsson skrifar Skoðun Trollveiðar og veiðiráðgjöf Magnús Jónsson skrifar Skoðun Gríðarlegir hagsmunir í húfi Sigurður Ingi Jóhannsson skrifar Skoðun Skynsamleg forgangsröðun fjár Ragnhildur Jónsdóttir skrifar Skoðun Eins skýrt og það verður Jóna Hlíf Halldórsdóttir skrifar Skoðun Tjáningarfrelsi, gagnrýni og Snorri Másson Birgir Orri Ásgrímsson skrifar Skoðun Að sameinast fjölskyldu sinni Guðrún Brynjólfsdóttir skrifar Skoðun Þögnin sem skapaði ótta – arfleifð Þórarins í Sameyki Sigríður Svanborgardóttir skrifar Sjá meira
„Hvenær drepur maður mann og hvenær drepur maður ekki mann?“ spurði Jón Hreggviðsson eftirminnilega í skáldsögunni Íslandsklukkan. Svarið við þessari spurningu má reyndar finna kyrfilega skilgreint í 23. kafla hegningarlaga. Ef Laxness hefði hins vegar fjallað um 22. kafla laganna – sem hann gerir raunar, t.d. í Sjálfstætt fólk – þá myndi spurningin sennilega hljóða svona: „Hvenær hefur maður samræði við barn og hvenær hefur maður ekki samræði við barn?“ Ef þú ert yngri en 18 ára, þá ertu barn! Þetta ætti ekki að vera sérstaklega flókin spurning, enda er skilgreining hugtaksins „barn“ afar skýr í lögunum: ef þú ert yngri en 18 ára ert þú barn í augum laganna. Barnasáttmáli Sameinuðu þjóðanna, sem var lögfestur árið 2013, skilgreinir barn sem einstaklinga sem ekki hafa náð 18 ára aldri, og sömu sögu má segja um lögræðislög. Fullyrða má að samfélagið sé á heildina litið sammála um að börnum beri að veita aukna lagalega vernd í ljósi þess hve varnarlaus þau geta verið – í ljósi þess að þau búa ekki yfir eins viðamikilli reynslu og þekkingu og fullorðið fólk. Fimmtán ára á föstu, sextán ára í sambúð… með fimmtugum manni? Þrátt fyrir allt þetta gera lögin okkar eins og þau standa ráð fyrir því að 15 ára börn hafi þroska og vitsmuni til að stunda kynferðismök með fullorðnum – og engin viðmið eru sett um ásættanlegt aldursviðmið upp á við. Löggjafinn leggur því blessun sína yfir það að 15 ára einstaklingur og 59 ára einstaklingur eigi í kynferðislegu sambandi. Á sama tíma eru lögin ekki í stakk búin til þess að takast á við það sem kallað er á ensku grooming – þegar fullorðinn einstaklingur byggir upp trúnaðar- og tilfinningasamband við barn til að auðvelda sér að misnota það kynferðislega. Þetta skýtur óneitanlega skökku við í ljósi þeirrar aukningar sem hefur átt sér stað í gagnrýninni umræðu og meðvitund um kynferðislega tilburði fullorðinna í garð barna – samfélagið hefur í síauknum mæli kallað eftir að lengra sé gengið til að tryggja réttarvernd barna gagnvart kynferðislegri misnotkun af hálfu fullorðinna. Þess vegna lagði ég fram lagafrumvarp um að þessu yrði breytt síðastliðið haust. Í frumvarpinu legg ég til að kynferðislegur lágmarksaldur, sem er skilgreindur í almennum hegningarlögum, verði hækkaður úr 15 árum í 18 ár. Markmiðið er einmitt að efla réttarvernd barna á aldrinum 15–17 ára. Frumvarpið tryggir þó á sama tíma að þótt einstaklingar undir 18 ára aldri eigi í samþykku kynferðissambandi á jafnræðisgrundvelli verði þeir ekki sóttir til saka þegar um svipaðan aldur er að ræða – eins og hið svokallaða „Rómeó og Júlíu-ákvæði“ gerir nú þegar. Hvers vegna eru lögin svona? Árið 2007 voru gerðar breytingar til hins betra frá því sem áður var, en þá var kynferðislegur lögaldur hækkaður úr 14 árum í 15 ár. Síðan þá hafa engar breytingar átt sér stað. Í greinargerð frumvarpsins segir að íslensk börn byrji mörg að stunda kynlíf 15 ára og því sé varhugavert að hækka aldurinn – svo öruggt sé að einstaklingar á svipuðum aldri undir lögaldursmörkum sem eigi í kynferðislegu sambandi sæti ekki refsingum fyrir. Á þeim tíma virðist þó ekki hafa verið tekið tillit til þess að um þetta hafi ákveðinn varnagli þegar verið sleginn með hinu svokallaða ákvæði um Rómeó og Júlíu. Í því felst að samræði milli einstaklinga undir 15 ára aldri sé ekki refsivert þegar aðilar