Byggir á viðskiptamódeli banda­rískrar trúboðsstöðvar

Gunnar Smári er predikari en hann er blaðamaður fyrst og síðast. Eða kannski hljómsveitarstjóri? Og nú vill hann endurskilgreina fagið. Það hefur hann alltaf gert ef að er gáð og nú eru fjölmiðlar sem aldrei fyrr í mikilli deiglu.

Eru menn ekki bara sprækir?

„Já, eftir atvikum eins og sjúklingarnir segja.“

Við erum ekki að yngjast?

„Merkilega hægt sem maður eldist. Svo er maður allt sem maður hefur verið. Ég er líka barn,“ segir Gunnar Smári. Við erum að koma okkur í stellingar fyrir þetta viðtal sem þess vegna má líta á sem kafla sem vantar í fjölmiðlasöguna.

Business-módel bandarískrar trúboðsstöðvar

Það vill oft gleymast, til að mynda í þeim hita sem hefur verið innan Sósíalistaflokksins sem Gunnar Smári stofnaði, að hann er afreksmaður á sviði fjölmiðlunar. Ferill hans er slíkur að fáir ef nokkrir standa honum á sporði í íslenskri fjölmiðlasögu. Ef einhver spyr mig þá tel ég hann merkilegasta fjölmiðlamann landsins frá upphafi. Ég hef starfað með honum á nokkrum fjölmiðlum og ég furða mig stöðugt á kraftinum og óþrjótandi hugmyndunum. Hann er alltaf að ýta og láta á reyna. Eins og Gunnar Smári segir sjálfur: Ég er fagidjót. Hann gerir kröfur en mestar til sín sjálfs.

Þó er eins og sagnfræðingar vilji ekki kannast við þetta þegar þeir myndast við að flokka fjölmiðlasöguna í þægilega kassa. Þar er til að mynda eins og allur Jónasar Kristjánssonar-skólinn Frjálst og óháð sé neðanmálsgrein og tabloidið eða „hin heiðgula pressa“ (svo vitnað sé í Matthías Johannessen), sem er óhjákvæmilegur fylgifiskur netblaðamennsku sem er ráðandi í dag, sé ekki til.

Guðjón Friðriksson sagnfræðingur, sem hefur fengist við ritun fjölmiðlasögu, virðist hafa sett þann kassa upp í hillu með óskilamunum. Hann skiptir íslenskri fjölmiðlasögu í þrennt: Á fyrsta tímabilinu, sem spannar frá því snemma á nítjándu öld voru fjölmiðlar hluti valdakerfisins, á öðru skeiði komu fram blöð sem einkenndust af föðurlegri umhyggju og þriðja skeiðið komu fram þjóðmálablöð sem ætlað var að bera sig fjárhagslega og stjórnast af markaðnum. Svo vitnað sé í Hrafnkel Lárusson nýdoktor sem setur þetta fram í grein í Sögu – tímariti sagnfræðinga.

Ekki er víst að nýjasta uppátæki Gunnars Smára sem er Samstöðin verði auðveldari viðfangs þegar menn vilja koma sér upp einföldu akademísku flokkunarkerfi.

Samstöðin. Nú hefur verið tekin ákvörðun um það að keyra á sérstakan söfnunarþátt og setja einhvers konar met í beinni útsendingu, ef ég er að skilja þetta rétt. Hver er eiginlega hugmyndin á bak við þetta?

„Samstöðin er í raun byggð á business-módeli bandarískrar trúboðsstöðvar. Við sendum út fagnaðarerindið og látum baukinn ganga. Þetta er eitt af fáum viðskiptamódelum fjölmiðla sem enn virkar … ef það virkar. Og það hefur virkað hjá okkur. Það er stór hópur hlustenda og áhorfenda sem hafa gerst áskrifendur, séð mikilvægi þess að Samstöðin lifi og dafni.“

Oliver Twist er okkar hetja

Viðskiptamódel bandarískrar trúboðastöðvar? Gunnar Smári segir kenninguna vera þá, sem rími við tilfinningu þeirra sem þar starfa, að það sé enn stærri hópur þarna úti sem er sama sinnis en hefur ekki látið verða af því að gerast áskrifandi.

„Fólk sem áttar sig á mikilvæginu en hefur ekki fundið fyrir áreiðanleikanum. Þetta maraþon-málþóf er fyrir þetta fólk, til að minna á þá ákvörðun sem það hefur þegar tekið og hvetja það til að kýla á þá ákvörðun. Svo er þetta líka fyrir okkur starfsfólkið, að minna okkur á fjárhagslegan grunn Samstöðvarinnar. Að okkar verk sé að láta baukinn ganga. Ef við veigrum okkur við því, skömmumst okkur fyrir að rétta baukinn út, þá er þetta búið. Oliver Twist er okkar hetja, drengurinn sem hafði kjark til að rétta skálina fram.“

Það var og.

„Má ég bæta við?“ spyr Gunnar Smári óvænt. Ehhh, já. (Ég veit ekki hvernig ég færi að því að stoppa hann af.)

„Ég lærði það þegar ég var formaður SÁÁ að fólk sem tekur að sér að vinna fyrir tiltekinn hóp eða hugsjón má ekki vera fyrir þeim sem vilja láta velvilja sinn efla starfið. Það var mikil tregða hjá stjórnar- og starfsfólki að sækja félagsgjöld. Það bjó til mynd af dæmigerðum félagsmanni sem var blankur og fullur af samviskubiti fyrir að geta ekki borgað meira. Og vildi því ekki trufla hann.“

En auðvitað var þetta ekki dæmigerði félagsmaðurinn, heldur Gunnar Smári áfram.

