Rúmast sjálfbærni innan tilgangs hlutafélaga? Hanna Björt Kristjánsdóttir skrifar 8. júní 2021 08:00 Í ljósi aukinnar umræðu um sjálfbærni þá er eðlilegt að velta fyrir sér hvaða aðilar það eru sem bera mestu ábyrgðina gagnvart samfélagi og umhverfi. Við sem einstaklingar getum borið okkar ábyrgð t.d. með því að stýra okkar neyslu, kaupa minna, endurnýta og velja umhverfisvænni kosti. Framtak einstaklingsins er mikilvægt, en það kemur okkur ekki nægilega langt. Fyrirtækin og hlutafélögin að baki þeim eru aðilarnir sem hafa mestu áhrifin á umhverfi og samfélag og er því eðlilegt að þau beri ábyrgð í samræmi við það. Það leiðir hugann að því hvaða hlutverk þau spila og hvaða tilgangi þau eigi að þjóna. Margir eru á því máli að hlutafélög starfi í þágu hluthafa sinna og þeirra helsta markmið sé að afla hagnaðar fyrir þá. Í gegnum tíðina hefur þessi hugmynd verið ríkjandi en nú í seinni tíð hefur önnur stefna sótt í sig veðrið en í henni felst að hlutafélög starfi í þágu haghafa félagsins. Haghafar eru, eins og orðið kannski gefur til kynna, þeir aðilar sem hafa hagsmuni að gæta gagnvart félaginu. Þessi hópur getur verið nokkuð breiður og breytilegur eftir því hvaða félag um ræðir en almennt eru þetta starfsmenn félagsins, kröfuhafar, hluthafar, samfélag, stjórnvöld og jafnvel umhverfi en þó eru ekki allir sammála um að umhverfi geti talist haghafi. Margir halda því einnig fram að við dönsum einhversstaðar þarna á milli þessara tveggja póla en raunveruleikinn er samt sá að mikil áhersla er lögð á hagsmuni hluthafa og oft á kostnað annarra haghafa, þá sérstaklega samfélags og umhverfis. Þegar umræðan um samfélagslega ábyrgð og sjálfbærni fór að aukast varð meiri áhersla lögð á að hlutafélög þyrftu að sinna samfélagslegum skyldum. Því fylgir þó einnig áhætta á því að félög séu að grænþvo starfsemi sína, þ.e.a.s. að sýnast gera það gott á sviði umhverfis og samfélagsmála án þess þó að fylgja því raunverulega eftir. Snýst ákallið því orðið meira um að félög taki sjálfbærni lengra og geri það að grunnstoð í starfsemi sinni, en þá komum við aftur að þeirri spurningu hvaða tilgangi þessi félög eigi að þjóna og hvaða hagsmunir skulu hafðir að leiðarljósi, hagsmunir hluthafa eða samfélagsins? Þessari spurningu hefur að einhverju leyti verið svarað með tilkomu nýs félagaforms, haghafafélaga (e. Benefit Corporations), sem er að finna m.a. í Bandaríkjunum og á Ítalíu. Byggir félagaformið að miklu leyti á grunni hlutafélaga, en munurinn felst helst í því að tilgangur slíkra félaga er tvískiptur. Annars vegar er um að ræða hefðbundinn tilgang hlutafélags, þ.e.a.s. að afla tekna og reka fjárhagslega starfsemi með arðbærum hætti, en hins vegar að beita sér fyrir samfélagslegum eða umhverfistengdum málefnum. Félagaformið gerir einnig ríkari kröfur til stjórnenda félaganna, þar sem krafan um gagnsæi er aukin með ítarlegri reglum um upplýsingagjöf og ábyrgð stjórnenda er ríkari, þar sem þeir bera einnig ábyrgð á samfélagslega hlutverki félagsins. Hér á landi er ekki að finna slíkt félagaform en hér áður fyrr var það skilyrði í hlutafélagalögum að til þess að geta talist hlutafélag þá þyrfti félagið að beita sér fyrir fjárhagslegum ágóða fyrir hluthafa sína. Því var breytt árið 1978 og var skilgreining hlutafélags rýmkuð. Var það gert til þess að starfsemi í þágu t.d. mannúðarmála og almannaheilla gæti nýtt sér hlutafélagaformið. Ekki var þessi heimild útfærð nánar né skilyrði þess að slíkur rekstur gæti nýtt sér félagaformið. Situr því eftir sú spurning hvort þarna sé möguleiki á því að félög sem eru rekin í hefðbundnum fjárhagslegum tilgangi geti einnig haft annan tilgang sem snýr að