Menntun er fjárfesting í framtíðinni Geir Sigurðsson skrifar 20. október 2024 13:30 Menntakerfi geta verið helvíti kostnaðarsöm. Séu þau vel úr garði gerð eru þau mann-, tækja- og húsnæðisfrekar stofnanir sem krefjast umfangsmikillar stoðþjónustu, ítarlegrar stefnumótunar og ekki síst kennara af holdi og blóði sem annast störf sín af kostgæfni og helst ástríðu. En sé litið til lengri tíma geta vanræksla og vanfjármögnun menntakerfa haft enn meiri kostnað í för með sér. Nú þegar verkföll eru yfirvofandi hjá kennurum í leik-, grunn- og framhaldsskólum er ekki úr vegi að staldra aðeins við og velta fyrir sér tilgangi menntunar. Til hvers höldum við úti þessum dýru kerfum? Svo virðist sem þeirri grundvallarspurningu sé sjaldan varpað fram og þó er brýnt að regluleg umræða hana eigi sér stað – svona rétt til áminningar. Margt má læra af framandi menningarheimum. Í kínverskum konfúsíanisma til forna, heimspeki eða hugmyndafræði sem var opinber stefna kínverska keisaraveldisins í yfir 2000 ár, var litið á menntun sem ófrávíkjanlega grunnforsendu þess að hægt sé að viðhalda blómlegu samfélagi. Án menntunar getur ekkert samfélag þrifist. En áherslan var ekki á að læra tiltekna tækni til að geta gegnt ákveðnum störfum, heldur var gildi menntunar fyrst og fremst fólgið í því að styðja baki við og þróa áfram menninguna – þetta ósýnilega afl sem heldur fólki saman í samfélaginu – svo hún gæti aðlagast síbreytilegum aðstæðum fyrir tilstilli þeirra einstaklinga sem menninguna mynda. Án þess að fara hér nánar út í þær hugmyndir og útfærslur sem konfúsíanisminn hefur að bjóða – en þar er vissulega margt athyglisvert og gagnlegt að finna – langar mig að brydda upp á sambærilegri heildarhugsun um menntakerfi okkar á Íslandi í þeirri von að við getum sammælst um mikilvægi þess að fjárfesta vel í því – þá ekki síst í þeim flókna veruleika sem umlykur okkur í dag. Mig langar að leggja sérstaklega út af leikskólunum sem á vissan hátt eru grunnstoðir alls skólakerfisins. Í leikskólum stíga yngstu borgararnir okkar sín fyrstu skref á vettvangi samfélagsins. Mig grunar að margir geri sér ekki grein fyrir því mikilvæga starfi sem fram fer innan veggja leikskólanna. Leikskólarnir eru ekki einber geymslurými fyrir börnin svo foreldrar geti unnið úti til að stuðla að auknum hagvexti eins og sumir virðast halda – jafnvel þeir sem ættu að vita betur. Auk þess að undirbúa sig fyrir tilteknar námsgreinar grunnskólans, þjálfa börnin málkunnáttu sína, móta með sér aukna félagskennd og læra almennt að umgangast annað fólk af virðingu og jafnvel væntumþykju. Ef aðstæður eru heppilegar er hægt að koma barni til aðstoðar sem á við einhverja sértæka örðugleika að stríða. En þetta er einungis raunhæft þegar aðstæður eru ásættanlegar, þ.