„Ég stóð fyrir söfnun nýrra félagsmanna og bauð þeim að borga tvöfalt eða fjórfalt félagsgjald og við margfölduðum tekjurnar af félagsgjöldum, svo mikið að það varð stór þáttur í að við komumst gegnum eftirhretur hrunsins án þess að skerða þjónustu. Ég bjó þá til frasann að stjórnarfólk í almannaheillasamtökum mætti ekki vera fyrir, ekki standa í vegi fyrir velvild almennings sem vildi komast inn. Við sem vinnum fyrir áskrifendur Samstöðvarinnar erum að minna okkur á þetta með því að gera eitthvað sem er kannski pínulítið kjánalegt. En skemmtilegt og mikilvægt í leiðinni.“

Samstöðin varð til í Covid-inu

Samstöðin er á tímamótum. Hún hefur verið rekin samhliða Sósíalistaflokknum, hönd í hönd en eftir væringar þar innan dyra virðist komin vík milli vina? Hvernig sérðu það verkast?

„Samstöðin hefur verið sjálfstæð frá byrjun. Þetta byrjaði sem leikur í Covid. Við vorum í Sósíalistaflokknum en þetta var ekki verkefni á vegum flokksins heldur varð til á eigin forsendum. Það voru komnar á samkomutakmarkanir sem breyttu hefðbundnu útvarpi og sjónvarpi. Erlendar risastöðvar sendu út viðtöl í gegnum Skype og Zoom. Við gátum því búið til efni með fáránlega ódýrri tækni og með einhverju dóti sem við áttum, sem leit út nánast eins og það sem sent var út á CNN eða BBC. Þetta var ein kveikjan.“

Gunnar Smári segir Covid furðulegt fyrirbrigði sem fáir vissu hvað var, faraldur sem óljóst var hvert myndi þróast. Og fyrirbærið leiddi til efnahagskrísu sem enginn sá fyrir enda á.

„Þetta reyndi á samskipti okkar við fólk, náin samskipti við aldraða foreldra okkar sem voru lokuð af en líka hversdagsleg og tilviljanakennd samskipti við ókunnuga, sem við lærðum að eru mikilvæg og vanmetin. Það var svo margt sem sett var á einskonar núllpunkt. Og á slíkum punkti er gaman að tala saman vegna þess að þá hafa allir eitthvað að segja og leggja til málanna. Skemmtilegasta umræðan er þegar fólk er að spá í spilin og gefa upp hvernig hlutirnir líta út frá þeirra sjónarhorni, hvað það óttast og hvað það telur mögulegt.“

Samstöðin er þjóðlagaband

Samstöðin þróaðist úr þessu tvennu, tæknibreytingum sem voru bæði tæknin sjálf og hvernig og hvar hún var notuð og umræðuhefð sem myndaðist á einstökum tímum.

„Við nutum þess líka að þarna var hlaðvarpið að springa út, sem sýndi að tímamörk línulegrar dagskrár var í raun algjör misskilningur í dag. Þau áttu við þegar þáttagerðarfólk var að reyna að halda fólki við viðtækin. En fólk notar ekki útvarp og sjónvarp með þeim hætti í dag. 

Þau sem gefa sig að Samstöðinni hafa áhuga á samtali sem vill koma einhverju til skila, óttast ekki þegar fólk kemst að einhverjum kjarna og rýkur þá upp og tilkynnir að því miður sé ekki tími til að ræða það sem skiptir máli, við verðum að snúa okkur að öðru.“

Þú nefndir hlaðvörpin, sem ég á erfitt með að skilgreina. En er Samstöðin fjölmiðill? Er hann ekki meira podcast?

„Ég veit ekki hvað fjölmiðill er. Ég er bara blaðamaður. Samstöðin var því bílskúrsband, nokkrir strákar að leika sér að því að búa til sjónvarpsstöð. Og eins og í slíkum böndum skiptir máli að æfa sig nóg, keyra í gegn nógu mikið efnið í von að finna sinn tón. Við fundum okkar.“

Gunnar Smári er meistari líkingamálsins og hann vill gjarnan líkja fjölmiðlum við hljómsveitir.

„Ég er bara eins og trúbador, get spilað í kirkju, út á torgi og í einhverjum kjallara, í drykkjukró. Erindið er það sem ég syng. Hvort torgið eða kirkjan sé fjölmiðill meðan við trúbadorarnir spilum þar, ég bara veit það ekki.“

Og hvernig hljómsveit er Samstöðin í þínum huga? Er þetta pönk eða gömludansa hljómsveit?

„Þetta er svona þjóðlagaband sem er að reyna að endurnýja söngbókina. Að fara í gegnum öll form á viðtölum og samtölum og reyna að endurnýja þau fyrir okkar tíma.

Bæði með lengdinni, að sjá hvað gerist með hefðbundinn vettvang dagsins í Silfri Egils ef við leyfum honum að vera klukkutími eða einn og hálfan, að sjá hvað gerist með helgarviðtal eða kvöldgesti Jónasar ef við leyfum þeim að vera þrjá tíma og svo framvegis. Ef við tölum saman í þrjá tíma í stað eins, hvað bætist við? Er það eitthvað sem skiptir kannski mestu máli, eitthvað sem misstum af í öll þessi ár vegna einhverjar delluhugmyndar um tímaskort?“

Flökkumunkar með skítugar tær

Þessar hugmyndir um breytt form viðtala sem Gunnar Smári setur fram eiga ekki bara við um tímalengd viðtala.

„Við erum líka að endurnýja samtalið á fleiri máta. Hver er til dæmis staða spyrilsins eftir að dómkirkjur fjölmiðlanna féllu, eftir gullöldina. Blaðamenn eru ekki lengur klerkar í kirkju hins heilaga hlutleysis. Þær kirkjur eru fallnar. Við erum því frekar eins og flökkumunkar, ekki í skrúða heldur kufli og á sandölum með skítugar tær. Við þurfum því að mæta fólki sem einstaklingar, þau sem við erum, en ekki í einhverju hlutverki á vegum einhverrar stofnunar. Viðtölin á Samstöðinni geta því stundum orðið eins og samtöl frekar en viðtöl, þetta er maður að tala við mann. Ekki fulltrúi einhvers embættis að yfirheyra fólk á sakabekk.“

Ók.

