Fjármögnun háskóla og samkeppnissjóða – af hvötum og áhrifum þeirra Pétur Henry Petersen skrifar 14. desember 2023 10:00 Nýleg drög að reglum um fjárframlög til háskóla hafa að skýru leiðarljósi árangurstengingar. Sem dæmi munu háskólar fá fjármögnun sem fer að mestu eftir fjölda nema sem eru útskrifaðir. Fjármögnun vegna kennslu skiptist í misháa reikniflokka er miðast við áætlaðan kostnað við námið. Því fylgja kostir og gallar. Hér verður fyrst og fremst rætt um rannsóknarhluta fjármögnunarinnar sem miðar að stærstum hluta við erlenda styrki, talningar á fjölda útskrifaðra framhaldssnema og á rannsóknareiningum vegið að hluta til með umdeildu mati á áhrifum birtingar. Við fyrstu sýn, hljómar það bara skynsamlega og í raun hefur svipað kerfi stjórnað að stórum hluta launum akademísks starfsfólks opinberu háskólanna (Hí, HA, LBHÍ og að Hólum) um all nokkuð skeið. Á báðum þessum kerfum eru þó sömu risastóru gallarnir og hættan er að árangurstengingin vinni gegn gæðum þess árangurs sem á að vera takmarkið. Og í raun upplýsandi að fáar opinberar stofnanir eru fjármagnaðar eftir talningum á árangri (Alþingi - fjöldi mæltra orða eða samþykktra laga? Lögreglan - fjöldi leystra glæpa eða handtökur? Sjúkrahús – fjöldi læknaðra? Grunnskólar – árangur í prófum í 10 bekk?). Það er enginn tilviljun – það er ekki gagnlegt eða einfaldlega skaðlegt. Slíkir hvatar myndu leiða til allt annars en þeir væru ætlaðir (blaður á Alþingi, óþarfa lagasetningar, áherslu á auðleysta glæpi, aukin fjöldi handtekinna, áhersla á auðlæknanlega sjúkdóma og á próf í grunnskólum). Hvatar virka nefnilega en oft ekki eins og þeir eru hugsaðir. En aftur að rannsóknum í háskólum – eru mögulega önnur lögmál sem eiga við þar? Í fyrsta lagi er árangur/framleiðsla mjög ólík eftir fræðasviðum/háskólum – að borga laun eftir talningum á rannsóknareiningum eins og gert er í dag, hefur þær afleiðingar að prófessor í stærðfræði fær líklega lægri laun en prófessor í tölfræði (og fær lægri eftirlaun!). Báðir fyrirtaks fræðingar sem vinna jafn langa vinnudaga eftir um áratugs háskólanám, bæði jafn mikilvæg fyrir heildarstarfsemi háskóla enda mikilvægt að kunna bæði stærðfræði og tölfræði! Og sá sem rannsakar Alzheimer fær líklega lægri laun en sá sem rannsakar árlegar kvefpestir. Sá sem vandar sig, lægra en sá sem vandar sig of lítið. Hæst líklega sá sem endurtekur sig. Leiðrétta þarf fyrir slíku, annað er hrein og tær mismunun (sömu laun fyrir sömu vinnu). Og hvatar letja líka! Sá sem vill fá sem hæst laun ætti ekki að of miklum tíma í það sem ekki er talið vel til launa svo sem kennsla og samfélagsþjónusta innan fræðasamfélagsins. Hætta er á því að svipað gerist hjá háskólum, meiri áhersla verði á framleiðni þar sem hún er auðveldust og minni á þá þætti sem ekki telja. Í öðru lagi er mikil hætta á að gæði og magn fari ekki saman, reyndar hvorki í fjölda útskrifaðra nema né fjölda rannsóknagreina. Háskóli eða háskóladeild sem vill afla sér frekara fjármagns er líkleg til að hvetja (beint eða óbeint) starfsfólk til að útskrifa sem flesta nemendur og birta sem flestar greinar. Svar stjórnvalda við því er líklega að fylgst sé með gæðum, þau verði tryggð. En hér er einmitt kötturinn grafinn, slík gæðaviðmið verða alltaf lágmarksgæði – því ef bakaranum er borgað fyrir fjölda brauða sem hann bakar, þá er mikil hætta á því að hann baki lítill brauð og bragðlítil - en samt brauð. Sá sem tekur sér tíma til að baka stór hágæða brauð, hann á ekki heima í árangursdrifnu kerfi sem byggir á talningum. Almennt er almenningi það ekki ljóst að allflestar rannsóknir innan háskólakerfisins eru ekki fjármagnaðar fyrir utan laun háskólakennarans og sækja verður því fé til kostnaðarsamra rannsókna og launa framhaldsnema í samkeppnissjóði. Það er því einnig athyglivert að á meðan miða á fjármögnun við árangur, þá eru fjárframlög til samkeppnissjóða lækkuð um