samfélagslegum eða umhverfislegum málefnum. Í þessu gæti legið tækifæri fyrir hlutafélög til að fara út fyrir þann almenna tilgang hlutafélaga að gæta hag hlutahafa og beita sér að alvöru fyrir samfélagi og umhverfi. Það eru kostir og gallar við það að stofna nýtt félagaform, þá sérstaklega þegar lagt er upp með að slíkt félagaform skuli starfa í þágu málefna á sviði sjálfbærni. Kosturinn er sá að það myndi gefa þeim sem hafa áhuga á að gera sjálfbærni að grunnstoð starfsemi sinnar möguleika á að gera slíkt án þess að málin yrðu flækt eitthvað frekar. Með því að hafa sjálfbærni samfléttaða inn í félagaformið er búið að taka afstöðu til þess hvaða hagsmunir það eru sem stjórnendum er skylt að taka tillit til ef upp kemur ágreiningsmál. Hættan er samt sú að ef stofnað væri til nýs félagaforms þá gæti sá þrýstingur sem hefur skapast á hlutafélög undanfarin ár, í tengslum við sjálfbærni, færst eingöngu yfir á þau félög sem kjósa að beita sér á þessum vettvangi í stað þess að ríkari krafa sé gerð á öll hlutafélög að gera betur. Væri því ef til vill möguleiki að útfæra betur heimild hlutafélaga til að vera með tvískiptan tilgang. Tækifærin sem er að finna með aukinni sjálfbærni eru gríðarlega mörg og eru þau ekki eingöngu innan nýsköpunar eða viðskipta, heldur er mörg sóknartækifæri að finna innan lagarammans. Löggjöfin ætti að vera lifandi og styðja við framþróun í stað þess að halda aftur af henni. Hvort sem nýtt félagaform eða breyting á því gamla sé lausn við einhverjum af þeim áskorunum sem við stöndum frammi fyrir eða ekki, þá er ljóst að það er alltaf hægt að gera betur. Höfundur er lögfræðingur hjá Marel. Greinin er unnin upp úr meistararitgerð höfundar. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Kauphöllin Umhverfismál Mest lesið Þegar móðir mín kvaddi okkur fyrir einu ári síðan í dag Gísli Hvanndal Jakobsson Skoðun Þegar ómennskan vitnar í lög Bubbi Morthens Skoðun Davíð Oddsson stendur ekki við eigin ritsjórnarstefnu - Þolir og birtir ekki gagnrýni á eigin skrif Ole Anton Bieltvedt Skoðun Framlengjum séreignarleiðina til að vernda heimilin Vilhjálmur Hilmarsson Skoðun Álit Einhverfupaunksins um ABA meðferð og kennslu á Íslandi Sigrún Ósk Stefánsdóttir Skoðun Ef Trump tapar kosningunum… Jun Þór Morikawa Skoðun Áherslur ráðherra skipta máli Heimir Örn Árnason Skoðun Líf án ótta og gjöfin í andlegri vakningu Birna Guðný Björnsdóttir Skoðun Búðu til pláss – fyrir öll börn Birna Þórarinsdóttir Skoðun Snúum hjólunum áfram Andrés Ingi Jónsson Skoðun Skoðun Skoðun Ómarktæk skoðanakönnun Marinó G. Njálsson skrifar Skoðun Ef Trump tapar kosningunum… Jun Þór Morikawa skrifar Skoðun Viðskiptaþvinganir gegn Ísrael Steinunn Þóra Árnadóttir skrifar Skoðun Áherslur ráðherra skipta máli Heimir Örn Árnason skrifar Skoðun Snúum hjólunum áfram Andrés Ingi Jónsson skrifar Skoðun Búðu til pláss – fyrir öll börn Birna Þórarinsdóttir skrifar Skoðun Davíð Oddsson stendur ekki við eigin ritsjórnarstefnu - Þolir og birtir ekki gagnrýni á eigin skrif Ole Anton Bieltvedt skrifar Skoðun Framlengjum séreignarleiðina til að vernda heimilin Vilhjálmur Hilmarsson skrifar Skoðun Líf án ótta og gjöfin í andlegri vakningu Birna Guðný Björnsdóttir skrifar Skoðun Kenningar úr gildi svo að kirkjan þarf að komast á annað stig Matthildur Björnsdóttir skrifar Skoðun Dansaðu vindur Berglind Ósk Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Þessi stórskrítnu norm í óbarnvænu samfélagi Sólveig María Svavarsdóttir skrifar Skoðun Um vaxtahækkanir og verð á hveiti Haukur Skúlason skrifar Skoðun Öryggi byggir á mönnun og launum Jórunn Frímannsdóttir skrifar Skoðun Álit Einhverfupaunksins um