„Þriðja er svo tímarnir sem við lifum. Mér hefur alltaf fundist það mikilvægt að fjölmiðlar geti hleypt í gegnum sig tíðaranda, þessu hálfósagða sem ekki er alveg búið að orða. Og það er eitthvað við þennan tíma sem veldur því að við erum á tímamótum í öllum málum.“

Gunnar Smári segir heiminn á heljarþröm. Og á slíkum tímamótum sé rangt að stilla upp valkostum, eins og niðurstöðu sem fólk getur valið um.

„Umræðan er bara alls ekki komin þangað. Við reynum því að nálgast öll mál með spurn, eins og barn sem skilur ekki heiminn og hvers vegna hann er eins og hann er. Með þessu gerum við hlustendur og áhorfendur að þátttakendum í leit að skilningi frekar eins og við séum að stilla honum upp frammi fyrir kostum sem aðrir hafa mótað. Viltu ganga í ESB eða ekki? Við erum frekar í að reyna að komast að því hvað ESB er, hvað það vill verða og hvort það geti orðið það sem það vill verða. ESB verður þá áhugavert fyrirbrigði að skilja, hvort sem þú vilt tengjast því eða ekki.“

Fær ógeð á gömlu lögunum sínum

Gunnar Smári er hér að boða eitt og annað sem brýtur í bága við það sem hann hefur áður sagt um blaðamennsku. Ég hef rifist við Smára um blaðamennsku og notaði að mestu tilvitnanir í bók hans Málsvörn mannorðsmorðingja og lét hann svara sjálfum sér. Þegar ég tjáði honum það hreytti hann út úr sér: Ég hef þroskast, þú ekki. Þannig maður er Smári.

„Fyrir mig persónulega var Samstöðin líka leið til að endurnýja mig sem fjölmiðlamann og reyna að komast eitthvert sem ég hafði ekki komist áður, teygja mig eftir einhverju sem ég vissi ekki hvað var og hvort var til, svo sem.“

Gunnar Smári segir frá því að hann hafi eitt sinn lesið að Bob Dylan hefði verið komið með ógeð á lögunum sínum, þessi sem tónleikagestir vildu heyra aftur og aftur.

„Og hann ákvað að eina leiðin væri að keyra sig í gegnum þau aftur og aftur í von um að hann kæmist út hinum megin með einhvern skilning.

Ég hafði þetta í huga þegar ég tók stundum 3-4 tíma af viðtölum á dag, fjóra daga vikunnar og svo klukkutíma á fimmta degi, og 2-3 tíma á sjötta degi og loks tvo tíma á sjöunda degi; að með því að vera á svona hörðum „never ending tour“ gæti ég náð að umbreyta allskonar viðtalsformum í eitthvað nýtt, nýtt fyrir mér hið minnsta en kannski eitthvað sem hentaði betur okkar tíma en gömlu slagararnir.“

Gunnar Smári segir þetta leið til að endurtaka sig ekki. Kannski að lærdómurinn sé sá að endurtaka sig nógu oft?

„Ef þú ert með einn þátt í viku er hætt við að það sé alltaf sami þátturinn. En ef þú keyrir hann endalaust er ekki annað hægt en leita að endurnýjun, það er eiginlega upp á líf og dauða. Þú deyrð ef þú endurnýjast ekki.“

Segir hefðbundna blaðamennsku fallna

Spólum aðeins til baka: „Blaðamenn eru ekki lengur klerkar í kirkju hins heilaga hlutleysis. Þær kirkjur eru fallnar.“ Samt eruð þið á minni miðlum og hlaðvörpum stöðugt að tala um „meginstraumsmiðla“ … eru þeir dauðir í alvöru og þið að reka flóttann eða eruð þið vinna í að mola undan þeim?

„Já þær kirkjur eru fallnar. Og voru bara tímabundin fyrirbrigði sem risu upp með flutningum fólks úr sveit í borg, massamarkaði sem seldi fjöldanum fjöldaframleitt dót. Þá kemur mikið auglýsingafé inn í fjölmiðla og þeir urðu öflugir. Og þetta gerðist á góðum tíma, þegar einkafyrirtæki töldu það samfélagslega ábyrgð sína að reka almannaþjónustu ofan á góðum business.“

Gunnar Smári er hér að tala um eftirstríðsárin þegar samfélagssáttmálinn byggði á þeirri hugmynd að við værum á leið til aukins jafnaðar og réttlætis, betra lífs fyrir meginþorra fólks.

„Og lýðræðisbylgjur gengu yfir, kvennabaráttan, frelsisbarátta svartra í Bandaríkjunum, barátta samkynhneigðra. Og '68-kynslóðin varð til. Sem hafði þau áhrif á fjölmiðla að sjónarhornið var fært niður til hins venjulega manns. Eða það var hugmyndin. Fjölmiðlar hafa tvöfalt eðli. Þeir eru hluti af valdinu og munu alltaf þjóna því. En þeir hýsa blaðamennskuna sem vill vera í þjónustu almennings.“

Áfram í gömlu hljómsveitarbúningunum

Þetta tvíþætta eðli blaðamennskunnar er mikilvægt að hafa í huga. En, allt um það. Gunnar Smári heldur áfram ódeigur og tekur enga fanga.

„Þegar auglýsingaféð fer síðan frá fjölmiðlum, en það dreifist fyrst með stafrænum sendingum en analógurinn hafði takmarkaða burðargetu, síðan með ókeypis fréttum á vefnum sem veikir áskriftarmiðla, svo með fríblöðum og auglýsingapósti og loks með samfélagsmiðlum, þá hrynja þessar kirkjur.“

Gunnar Smári hlýtur hér að bera sína ábyrgð sem stofnandi Fréttablaðsins sem dreift var frítt eins og frægt er orðið. En hann er ekki að hugsa um það í miðri ræðu.

„Eftir sitja leifar sem reyna að viðhalda þeirri virðingu sem fjölmiðlar á blómaskeiði sínu nutu en geta í raun ekki lengur því forsendur eru breyttar. Ekki bara efnahagslegar en meira en helmingur auglýsingafjárins er farinn, helmingur af áskrifendunum og þar með kannski rúmur helmingur af tekjunum heldur líka staða miðlanna í samfélaginu. Þeir eru ekki lengur miðlægir, stjórna ekki lengur umræðunni, hafa ekki úrskurðarvald yfir hvað er satt.“

Gunnar Smári fer hratt yfir sögu.