rúmlega milljarð þegar þetta er skrifað! Þó eru þeir nær eina leiðin til að fjármagna framhaldsnám yngra fólks og líklega besta leiðin til að tryggja gæði. Hvernig á að mennta þá sérfræðinga sem ráðuneyti hefur lýst yfir að skorti í þúsundatali hérlendis og ætlar að telja? Aftur eru hér hvatar til lægri gæða. Á hinn bóginn telja erlendir styrkir háskóla séstaklega til fjármögnunar, en innlendir styrkir eru nánast forsenda þess að hægt sé að sækja um erlenda styrki. Það er ekki hægt að byggja efstu hæð húss án þess að fyrsta hæðin sé traust. Háskólar eru sérstakar stofnanir, þangað sem fólk sækir sér fjölbreytta menntun og mikilvægt rannsóknarstarf er unnið á fjölbreyttum grunni. Háskólar gegna lykilhlutverki í nútímasamfélagi og í samskiptum, samvinnu og samkeppni á alþjóðavettvangi. Að miða fjármögnun þeirra og ekki síður laun starfsfólks við framleiðslu, holar að innan starfsemi þeirra og tilgang. Það hefur svo alvarlegar afleiðingar fyrir lýðræði, nýsköpun, atvinnulíf og menningu. Árangur í háskólakerfinu er í raun metinn yfir mun lengri tíma m.a. afleiddum áhrifum rannsókna og gæðum náms. En, ekki síður í þjóðfélagsgerðinni. Reynslan af svipuðum árgangurmiðuðum kerfum erlendis er slæm. Sem betur fer kemur fram í tillögu stjórnvalda að mikilvægt sé að endurskoða reglur á næstu árum og margar athugasemdir hafa komið fram í samráðsgátt, sem vonandi verður tekið tillit til. Það er þó ljóst að notkun einfaldra hvata í flóknu kerfi, mun hafa mikil áhrif til framtíðar og vinna gegn gæðum. Og það er ekki góður árangur. Höfundur er áhugamaður um rannsóknir, nám og kennslu. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Skóla - og menntamál Háskólar Mest lesið Á að banna rauða jólasveininn? Stefán Vagn Stefánsson Skoðun Munu bara allir fá dánaraðstoð? Bjarni Jónsson Skoðun Með baunabyssu í kennaraverkfalli Ólafur Hauksson Skoðun Það þarf meiri töffara í okkur Davíð Már Sigurðsson Skoðun Treystir þú konum? Hópur 72 kvenna úr sex stjórnmálaflokkum Skoðun Unga fólkið og frjósemi María Rut Baldursdóttir,Sigríður Auðunsdóttir Skoðun Mannsæmandi lífeyrislaun strax Guðmundur Ingi Kristinsson Skoðun Hver tilheyrir hverjum? Kristín Davíðsdóttir Skoðun Tryggjum frelsi til handfæraveiða – eflum sjávarbyggðirnar Eyjólfur Ármannsson Skoðun Verja þarf friðinn Hjörtur J. Guðmundsson Skoðun Skoðun Skoðun Sagnaarfur Biblíunnar Sigurvin Lárus Jónsson skrifar Skoðun Með baunabyssu í kennaraverkfalli Ólafur Hauksson skrifar Skoðun Hver tilheyrir hverjum? Kristín Davíðsdóttir skrifar Skoðun Það þarf meiri töffara í okkur Davíð Már Sigurðsson skrifar Skoðun Unga fólkið og frjósemi María Rut Baldursdóttir,Sigríður Auðunsdóttir skrifar Skoðun Tryggjum frelsi til handfæraveiða – eflum sjávarbyggðirnar Eyjólfur Ármannsson skrifar Skoðun Verja þarf friðinn Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun Mannsæmandi lífeyrislaun strax Guðmundur Ingi Kristinsson skrifar Skoðun Munu bara allir fá dánaraðstoð? Bjarni Jónsson skrifar Skoðun Hvað er Arne Slot þjálfari Liverpool að gera rétt?–vangaveltur frá sálfræðingi Andri Hrafn Sigurðsson skrifar Skoðun Billy bókahilla og börnin mín Þorbjörg Marínósdóttir skrifar Skoðun Á að banna rauða jólasveininn? Stefán Vagn Stefánsson skrifar Skoðun Er skárra að kasta upp um dómsniðurstöðuna en að dómarinn dæmi? Jörgen Ingimar Hansson skrifar Skoðun Píratar hafa metnaðarfyllstu umhverfis- og loftslagsstefnuna Kristín Vala Ragnarsdóttir skrifar Skoðun Svör við atvinnuumsóknum – Ákall til atvinnurekenda Valgerður Rut Jakobsdóttir skrifar Skoðun Umræða á villigötum Diljá Matthíasardóttir skrifar Skoðun Treystir þú konum? Hópur 72 kvenna úr sex stjórnmálaflokkum skrifar Skoðun Eigum við ekki bara að klára þetta Hafdís Hrönn Hafsteinsdóttir skrifar Skoðun Löggilding iðngreina stuðlar að auknum gæðum og öryggi Kristján Þórður Snæbjarnarson skrifar Skoðun Draumalandið Björn Þorláksson