ABA meðferð og kennslu á Íslandi Sigrún Ósk Stefánsdóttir skrifar Skoðun Mammon hefur náð lífeyrissjóðum á sitt band Halla Signý Kristjánsdóttir skrifar Skoðun Forgangsorkan verður ekki skert Tinna Traustadóttir skrifar Skoðun Umhyggja - hvað er það? Árný Ingvarsdóttir skrifar Skoðun „Við höfðum öll rangt fyrir okkur“ Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun Akureyrarbær greiðir götu kvennaathvarfs á Akureyri eins og kostur er Ásthildur Sturludóttir skrifar Skoðun Þegar móðir mín kvaddi okkur fyrir einu ári síðan í dag Gísli Hvanndal Jakobsson skrifar Skoðun Íþróttahreyfingin og gerviverktaka Ástþór Jón Ragnheiðarson skrifar Skoðun Tölum um tilfinningar Amanda Ásdís Jóhannsdóttir skrifar Skoðun Óttinn við íslensku rafkrónuna Birna Guðný Björnsdóttir skrifar Skoðun Áskorun til Sjúkratrygginga Íslands – hugsum í lausnum Björn Bjarki Þorsteinsson skrifar Skoðun Afnemum launamisrétti Guðmundur Ingi Guðbrandsson skrifar Skoðun Hvað hefur Ísland gert? Katla Þorvaldsdóttir skrifar Skoðun Viðhorf almennings og neytenda til sjálfbærnimála fyrirtækja og stofnana skiptir miklu máli Soffía Sigurgeirsdóttir,Trausti Haraldsson skrifar Skoðun Ýmislegt um rafmagnsbíla og reiðhjól Valur Elli Valsson skrifar Skoðun Taugatýpísk forréttindi Mamiko Dís Ragnarsdóttir skrifar Sjá meira
Í ljósi aukinnar umræðu um sjálfbærni þá er eðlilegt að velta fyrir sér hvaða aðilar það eru sem bera mestu ábyrgðina gagnvart samfélagi og umhverfi. Við sem einstaklingar getum borið okkar ábyrgð t.d. með því að stýra okkar neyslu, kaupa minna, endurnýta og velja umhverfisvænni kosti. Framtak einstaklingsins er mikilvægt, en það kemur okkur ekki nægilega langt. Fyrirtækin og hlutafélögin að baki þeim eru aðilarnir sem hafa mestu áhrifin á umhverfi og samfélag og er því eðlilegt að þau beri ábyrgð í samræmi við það. Það leiðir hugann að því hvaða hlutverk þau spila og hvaða tilgangi þau eigi að þjóna. Margir eru á því máli að hlutafélög starfi í þágu hluthafa sinna og þeirra helsta markmið sé að afla hagnaðar fyrir þá. Í gegnum tíðina hefur þessi hugmynd verið ríkjandi en nú í seinni tíð hefur önnur stefna sótt í sig veðrið en í henni felst að hlutafélög starfi í þágu haghafa félagsins. Haghafar eru, eins og orðið kannski gefur til kynna, þeir aðilar sem hafa hagsmuni að gæta gagnvart félaginu. Þessi hópur getur verið nokkuð breiður og breytilegur eftir því hvaða félag um ræðir en almennt eru þetta starfsmenn félagsins, kröfuhafar, hluthafar, samfélag, stjórnvöld og jafnvel umhverfi en þó eru ekki allir sammála um að umhverfi geti talist haghafi. Margir halda því einnig fram að við dönsum einhversstaðar þarna á milli þessara tveggja póla en raunveruleikinn er samt sá að mikil áhersla er lögð á hagsmuni hluthafa og oft á kostnað annarra haghafa, þá sérstaklega samfélags og umhverfis. Þegar umræðan um samfélagslega ábyrgð og sjálfbærni fór að aukast varð meiri áhersla lögð á að hlutafélög þyrftu að sinna samfélagslegum skyldum. Því fylgir þó einnig áhætta á því að félög séu að grænþvo starfsemi sína, þ.e.a.s. að sýnast gera það gott á sviði umhverfis og samfélagsmála án þess þó að fylgja því raunverulega eftir. Snýst ákallið því orðið meira um að félög taki sjálfbærni lengra og geri það að grunnstoð í starfsemi sinni, en þá komum við aftur að þeirri spurningu hvaða tilgangi þessi félög eigi að þjóna og hvaða hagsmunir skulu hafðir að leiðarljósi, hagsmunir hluthafa eða samfélagsins? Þessari spurningu hefur að einhverju leyti verið svarað með tilkomu nýs félagaforms, haghafafélaga (e. Benefit Corporations), sem er að finna m.a. í Bandaríkjunum og á Ítalíu. Byggir félagaformið að miklu leyti á