„Eins og oft er í slíku ástandi þá fara miðlarnir svolítið að ofleika, þykjast vera eitthvað sem þeir geta ekki staðið undir. Þeir hafa enga burði til að endurnýja sig né ná utan um breyttan tíma, en halda áfram að spila lögin sín í gömlu hljómsveitarbúningunum. Þeir eru að reyna að viðhalda einhverju sem ekki er hægt að viðhalda, vill og mætti svo gjarnan deyja. Og þá koma einhverjir auðkýfingar og framlengja líf þessara miðla gegn þjónustu. Og allt verður þetta súrt og tilgangslaust, jafnvel skaðlegt. Og þá læða blaðamennirnir sér burt og reyna að byrja upp á nýtt annars staðar, fjarri fjölmiðlunum.“

Talað illa um Rolling Stones

Já, ég veit ekki hvað skal segja. Þetta er heldur köld gusa framan í andlit blaðamanns sem hefur starfað á hefðbundnum fjölmiðlum til 35 ára. Meðal annars undir þinni stjórn. Þú segist vera kominn í þjóðlagahljómsveit. Ef litið er til baka, til þíns ævintýralega litskrúðuga fjölmiðlaferils, hvernig er hægt að setja hann í þetta samhengi? Og af hverju finnst þér þægilegt að miða þetta við hljómsveitir?

„Kannski vegna þess að hljómsveitir eru tímabundin fyrirbrigði, sem reyna að höndla tón hvers tíma. Og svo er maður líka að hitta sama fólkið aftur og aftur á ólíkum miðlum, eins og við værum hljóðfæraleikarar með ólíkan feril, en sem skarast stundum, jafnvel oft. Hljómsveit sem verður stofnun, eins og Rolling Stones, getur orðið óbærilega leiðinleg, stöðnuð og ófrjó.“

Jó, ekki tala illa um Stones!

„Þegar ég drakk í mig blöð alls staðar í heiminum lærði ég líka að mest af blöðum sem voru skammlíf, náðu kannski ekki að slá í gegn eða finna sér rekstrargrundvöll. Þar var oft mesti frjókrafturinn. Fólk ætti því ekki að miða gæði fjölmiðla við status eða langlífi.“

Blaðamennska ekki bara sem upplýsingatækni heldur list

Gunnar Smári segir svo frá að þegar hann var ungur blaðamaður hafi hann kynnt sér New Journalism, sem er skóli í blaðamennsku og þá í tísku.

„Ég vildi horfa á blaðamennsku sem list, ekkert síður en einhverja upplýsingatækni. Og þetta átti ekki bara við um stílinn heldur líka um stöðu blaðamennskunnar í samfélaginu. Ég reyndi að raða ritstjórnum saman eins og hljómsveitum, vildi hafa þig á bassanum vegna þess að þar var tónn sem passaði akkúrat við það sem við vorum að reyna að ná í það skiptið. 

Þetta blað kallaði á öflugan bakraddasöng, svo við urðum að hafa hóp sterkra pistlahöfunda og gagnrýnanda, sem hver um sig var í raun forsöngvari. Sum blöð höfðu þungan takt, stóra bassatrommu, en önnur átti einmitt að líða fram án þess að tromman væri að berja allt áfram, eins og við værum á einhverri galeiðu.“

Fyrsta stóra blaðið sem Gunnar Smári ritstýrði var Pressan. Hann hefur áður vikið að því hvað gaf tóninn þar.

„Ég var að vinna á DV hjá Jónasi Kristjánssyni, sem kenndi mér margt. En við vorum ekki alltaf sammála. Einhverju sinni var ég að kvarta yfir að við tækjum ekki nógu ákveðið á einhverri pólitískri ráðningu, sem augljóslega var spilling og myndi skaða viðkomandi stofnun, að setja drykkfelldan flokksgæðing sem flokkurinn þurfti að losna við yfir mikilvæga stofnun. Þá sagði Jónas: Við tilheyrum þessum samfélagi og verðum að taka mið af því, við getum ekki látið eins og blaðið sé gefið út frá New York.“

Gáfumannapönkið á Pressunni

Þegar Gunnari Smára bauðst fljótlega í kjölfar þessa að ritstýra Pressunni með Kristjáni heitnum Þorvaldssyni, ákvað hann að láta slag standa.

„Og þá var hugmyndin að Pressan yrði eins og hún væri gefin út frá New York. Jón Óskar kom og hannaði blaðið, stal forsíðunni frá New York Post til að undirstrika þá yfirlýsingu. Pressan mætti með önnur viðmið og takt. Enda var okkur stefnt fyrir nánast hvert tölublað næstu vikur og mánuði. Þau sem höfðu fengið að vaða uppi með spillingu ætluðu ekki að láta þessa hljómsveit slá í gegn.“

Athyglisvert.

„Og ef þú skoðar Pressuna þá er hún svolítið eins og sambland af Blonde, Talking Heads og Romones, þetta er svona gáfumannapönk. Þarna er hörð rannsóknarblaðamennska, óþekkt í greiningum á samfélaginu, listapóstur sem vildi eitthvað með menninguna og meira að segja Gula Pressan, sem gerði grín af öllu.“

Já, hvar er Gula Pressan núna?

„Hún dó, var eins og hálfdrukkinn standup-gæi sem röflaði eitthvað milli laga. Blöð eru nefnilega sirkus, miklu fremur en seminar.“

Bara þar, í Gulu Pressunni, var broddur sem vísaði út fyrir sig, gerði til að mynda óbeint grín að Matta Joh, ritstjóra Morgunblaðsins, sem ætíð var sérstaklega í nöp við þessa heiðgulu blaðamennsku, sem hann kallaði svo.

„Já, Matthías Johannessen var náttúrlega afleitur blaðamaður eins og hann var frábær blaðamaður. Við erum þannig margir.“

Algjört fag-idjót

Á tímum Pressunnar lagðist Gunnar Smári í blöð og tímarit.