á m. nægilega margt sérhæft starfsfólk til staðar, hentugt húsnæði fyrir hendi og aðgangur greiður að viðeigandi námsgögnum og t.d. þroskaleikföngum. Með síauknum fjölda barna sem tala litla eða enga íslensku er orðið enn brýnna að þau fái viðeigandi þjálfun strax á þessu fyrsta stigi. Hins vegar er ekki að sjá að áhugi fyrir því að bæta þessar aðstæður séu sérlega miklar hjá rekstraraðilum leikskólanna. Fyrir vikið verður til vítahringur þar sem allir tapa, ekki síst börnin og framtíð þeirra, framtíð okkar allra. Álagið á leikskólakennara verður of mikið, færri halda í nám leikskólakennara, álagið eykst enn frekar, enn fækkar í greininni, o.s.frv. Þarna hjálpar svo sannarlega ekki til að grunnlaun leikskólakennara – að loknu fimm ára háskólanámi – eru ekki beysin. Það sem hefst í leikskólum heldur auðvitað áfram í grunnskólum – og jafnvel í framhaldsskólum og háskólum, þótt þar séu það vissulega nemendurnir sjálfir sem taka síaukna ábyrgð á eigin námi. Það er samfella á milli skólastiga. Samfellan felst í því að verða smám saman gjaldgengur samfélagsmeðlimur. Það merkir í stuttu (og einfölduðu) máli að kunna á grunneiningar samfélagsins, að temja sér gagnrýna hugsun og hafa skilning á mikilvægi þess að tjá sig og hegða sér með hætti sem stuðlar að betra samfélagi. Þarna eru að sjálfsögðu einnig tilteknar námsgreinar og áherslan á þær eykst eftir því sem haldið er á efra skólastig. Á efstu stigum háskólanáms á mesta sérhæfingin sér stað. En hinn samfélagslegi ábyrgðarþáttur er – eða ætti að vera – gegnumgangandi á öllum stigum menntunar. Megintilgangurinn með menntun er að gera nemendum kleift að þroska getu sína til að vera uppbyggilegir þátttakendur með öðrum í framþróun samfélagsins – og jafnframt að opna augu þeirra fyrir þeim möguleikum og víddum sem menntun opnar þeim. Á vissan hátt er því meginmarkmið menntunar menntunin sjálf. Náist þetta markmið kemur hitt – og þar á ég einkum við val einstaklingsins á sérhæfingu sinni þegar þar að kemur – að mestu leyti af sjálfu sér. Kennslustarf er og hefur væntanlega alltaf verið krefjandi á öllum skólastigum. En í dag þurfa kennarar að bregðast við fjölmörgum nýjum áskorunum á einu bretti. Svo nokkuð sé nefnt, þá virðist sem sértækir námsörðugleikar á borð við málþroskaröskun og athyglisbrest hafi aukist, nemendum með annað tungumál að móðurmáli hefur fjölgað hratt og tilhneiging til sjálfvalinnar félagslegrar einangrunar virðist sterkari nú en áður. Það skiptir sköpum að hlúa sem allra best að framtíðarborgurum samfélags okkar, ekki síst hinum viðkvæmustu og brothættustu, og þannig hefur kennarahlutverkið líklega aldrei verið jafn mikilvægt og einmitt nú. En til þess að kennarar geti sinnt starfi sínu og mætt öllum þessum ólíku áskorunum án þess að eiga hættu á kulnun þarf að skapa þeim kjöraðstæður – það þarf með öðrum orðum að gera kennarastarfið – á öllum skólastigum – að virtum og eftirsóknarverðum starfsvettvangi sem laðar að okkar hæfasta og besta fólk. Allt þetta kostar fjármagn en þetta fjármagn er fjárfesting í framtíðinni. Sumir fjárfestar eiga ugglaust erfitt með að bíða of lengi eftir arðinum af fjárfestingu sinni en jafnvel margir hinna eirðarlausustu eiga sjálfir afkomendur og ættu því kannski að hugsa málið betur. Höfundur er prófessor á Hugvísindasviði Háskóla Íslands Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Kennaraverkfall 2024 Skóla- og menntamál Mest lesið Sjálfstæðismenn boða víst skattalækkanir á þá efnamestu Haukur V. Alfreðsson Skoðun