grunni hlutafélaga, en munurinn felst helst í því að tilgangur slíkra félaga er tvískiptur. Annars vegar er um að ræða hefðbundinn tilgang hlutafélags, þ.e.a.s. að afla tekna og reka fjárhagslega starfsemi með arðbærum hætti, en hins vegar að beita sér fyrir samfélagslegum eða umhverfistengdum málefnum. Félagaformið gerir einnig ríkari kröfur til stjórnenda félaganna, þar sem krafan um gagnsæi er aukin með ítarlegri reglum um upplýsingagjöf og ábyrgð stjórnenda er ríkari, þar sem þeir bera einnig ábyrgð á samfélagslega hlutverki félagsins. Hér á landi er ekki að finna slíkt félagaform en hér áður fyrr var það skilyrði í hlutafélagalögum að til þess að geta talist hlutafélag þá þyrfti félagið að beita sér fyrir fjárhagslegum ágóða fyrir hluthafa sína. Því var breytt árið 1978 og var skilgreining hlutafélags rýmkuð. Var það gert til þess að starfsemi í þágu t.d. mannúðarmála og almannaheilla gæti nýtt sér hlutafélagaformið. Ekki var þessi heimild útfærð nánar né skilyrði þess að slíkur rekstur gæti nýtt sér félagaformið. Situr því eftir sú spurning hvort þarna sé möguleiki á því að félög sem eru rekin í hefðbundnum fjárhagslegum tilgangi geti einnig haft annan tilgang sem snýr að samfélagslegum eða umhverfislegum málefnum. Í þessu gæti legið tækifæri fyrir hlutafélög til að fara út fyrir þann almenna tilgang hlutafélaga að gæta hag hlutahafa og beita sér að alvöru fyrir samfélagi og umhverfi. Það eru kostir og gallar við það að stofna nýtt félagaform, þá sérstaklega þegar lagt er upp með að slíkt félagaform skuli starfa í þágu málefna á sviði sjálfbærni. Kosturinn er sá að það myndi gefa þeim sem hafa áhuga á að gera sjálfbærni að grunnstoð starfsemi sinnar möguleika á að gera slíkt án þess að málin yrðu flækt eitthvað frekar. Með því að hafa sjálfbærni samfléttaða inn í félagaformið er búið að taka afstöðu til þess hvaða hagsmunir það eru sem stjórnendum er skylt að taka tillit til ef upp kemur ágreiningsmál. Hættan er samt sú að ef stofnað væri til nýs félagaforms þá gæti sá þrýstingur sem hefur skapast á hlutafélög undanfarin ár, í tengslum við sjálfbærni, færst eingöngu yfir á þau félög sem kjósa að beita sér á þessum vettvangi í stað þess að ríkari krafa sé gerð á öll hlutafélög að gera betur. Væri því ef til vill möguleiki að útfæra betur heimild hlutafélaga til að vera með tvískiptan tilgang. Tækifærin sem er að finna með aukinni sjálfbærni eru gríðarlega mörg og eru þau ekki eingöngu innan nýsköpunar eða viðskipta, heldur er mörg sóknartækifæri að finna innan lagarammans. Löggjöfin ætti að vera lifandi og styðja við framþróun í stað þess að halda aftur af henni. Hvort sem nýtt félagaform eða breyting á því gamla sé lausn við einhverjum af þeim áskorunum sem við stöndum frammi fyrir eða ekki, þá er ljóst að það er alltaf hægt að gera betur. Höfundur er lögfræðingur hjá Marel. Greinin er unnin upp úr meistararitgerð höfundar.
Davíð Oddsson stendur ekki við eigin ritsjórnarstefnu - Þolir og birtir ekki gagnrýni á eigin skrif Ole Anton Bieltvedt Skoðun
Skoðun Davíð Oddsson stendur ekki við eigin ritsjórnarstefnu - Þolir og birtir ekki gagnrýni á eigin skrif Ole Anton Bieltvedt skrifar
Skoðun Álit Einhverfupaunksins um ABA meðferð og kennslu á Íslandi Sigrún Ósk Stefánsdóttir skrifar
Skoðun Akureyrarbær greiðir götu kvennaathvarfs á Akureyri eins og kostur er Ásthildur Sturludóttir skrifar
Skoðun Viðhorf almennings og neytenda til sjálfbærnimála fyrirtækja og stofnana skiptir miklu máli Soffía Sigurgeirsdóttir,Trausti Haraldsson skrifar
Davíð Oddsson stendur ekki við eigin ritsjórnarstefnu - Þolir og birtir ekki gagnrýni á eigin skrif Ole Anton Bieltvedt Skoðun