„Ég reyndi að skilja þau, hvernig lesandinn fór í gegnum síðurnar, hvernig mátti hægja á ferðinni, hvað var temmilegur skammtur, hvers vegna hann gat ekki hesthúsað eintómar t-bone steikur heldur þurfti líka salat, sultu, jafnvel eitthvað skraut sem hann vissi ekki hvort var ætt, hvað skammturinn mátti vera stór … ég var á þessum árum það sem kallast fag-idiot.“

Gunnar Smári segir að þarna hafi hann verið nýhættur að drekka og hafi verið upp á sitt allra besta:

„Ungur ritstjóri og breytti mér í blað, var með heilastöðvar sem sáu um að finna efni í feature-greinar og skrifa þær á nóttunni en notaði aðra hluta heilans í annað á meðan. Ég gat ekki látið blaðið í friði og vildi sífellt verð að breyta, laga og snurfusa, leita leiða til að það endurspeglaði betur tímann sem við lifðum, felldi burt dálka löngu áður en nokkur var búinn að fá leið á þeim, hélt úti ritstjórnarkerfi í gormabók áður en tölvurnar komu með slík kerfi og hef örugglega verið erfiður yfirmaður, alltaf að ýta áfram eins og ekkert væri nógu gott.“

Jújú…

„Ég hef ekki skoðað það, en get samt hengt mig upp á að ef þú ferð inn á timarit.is og skoðar Pressuna þá finnurðu strax, jafnvel bara á lyktinni, eitthvað sem hangir þarna á milli línanna, hvað var í gangi í Reykjavík og á Íslandi þá vikuna. Þú getur svo skoðað Moggann frá sama tíma og þú ert engu nær. Mogginn var gefinn út úr einhverri óskhyggju og blekkingu á meðan Pressan var eins og sprottin upp úr malbikinu, „street vice“ og full af ástríðu, eins og það skipti einhverju máli að við skildum heiminn, hvaða öfl væru hér að verki og hvað þyrfti til að breyta því.“

Nákvæmlega.

„Og með þennan gorgeir, sem þarf að vera í þeim sem stendur utan valdsins en þykist hafa sama rétt og það til að tjá sig.“

Galið að vera höfðingjasleikja á Íslandi

Sko, hvað keyrir þig áfram? Mér sýnist þráður í þessu, þú vilt hrinda þeirri kirkju sem Morgunblaðið er eða var öllu heldur og það tókst svo með Fbl? Til þess þarf góðan slatta af hroka?

„Ég er náttúrlega alinn upp í fátækt og vissi ungur að heimurinn var ekki eins og haldið var að okkur í Mogganum og Ríkisútvarpinu. Kannski hef ég bara viljað afhjúpa þá lygi? Ég hefði getað farið inn, ef svo má segja, gengið inn og fallið að þeirri heimsmynd sem þessir miðlar héldu að okkur. En ég vildi frekar vera fyrir utan og benda á lygina. 

En þetta er flókin spurning. Ég las líka Stein Steinar, hlustaði á Bob Dylan og tók nótis af svona mönnum, sem stóðu fyrir utan og vildu ekki láta temja sig. Ég laðaðist að óþekkt, en samt svona taminni óþekkt, óþekkt þeirra sem hafa samt öll tök á því sem þeir neita að beygja sig undir.“

Og Gunnar Smári spyr hvort það sé hroki?

„Er það hroki ef ómenntaði drengurinn sem er alinn upp í fátækt talar eins og hann sé jafngóður og ráðherrar eða prófessor? Mér finnst það bara heilbrigt stolt, eins og mamma reyndi að innprenta okkur strákunum.“

Íslendingar geta sumir hverjir, þeir sem ekki hafa látið húsbóndavaldið beygja sig, verið býsna höfðingjadjarfir?

„Já, það meikar engan sens að vera höfðingjasleikja á Íslandi. Við erum of fá fyrir svoleiðis.“

Dimmir Davíðstímar

Þetta voru róstursamir og spennandi tímar. Gunnar Smári flækist milli hljómsveita; Eintak, Morgunpósturinn, hann fer í fangelsi sem er saga að segja út af fyrir sig (Gunnar Smári neitaði að borga sekt vegna meiðyrðamáls), hann skrifar Bessastaðabækurnar í Alþýðublaðið, stofnar bókaútgáfu, Fjölnir - sem var menningarrit. Er þetta ekki nokkurn veginn rétt með farið?

„Jú. Frá Pressunni að Fréttablaðinu eru Heimsmynd, ég vann hjá Herdísi Þorgeirsdóttur, Eintak, Morgunpósturinn, Fjölnir, Fókus. Og svo auðvitað Alþýðublaðið. Já, ég byrjaði að drekka aftur og kannski mátti sjá það á Eintaki, sem var pönk en líka eins og svartur metall, myrkt tímabil, ekki bara hjá mér heldur líka í samfélaginu. Fyrstu Davíðsárin voru kreppa, samdráttur, atvinnuleysi og öll þau leiðindi sem fylgja nýfrjálshyggjupáfunum eins og skugginn.“

Gunnar Smári hugsar sig um.

„Eintak var líka hroki, talandi um hann. Ég sagðist ætla í samkeppni við líkið af sjálfum mér, og átti þá við Pressuna. Og niðurstaðan varð að þessi blöð voru sameinuð af prentsmiðjunni í Morgunpóstinn, sem ég ritstýrði fyrst með Páli Magnússyni en svo einn. 

Þetta var skrítin tilraun, en samt mætti segja að þetta hafi verið hálft skref frá jaðarblöðunum í átt að Fréttablaðinu, ef einhver bókmenntafræðingur myndi nenna að greina það.“

Ég tek hann á orðinu og held því fram að Íslendingar upp til hópa hafi aldrei skilið til hlítar tabloid eða götublöð. Hvað er verið að mæla þegar talað er um traust til miðla? DV þurfti ekki oftar að birta leiðréttingu á rangfærslum en Fréttablaðið. Það er verið að mæla aðra hluti en sannleiksgildi þess sem sagt er. En það voru erfiðir tímar, á þessum Davíðsárum?