Almageddon? Eyþór Kristleifsson Skoðun Viltu borga 200 þús á mánuði eða 600 þús á mánuði af íbúðinni? Hildur Þórðardóttir Skoðun Fellur helsti stuðningsmaður menningarmála af þingi? Magnús Logi Kristinsson Skoðun ESB kærir sig ekkert um Ísland í jólagjöf Ole Anton Bieltvedt Skoðun Vímuefnið VONÍUM Haraldur Ingi Haraldsson Skoðun Betri Strætó 2025 og (svo) Borgarlína Dagur B. Eggertsson Skoðun Afvegaleidd umræða um áskoranir heilbrigðiskerfisins Áslaug Arna Sigurbjörnsdóttir Skoðun Það sem ekki má fjalla um fyrir kosningar til Alþingis Árni Jensson Skoðun Svartir föstudagar í boði íslenskra stjórnvalda Haukur Guðmundsson Skoðun Skoðun Skoðun Sjálfstætt fólk Kristín Linda Jónsdóttir skrifar Skoðun Óstjórn í húsnæðismálum Ragnar Þór Ingólfsson skrifar Skoðun Arfur stjórnmálanna 2024 Elvar Eyvindsson skrifar Skoðun Kjósum rétt(indi) fyrir fatlað fólk! Unnur Helga Óttarsdóttir,Anna Lára Steindal skrifar Skoðun Frelsi er allra, ekki fárra útvaldra Jón Óskar Sólnes skrifar Skoðun Menntun og tækifæri: Hvað veljum við fyrir Ísland? Kolbrún Halldórsdóttir skrifar Skoðun Eyðimerkurganga kosningabaráttunnar? Viðar Hreinsson skrifar Skoðun Krónan eða evran? Kostir og gallar Hilmar Þór Hilmarsson skrifar Skoðun Kjóstu meiri árangur Bryndís Haraldsdóttir skrifar Skoðun Hvaða hlekkur ert þú í keðjunni? Ellý Tómasdóttir skrifar Skoðun Laxeldið verður ekki stöðvað Kristinn H. Gunnarsson skrifar Skoðun Þroskamerki þjóðar Tómas Torfason skrifar Skoðun Afvegaleidd umræða um áskoranir heilbrigðiskerfisins Áslaug Arna Sigurbjörnsdóttir skrifar Skoðun Var stytting náms til stúdentsprófs í þágu ungmenna? Sigurður E. Sigurjónsson skrifar Skoðun Það sem ekki má fjalla um fyrir kosningar til Alþingis Árni Jensson skrifar Skoðun Launafólk sýndi ábyrgð – Hvað með bankana og fjármagnseigendur? Finnbjörn A. Hermannsson skrifar Skoðun Sjálfstæðar konur? Sonja Ýr Þorbergsdóttir skrifar Skoðun Fullveldinu er fórnað með aðild að Evrópusambandinu Anton Guðmundsson skrifar Skoðun Endurhugsum dæmið, endurnýtum textíl Guðbjörg Rut Pálmadóttir skrifar Skoðun Betri Strætó 2025 og (svo) Borgarlína Dagur B. Eggertsson skrifar Skoðun Um kosningar, gulrætur og verðbólgu Jean-Rémi Chareyre skrifar Skoðun Gæti aukin einkavæðing og skólaval í grunnskólakerfinu bætt námsárangur og aukið jafnrétti? Jón Páll Haraldsson,Linda Heiðarsdóttir,Ómar Örn Magnússon skrifar Skoðun Fellur helsti stuðningsmaður menningarmála af þingi? Magnús Logi Kristinsson skrifar Skoðun Sjálfstæðismenn boða víst skattalækkanir á þá efnamestu Haukur V. Alfreðsson skrifar Skoðun Vímuefnið VONÍUM Haraldur Ingi Haraldsson skrifar Skoðun Viltu borga 200 þús á mánuði eða 600 þús á mánuði af íbúðinni? Hildur Þórðardóttir skrifar Skoðun Þegar náttúruvinir hitta frambjóðendur. Hjálpartæki kjósandans Stefán Jón Hafstein skrifar Skoðun Svartir föstudagar í boði íslenskra stjórnvalda Haukur Guðmundsson skrifar Skoðun Eitt heimili, ein fjölskylda og ein heilsa Pétur Heimisson skrifar Skoðun BRCA Elín Íris Fanndal Jónasdóttir skrifar Sjá meira