eru á svipuðum aldri. Í ljósi þess að ákvæðið var þegar til staðar þegar lögunum var breytt virðist röksemdafærslan fyrir því að varhugavert sé að hækka lágmarksaldurinn frekar standa á brothættum brauðfótum. Góð umræða gulli betri Nýverið skilaði embætti héraðssaksóknara umsögn um frumvarpið þar sem gerðar eru mikilvægar efnislegar athugasemdir við innihald þess. Meðal annars bendir embættið á notagildi 200. og 201. gr. hegningarlaga, sem gera hvers kyns kynferðislegt samræði við barn eða annan niðja refsivert – hvort sem um er að ræða barn eða fullorðinn einstakling. Þess að auki færir embættið rök fyrir því að gáleysisákvæði 204. gr. hegningarlaga þjóni sem mikilvægur varnagli fyrir ákæruvaldið. Meginreglan er sú að brot gegn hegningarlögum séu einungis refsiverð þegar ásetningur er til staðar – svo gáleysisákvæðið veitir ákæruvaldinu rýmri heimild en ella til þess að vernda börn. Ég fagna auðvitað allri efnislegri umræðu um frumvarpið og vona að meðferð frumvarpsins í allsherjar- og menntamálanefnd taki gott tillit til þessarra þátta umsagnarinnar, og að hún verði þá til þess að umbætur eigi sér stað. Það síðasta sem ég vil gera er að rökstuddar athugasemdir séu virtar að vettugi – en það er því miður ósiður sem stjórnarliðar hafa tileinkað sér og stunda í síauknum mæli, eins og til að mynda í útlendingafrumvarpi Jóns Gunnarssonar. Það er afar mikilvægur hluti af lýðræðislegri valddreifingu að tekið sé mark á umsögnum sérfræðinga í hverjum málaflokki fyrir sig. En hvað er mikilvægustu breytingunni til fyrirstöðu? Það sætir þó furðu að embætti héraðssaksóknara haldi því fram í umsögninni að við hækkunina úr 14 í 15 ára aldur árið 2007 hafi verið „vísað til rannsókna sem lágu fyrir um viðhorf ungmenna sjálfra til þessa efnis,“ – og að á þeim grundvelli meti embættið sem svo að ekki sé ráðlegt að gera „svo stórar breytingar“ á aldursviðmiðinu „án frekari skoðunar.“ Þegar við könnum greinargerð með frumvarpi því sem varð að lögunum sem um ræðir kemur í ljós að staðhæfingin um vísan til rannsókna um viðhorf ungmenna í frumvarpinu 2007 sé nokkuð vafasöm. Í greinargerðinni segir: „Rannsóknir sýna að unglingar á Íslandi byrja snemma að stunda kynlíf, eða rúmlega 15 ára að meðaltali.“ Hér er því ekki um að ræða „viðhorf ungmenna sjálfra“ til hækkunar lágmarksaldurs, heldur töluleg gögn um hvenær íslensk ungmenni byrja að jafnaði að stunda kynlíf. Þótt ekki sé vísað til rannsóknarinnar sem um ræðir í greinargerðinni er líklegt að hér sé um að ræða rannsóknarverkefnið HBSC sem kannaði meðal annars kynhneigð og -hegðun ungmenna og var birt í maí 2006. Þar kemur fram að meðaltalið sé jú 15 ára. Í rannsókninni er þó margt merkilegra og marktækara að finna en bara þá niðurstöðu að íslenskir unglingar byrji að meðaltali að stunda kynlíf við 15 ára aldur. Til að mynda kemst rannsóknin að þeirri niðurstöðu að 15 ára stúlkur séu langtum líklegri til þess að hafa byrjað að stunda kynlíf en 15 ára drengir, sem þýðir að stúlkurnar eru mun líklegri til að byrja að stunda kynlíf með sér eldri aðilum. Þetta er afar fyrirferðarmikil vísbending um að bráðnauðsynlega þurfi að auka réttarvernd barna! Eins og ég segi að ofan er öll efnisleg umræða um þetta málefni mikið fagnaðarefni – en hún verður að byggjast á staðreyndum. Von mín er sú að frumvarpið njóti greinargóðrar og gagnrýnar þinglegrar meðferðar í framhaldinu og verði til þess að samfélagið geti reist enn þéttari skjaldborg utan um framtíð, von og trú þjóðarinnar – börnin okkar. Höfundur er þingmaður Pírata.
Skoðun Það ætti ekki vera í boði að útskifa fólk úr viðtalstímum hjá geðlæknum Atli Már Haraldsson Zebitz skrifar
Skoðun Gigt, vinnumarkaðurinn, fjölgun hlutastarfa og viðeigandi aðlögun Hrönn Stefánsdóttir skrifar
Skoðun Nú er tími til aðgerða: Tóbaks- og nikótínfrítt Ísland Vala Smáradóttir,Jóhanna S. Kristjánsdóttir skrifar