„Já. Og þegar það er samdráttur þá skreppur auglýsingamarkaðurinn enn meira saman og mest á jaðrinum. Það voru því aldrei forsendur fyrir Morgunpóstinum, hann hlaut að fjara út. Við náðum þó að gefa út morgunblað á mánudögum, sem er líka upptaktur að Fréttablaðinu.“

Svarað með kurteislegu nei-i

Gunnar Smári er á þessum tíma orðinn atvinnulaus. Og þegar hann hætti að drekka öðru sinni vildi enginn ráða hann í vinnu.

„Ég sótti um á DV og Mogganum en var hafnað, með svona kurteisislegu tali um að ég væri „yfir-kvalifiseraður“ eða eins og Styrmir sagði: Ég veit að Morgunblaðinu liði vel með að hafa þig en liði þér vel á Mogganum?“

Sem er auðvitað kurteisislegt nei. Já, þú hefur sótt um á Morgunblaðinu?

„Já, ég var svangur. En Hrafn Jökulsson heitinn vildi mig og leyfði mér að skrifa það sem ég vildi í Alþýðublaðið. Og ég skrifaði Bessastaðabækurnar, dagbækur Ólafs Ragnars fyrstu 100 dagana í embætti.“

Bessastaðabækurnar eru einstakar í íslenskri bókmenntasögu sem og Málsvörn mannorðsmorðingja sem Gunnar Smári ritaði um svipað leyti. Segja má að Gunnar Smári hafi komið víða við sögu.

„Ég spurði til að mynda Ævar Kjartansson, sem þá var ritstjóri Viðsjár á Rás eitt, hvort ég mætti ekki vera með messugagnrýni yfir löngu föstu, frá sprengidegi fram að páskum. Ég færi í messu á sunnudegi og kæmi svo í Víðsjá á mánudegi og gagnrýndi myndlist kirkjunnar, tónlistina, leikþáttinn og predikunina. Ævar sagði já takk og að því mig minnir ekkert meira. Þetta gerði svo mikla lukku að ég hélt áfram fram á hvítasunnuhelgi.“

Götustrákablaðamaður

Og úr því að Gunnar Smári hafði lítið að gera, eins og hann segir, gaf hann út menningartímarit og kallaði það Fjölni.

„Það var sprottið af þessum gorgeir sem mér finnst að jaðarfyrirbrigði geta leyft sér. Fyrirtækið sem gaf út Eintak hét Nokkrir Íslendingar svo segja mætti að Eintak væri gefið út af Nokkrum Íslendingum, eins og stóð í Félagsritum Jóns Sigurðssonar. Það er gaman fyrir okkur götustrákana að taka svona úr sögunni frá þeim sem telja sig réttborna erfingja sögunnar.“

Fjölnir var 96 blaðsíðna rit í dagblaðabroti og þar var mikið af vönduðu og frumlegu efni sem fólk gaf til birtingar, því þetta var auðvitað rekið á horriminni.

„Það vantaði ekki kraftinn. Við útgáfu fyrra blaðsins opnuðum við pop-up búð í Bankastræti og við útgáfu seinna blaðsins opnuðum við risastóra Salon-sýningu í Hafnarhúsinu, áður en Listasafn Reykjavíkur flutti þar inn. Hannes Sigurðsson var prímusmótor í þeirri sýningu. Mig minnir að þar hafi um 150 manns sýnt um þrjú hundruð verk sem hengd voru upp frá gólfi og upp í rjáfur, stórkostleg yfirlitsmynd af íslenskri myndlist þann daginn.“

Gunnar Smári var ritstjóri á Fjölni en með honum í ritnefnd voru Hallgrímur Helgason og Þorvaldur heitinn Þorsteinsson, Alda Lóa Leifsdóttir þáverandi kona hans og Huldar Breiðfjörð. Árni Óskarsson var prófarkalesari, Egill Sæbjörnsson teiknaði forsíðuna – stórkostlegur hópur fólks var með efni í blaðinu eins og reyndar oft þegar Smári á í hlut.

„En það voru auðvitað engar forsendur fyrir þessari útgáfu og ég gat ekki haldið henni áfram, tekjulaus og allslaus.

Telur Fókus einskonar hápunt síns ferils

Svo hringir Jónas einn daginn?

„Já, hann spurði hvort ég vildi hitta fólk á DV sem var að undirbúa unglinga- eða menningarkálf. Ég gerði það og úr varð að ég var ráðinn sem ritstjóri á unglingablaði, 36 ára gamall maðurinn. Ég fékk því blaðamennina, Mikael Torfason og Ingu Lind Karlsdóttur til að teikna upp landakort ungs fólks; hverjir væru hnakkar, hverjir nördar, sportistar, metal-hausar og svo framvegis. Svo notuðum við þetta kort til að gefa út blað fyrir þennan hóp, ungt fólk sem aðrir miðlar höfðu ekki séð og alls ekki þjónað.“

Fyrir utan þessa skilgreiningu á hvaða þjóð þau voru að þjóna var Fókus að mati Smára hápunktur á hans ferli þá hvað varðar umbrot og skipulag.

„Jónas kallaði þetta mósaík-blaðamennsku, þar sem sumar opnur litu frekar út eins og borðspil en dagblað. Þetta var ævintýralega skemmtilegur tími. Og Fókus var mikið lesinn, ein mæling sýndi að Fókus var meira lesinn en föstudags DV, þótt Fókus væri fylgirit.“

Lobbísveitin sem sigrar Ísland

Og í kjölfarið gerist það að Jónas hringir enn á ný og nú til að koma að hönnun Fréttablaðsins.

„Það endaði með því að ég var gerður að fulltrúa útgefenda og vann í raun við að gangsetja þetta verkefni, ráða fólk, skipuleggja dreifingu og auglýsingasölu og allskonar. 