Menntakerfi geta verið helvíti kostnaðarsöm. Séu þau vel úr garði gerð eru þau mann-, tækja- og húsnæðisfrekar stofnanir sem krefjast umfangsmikillar stoðþjónustu, ítarlegrar stefnumótunar og ekki síst kennara af holdi og blóði sem annast störf sín af kostgæfni og helst ástríðu. En sé litið til lengri tíma geta vanræksla og vanfjármögnun menntakerfa haft enn meiri kostnað í för með sér. Nú þegar verkföll eru yfirvofandi hjá kennurum í leik-, grunn- og framhaldsskólum er ekki úr vegi að staldra aðeins við og velta fyrir sér tilgangi menntunar. Til hvers höldum við úti þessum dýru kerfum? Svo virðist sem þeirri grundvallarspurningu sé sjaldan varpað fram og þó er brýnt að regluleg umræða hana eigi sér stað – svona rétt til áminningar. Margt má læra af framandi menningarheimum. Í kínverskum konfúsíanisma til forna, heimspeki eða hugmyndafræði sem var opinber stefna kínverska keisaraveldisins í yfir 2000 ár, var litið á menntun sem ófrávíkjanlega grunnforsendu þess að hægt sé að viðhalda blómlegu samfélagi. Án menntunar getur ekkert samfélag þrifist. En áherslan var ekki á að læra tiltekna tækni til að geta gegnt ákveðnum störfum, heldur var gildi menntunar fyrst og fremst fólgið í því að styðja baki við og þróa áfram menninguna – þetta ósýnilega afl sem heldur fólki saman í samfélaginu – svo hún gæti aðlagast síbreytilegum aðstæðum fyrir tilstilli þeirra einstaklinga sem menninguna mynda. Án þess að fara hér nánar út í þær hugmyndir og útfærslur sem konfúsíanisminn hefur að bjóða – en þar er vissulega margt athyglisvert og gagnlegt að finna – langar mig að brydda upp á sambærilegri heildarhugsun um menntakerfi okkar á Íslandi í þeirri von að við getum sammælst um mikilvægi þess að fjárfesta vel í því – þá ekki síst í þeim flókna veruleika sem umlykur okkur í dag. Mig langar að leggja sérstaklega út af leikskólunum sem á vissan hátt eru grunnstoðir alls skólakerfisins. Í leikskólum stíga yngstu borgararnir okkar sín fyrstu skref á vettvangi samfélagsins. Mig grunar að margir geri sér ekki grein fyrir því mikilvæga starfi sem fram fer innan veggja leikskólanna. Leikskólarnir eru ekki einber geymslurými fyrir börnin svo foreldrar geti unnið úti til að stuðla að auknum hagvexti eins og sumir virðast halda – jafnvel þeir sem ættu að vita betur. Auk þess að undirbúa sig fyrir tilteknar námsgreinar grunnskólans, þjálfa börnin málkunnáttu sína, móta með sér aukna félagskennd og læra almennt að umgangast annað fólk af virðingu og jafnvel væntumþykju. Ef aðstæður eru heppilegar er hægt að koma barni til aðstoðar sem á við einhverja sértæka örðugleika að stríða. En þetta er einungis raunhæft þegar aðstæður eru ásættanlegar, þ.á m. nægilega margt sérhæft starfsfólk til staðar, hentugt húsnæði fyrir hendi og aðgangur greiður að viðeigandi námsgögnum og t.d. þroskaleikföngum. Með síauknum fjölda barna sem tala litla eða enga íslensku er orðið enn brýnna að þau fái viðeigandi þjálfun strax á þessu fyrsta stigi. Hins vegar er ekki að sjá að áhugi fyrir því að bæta þessar aðstæður séu sérlega miklar hjá rekstraraðilum leikskólanna. Fyrir vikið verður til vítahringur þar sem allir tapa, ekki síst börnin og framtíð þeirra, framtíð okkar allra. Álagið á leikskólakennara