Svo fór Fréttablaðið á hausinn og ég tók þátt í að endurreisa það, var ritstjóri og framkvæmdastjóri og svo vatt þetta upp á sig með allskonar hætti. Viltu nokkuð fara út í það?“

Þekkja ekki flestir áhugamenn um fjölmiðla þá sögu? Ég velti því hins vegar fyrir mér hvað drífur þig áfram. Fréttablaðinu tekst á undraskjótum tíma að hrinda Mogganum sem mest lesna blaðið?

„Markmiðið var náttúrlega að drepa Moggann, því hann var eiginlega dagblaðamarkaðurinn. 

Ef Fréttablaðið átti að lifa varð Mogginn að deyja, alla vega Mogginn eins og hann hafði verið áratugum saman.“

En hvernig hljómsveit var Fréttablaðið?

Fréttablaðið var svona lobbíhljómsveit, sem þurfti að spila tónlist sem flestir gátu þolað. Fréttablaðið var gefið út í algjöran almenning, fór á hvert heimili, fyrst á höfuðborgarsvæðinu og svo líka á Akureyri og víðar. Þetta var mesta alþýðublað sem hefur verið gefið út á Íslandi. Það átti við um útgáfuformið en líka sjónarhornið, sem var í augnhæð almennings, svolítið stillt upp á móti stjórnvöldum, en þetta var á síð-Davíðstímanum þegar Davíð Oddsson hafði í raun beygt allt samfélagið undir sinn vilja.“

Girðingarstaur á saggafullu haustkvöldi

Davíð, sem nú er ritstjóri Morgunblaðsins, var þá forsætisráðherra þjóðarinnar og það sópaði að honum.

„Hann var eins og einræðisherra, var kallaður Krulli, maðurinn í hvíta húsinu, Bubbi kóngur og allskyns slíkum nöfnum, eins og gjarnt er um grimma einræðisherra. 

Það má ekki nefna nöfnin þeirra í heyrandi hljóði. En þetta átti líka við blæinn og tóninn, viðmælendur og umfjöllunarefni.“

Gunnar Smári minnist ljósmyndasýningar þar sem blaðaljósmyndarar sýndu afrakstur ársins.

„Þá skáru myndirnar frá Fréttablaðinu sig algjörlega frá. 

Mogginn var mest með girðingarstaura úti í saggafullu haustkvöldi, þessar myndir sem voru alltaf á forsíðu sunnudagsblaðsins og við Reykjavíkurbréf, einhverjar náttúrustemmur um sjálfsmynd Íslendinga, eyðibýli, árabátur að grotna niður í fjöru og svo framvegis. 

Myndirnar frá Fréttablaðinu voru hins vegar af nútímalegu lífi, fólki með tattú og litað hár, venjulegt fólk eins og það birtist í lífinu, börn og þreyttir foreldrar, karlar á druslum og konur fyrir utan hjólhýsi.“

Og Smári stekkur yfir á Fréttatímann en þar segir hann svipað hafa verið að gerast.

„Fréttablaðið og Mogginn voru á einhvern hátt lokuð inn í einhverjum svona frægs fólks heimi, einhverri sápu. Eitt leiðarstefið sem ég mætti með var að Fréttablaðið væri sápa, þáttaröð þar sem fólk væri að leika venjulegt fólk. Fréttatíminn vildi hins vegar heimildarmynd. Þú sérð þetta á myndanotkuninni, við birtum ekki portrett heldur ljósmyndir sem drógu umhverfi og viðmælandann með, voru skráning á manneskju í tilteknum tíma og samfélagi.“

Götublað er bragarform ekki verra en hvað annað

Gunnar Smári segist ekki vita hvort fólk skynji svona nokkuð vel. Hann heldur reyndar að svo sé þó það geti ekki fest á því hönd.

„En mikilvægasta spurningin sem blaðamenn standa frammi fyrir er hvaða raunveruleika þeir ætla að endurvarpa, er það heimurinn eins og við viljum að hann sé eða heimurinn eins og hann er. Og svo getum við náttúrlega deilt um það endalaust hver sá heimur er og það eru bestu umræðurnar á ritstjórnum. 

Hvað er að gerast í heiminum þarna fyrir utan? Helst myndi ég vilja byrja alla ritstjórnarfundi á: Hver erum við? Hvað er að gerast? Hvað er að breytast? Getum við einhvern veginn náð utan um þetta sem er að brjótast fram, það sem ekki hefur enn verið orðað? Hvað er það sem nútíminn er óléttur af? Er það merkilegt, jafnvel þótt það fæðist kannski aldrei?“

Ein hliðarafurð 365, sem gaf út Fréttablaðið, var DV. Og þar má segja að Gunnar Smári hafi stigið skrefið sem hafði verið tekið á Pressunni á sínum tíma, til fulls.

„DV þeirra Mikka, Illuga og Jónasar í kringum 1990 var tilraun til að búa til raunverulegt götublað á Íslandi. Ég nenni varla að ræða það, það er svo illa misskilið fyrirbrigði. En götublað er bragarform, ekkert ómerkilegra en millistéttar-morgunblaðið. Og Mikki, hann fyrst og fremst, fór lengra með þetta en ég hafði nokkru sinni gert. Og gerði það vel.“

Var sparkað út og upp

DV-sagan er náttúrlega lærdómsrík og mætti ræða lengi. Og svo var NFS þarna:

„NFS var náttúrlega bara tilraun til að hversdagsvæða sjónvarpsumfjöllun um það sem kallast „current affairs“ svo það falli frekar að vefmiðlum en gömlu sjónvarpsstöðvunum. Eflaust mun einhver benda á í framtíðinni að þarna hafi verið vísir að því sem síðar varð podcast og svo þessir þættir sem vefmiðlarnir eru með, Víglínan, Dagmál, Spursmál og allt það, líka Samstöðin. En ég á svolítið erfitt með NFS því mér var eiginlega sparkað upp og út áður en það reyndi á hana. 

Þetta var mitt baby en það var eiginlega tekið af mér á vöggustofunni. 

Ég get því ekki talað um hvers vegna NFS fór ekki á flug, myndi enda í endalausu þvaðri um að ég hefði nú gert þetta öðruvísi.“

Og svo var Nyhedsavisen þarna líka, tilraun að koma á fót fríblaði í Danmörku. Og danskurinn tók því ekki vel?