verður of mikið, færri halda í nám leikskólakennara, álagið eykst enn frekar, enn fækkar í greininni, o.s.frv. Þarna hjálpar svo sannarlega ekki til að grunnlaun leikskólakennara – að loknu fimm ára háskólanámi – eru ekki beysin. Það sem hefst í leikskólum heldur auðvitað áfram í grunnskólum – og jafnvel í framhaldsskólum og háskólum, þótt þar séu það vissulega nemendurnir sjálfir sem taka síaukna ábyrgð á eigin námi. Það er samfella á milli skólastiga. Samfellan felst í því að verða smám saman gjaldgengur samfélagsmeðlimur. Það merkir í stuttu (og einfölduðu) máli að kunna á grunneiningar samfélagsins, að temja sér gagnrýna hugsun og hafa skilning á mikilvægi þess að tjá sig og hegða sér með hætti sem stuðlar að betra samfélagi. Þarna eru að sjálfsögðu einnig tilteknar námsgreinar og áherslan á þær eykst eftir því sem haldið er á efra skólastig. Á efstu stigum háskólanáms á mesta sérhæfingin sér stað. En hinn samfélagslegi ábyrgðarþáttur er – eða ætti að vera – gegnumgangandi á öllum stigum menntunar. Megintilgangurinn með menntun er að gera nemendum kleift að þroska getu sína til að vera uppbyggilegir þátttakendur með öðrum í framþróun samfélagsins – og jafnframt að opna augu þeirra fyrir þeim möguleikum og víddum sem menntun opnar þeim. Á vissan hátt er því meginmarkmið menntunar menntunin sjálf. Náist þetta markmið kemur hitt – og þar á ég einkum við val einstaklingsins á sérhæfingu sinni þegar þar að kemur – að mestu leyti af sjálfu sér. Kennslustarf er og hefur væntanlega alltaf verið krefjandi á öllum skólastigum. En í dag þurfa kennarar að bregðast við fjölmörgum nýjum áskorunum á einu bretti. Svo nokkuð sé nefnt, þá virðist sem sértækir námsörðugleikar á borð við málþroskaröskun og athyglisbrest hafi aukist, nemendum með annað tungumál að móðurmáli hefur fjölgað hratt og tilhneiging til sjálfvalinnar félagslegrar einangrunar virðist sterkari nú en áður. Það skiptir sköpum að hlúa sem allra best að framtíðarborgurum samfélags okkar, ekki síst hinum viðkvæmustu og brothættustu, og þannig hefur kennarahlutverkið líklega aldrei verið jafn mikilvægt og einmitt nú. En til þess að kennarar geti sinnt starfi sínu og mætt öllum þessum ólíku áskorunum án þess að eiga hættu á kulnun þarf að skapa þeim kjöraðstæður – það þarf með öðrum orðum að gera kennarastarfið – á öllum skólastigum – að virtum og eftirsóknarverðum starfsvettvangi sem laðar að okkar hæfasta og besta fólk. Allt þetta kostar fjármagn en þetta fjármagn er fjárfesting í framtíðinni. Sumir fjárfestar eiga ugglaust erfitt með að bíða of lengi eftir arðinum af fjárfestingu sinni en jafnvel margir hinna eirðarlausustu eiga sjálfir afkomendur og ættu því kannski að hugsa málið betur. Höfundur er prófessor á Hugvísindasviði Háskóla Íslands
Skoðun Afvegaleidd umræða um áskoranir heilbrigðiskerfisins Áslaug Arna Sigurbjörnsdóttir skrifar
Skoðun Launafólk sýndi ábyrgð – Hvað með bankana og fjármagnseigendur? Finnbjörn A. Hermannsson skrifar
Skoðun Gæti aukin einkavæðing og skólaval í grunnskólakerfinu bætt námsárangur og aukið jafnrétti? Jón Páll Haraldsson,Linda Heiðarsdóttir,Ómar Örn Magnússon skrifar