„Nyhedsavisen var í raun einföld hugmynd. Fréttablaðið virkaði á Íslandi, getur sú hugmynd virkað annars staðar. Og svarið er kannski. Nyhedsavisen hélt áfram í níu mánuði eftir að ég hætti. Var ásamt Fréttablaðinu lang besta fríblað sem hafði verið gefið út, flutti alvöru blaðamannametnað inn í viðskiptamódel fríblaðs. En Nyhedsavisen þraut örendið í hruninu haustið 2008, þegar auglýsingamarkaðurinn féll saman í Danmörku eins og víðar. Ef hrunið hefði komið ári seinna má vel vera að Nyhedsavisen hefði lifað í tíu ár eftir það hrun, eins og Fréttablaðið gerði.

Hefur stofnað fleiri blöð en Jón Ólafsson ritstjóri

Að sögn Gunnars Smára er þessi tilraun með fríblöð alltaf bundin tilteknum tíma, eins og áður sagði og á við um alla lifandi fjölmiðlun.

„Auglýsingar voru að renna frá dagblöðunum og með því að auka útbreiðslu þeirra tókst að endurheimta sumt og hægja á lekanum á öðru, svo sem smáauglýsingum, atvinnuauglýsingum og svo framvegis og svo framvegis. 

En allir vissu að þetta var bara tímabundið, markmiðið með Fréttablaðinu var að nota styrk þess til að byggja upp eitthvað annað sem gat lifað lengur, svo sem Vísi og NFS, sem var nær því hvernig við sáum fjölmiðlar þróast til lengri tíma.

Og Gunnar Smári tók einnig þátt í að búa til Boston NOW á þessum sama tíma.

„Ég hef því komið að stofnun blaða í þremur löndum og hef líklega stofnað fleiri blöð og miðla en Jón Ólafsson ritstjóri.

Ekki spurning. Þú hlýtur þá að telja fjölmiðla mikilvæga?

„Já. Sko, þegar Samstöðin var komin á smá skrið sáum við að það var eitthvað í þessu, ef okkur tækist að koma henni lengra mætti byggja á þessum grunni mikilvægan umræðuvettvang og fjölmiðil. Það var því samþykkt í Sósíalistaflokknum að verja hálfum ríkisstyrknum til að byggja upp Samstöðina.“

Segir Samstöðina geta staðið án flokksins

Talandi um þennan stuðning frá Sósíalistaflokknum. Menn eru mikið að velta því fyrir sér hvað verður um Samstöðina ef tengslin verða slitin? Gunnar Smári segir þann styrk frá flokknum hefði einn og sér aldrei fleytt Samstöðinni langt. Hann hefði kannski staðið undir einu stöðugildi.

„Samstöðin myndi þá til dæmis ekki falla undir skilyrði fyrir fjölmiðlastyrk, en þar eru mörkin við þrjá starfsmenn. Markmiðið var því alltaf að búa til miðil sem næði langt út fyrir Sósíalistaflokkinn, laðaði að sér áskrifendur sem vildu styðja við Samstöðina. Í dag er framlag áskrifenda meira en fjórfalt á við það sem flokkurinn leggur til og svo erum við með smá auglýsingatekjur, annan stuðning og svo ríkisstyrkinn. Framlag flokksins er nú komið undir 15 prósent af veltunni og Samstöðin getur vel lifað án þess að fá neitt frá Sósíalistaflokknum.“

Upphaflega hugmyndin með stuðningi flokksins var að breið alþýðuhreyfing, eins og Sósíalistaflokkurinn vildi verða þá þyrfti hann á eigin fjölmiðli og umræðuvettvangi að halda.

„Að hreyfing sem vinnur að endurreisn verkalýðsbaráttu, uppbyggingu hagsmuna og réttlætissamtaka almennings svo sem Leigjendasamtök, samtök fólks í fátækt, samtök innflytjenda, einstæðra foreldra og svo framvegis, gæti ekki lifað innan fjölmiðla sem auðvaldið ætti og ræki. Samstöðinni var ætlað að verða vettvangur þar sem öll þessi barátta og deigla gæti farið fram. En henni var alls ekki ætlað að verða flokksmálgagn.“

Stjórnmálaflokkar ekki versti eigandi fjölmiðils

Smári er þarna á heimavelli. Hann tekur skýrt fram að hann hafi alls enga fordóma gagnvart flokksmálgögnum.

„Alþýðuflokkurinn gaf út Pressuna þegar ég var ráðinn þar ritstjóri, ég skrifaði í Alþýðublaðið, vann á Tíma Framsóknarflokksins og dáðist að Þjóðviljanum um og eftir 1980. Flokkar geta verið fínir útgefendur, miklu betri en einhverjir ríkir karlar eða samtök fyrirtækja í sjávarútvegi. 

En nú hefur komist til valda fólk í Sósíalistaflokknum sem vill ekki stefna að svona breiðri hreyfingu. Það hefur á einhvern dularfullan máta misskilið Lenín fullkomlega og vill þröngan flokk með mikinn aga þar sem margar raddir fá ekki að óma, heldur aðeins flokksforingjarnir.“

Gunnar Smári skefur ekki af því. Hann segir að með þeim breytingum sem boðaðar hafa verið innan Sósíalistaflokksins eftir yfirtökuna sem varð á síðasta aðalfundi séu þær hugmyndir nú fallnar um sjálfar sig.

„Nema með þeim skilyrðum að stöðin falli fram og tilbiðji flokksforingjanna. Menn vilja því nota vald sitt og peninga eins og auðvaldið þegar það kaupir sér fjölmiðla. Það er því auðvelt fyrir Samstöðina að segja takk, en nei takk, við slíku tilboði.“

Og sú er meðal annars ástæðan fyrir því að til standi að safna áskrifendum nú um helgina.

„Já. Til að meta hvort við getum þróað þennan miðil áfram sem raunverulegt alþýðublað, ef svo má segja. Fjölmiðil og umræðuvettvang sem er í raun samvinnufélag hlustenda og áhorfenda.“