skrifar Skoðun Að vera ung kona á Íslandi árið 2024 Eden Ósk Eyjólfsdóttir skrifar Skoðun Ferðaþjónusta og orkuvinnsla fara vel saman Guðmundur Finnbogason skrifar Skoðun Hvaða aukna aðgengi, Willum Þór? Trausti Breiðfjörð Magnússon skrifar Skoðun Hvers vegna skortir hjúkrunarrými á Íslandi? Jónína Björk Óskarsdóttir skrifar Skoðun Þegar Vestfjörðum gengur vel, gengur Íslandi vel Jón Páll Hreinsson skrifar Skoðun Ummæli borgarstjóra og óbragð í munni Kristín Björnsdóttir skrifar Skoðun Þegar að nauðsynjar snúast um viðskipti Davíð Routley skrifar Skoðun Grasker mannréttinda á degi hinna framliðnu Anna Kristín Jensdóttir skrifar Skoðun Sköpun er efnahagsmál: Tími fyrir öðruvísi nálgun Björn Leví Gunnarsson skrifar Skoðun Ungt fólk er að missa trúna á stjórnmálum – og um leið á framtíðinni París Anna Bergmann skrifar Sjá meira
Nýleg drög að reglum um fjárframlög til háskóla hafa að skýru leiðarljósi árangurstengingar. Sem dæmi munu háskólar fá fjármögnun sem fer að mestu eftir fjölda nema sem eru útskrifaðir. Fjármögnun vegna kennslu skiptist í misháa reikniflokka er miðast við áætlaðan kostnað við námið. Því fylgja kostir og gallar. Hér verður fyrst og fremst rætt um rannsóknarhluta fjármögnunarinnar sem miðar að stærstum hluta við erlenda styrki, talningar á fjölda útskrifaðra framhaldssnema og á rannsóknareiningum vegið að hluta til með umdeildu mati á áhrifum birtingar. Við fyrstu sýn, hljómar það bara skynsamlega og í raun hefur svipað kerfi stjórnað að stórum hluta launum akademísks starfsfólks opinberu háskólanna (Hí, HA, LBHÍ og að Hólum) um all nokkuð skeið. Á báðum þessum kerfum eru þó sömu risastóru gallarnir og hættan er að árangurstengingin vinni gegn gæðum þess árangurs sem á að vera takmarkið. Og í raun upplýsandi að fáar opinberar stofnanir eru fjármagnaðar eftir talningum á árangri (Alþingi - fjöldi mæltra orða eða samþykktra laga? Lögreglan - fjöldi leystra glæpa eða handtökur? Sjúkrahús – fjöldi læknaðra? Grunnskólar – árangur í prófum í 10 bekk?). Það er enginn tilviljun – það er ekki gagnlegt eða einfaldlega skaðlegt. Slíkir hvatar myndu leiða til allt annars en þeir væru ætlaðir (blaður á Alþingi, óþarfa lagasetningar, áherslu á auðleysta glæpi, aukin fjöldi handtekinna, áhersla á auðlæknanlega sjúkdóma og á próf í grunnskólum). Hvatar virka nefnilega en oft ekki eins og þeir eru hugsaðir. En aftur að rannsóknum í háskólum – eru mögulega önnur lögmál sem eiga við þar? Í fyrsta lagi er árangur/framleiðsla mjög ólík eftir fræðasviðum/háskólum – að borga laun eftir talningum á rannsóknareiningum eins og gert er í dag, hefur þær afleiðingar að prófessor í stærðfræði fær líklega lægri laun en prófessor í tölfræði (og fær lægri eftirlaun!). Báðir fyrirtaks fræðingar sem vinna jafn langa vinnudaga eftir um áratugs háskólanám, bæði jafn mikilvæg fyrir heildarstarfsemi háskóla enda mikilvægt að kunna bæði stærðfræði og tölfræði! Og sá sem rannsakar Alzheimer fær líklega lægri laun en sá sem rannsakar árlegar kvefpestir. Sá sem vandar sig, lægra en sá sem vandar sig of lítið. Hæst líklega sá sem endurtekur sig. Leiðrétta þarf fyrir slíku, annað er hrein og tær mismunun (sömu laun fyrir sömu vinnu). Og hvatar letja líka! Sá sem vill fá sem hæst laun ætti ekki að of miklum tíma í það sem ekki er talið vel til launa svo sem kennsla og samfélagsþjónusta innan fræðasamfélagsins. Hætta er á því að svipað gerist hjá háskólum, meiri áhersla verði á framleiðni þar sem hún er auðveldust og minni á þá þætti sem ekki telja. Í öðru lagi er mikil hætta á að gæði og magn fari ekki saman, reyndar hvorki í fjölda útskrifaðra nema né fjölda rannsóknagreina. Háskóli eða háskóladeild sem vill afla sér frekara fjármagns er líkleg til að hvetja (beint eða óbeint) starfsfólk til að útskrifa sem flesta nemendur og birta sem flestar greinar. Svar stjórnvalda við því er líklega að fylgst sé með gæðum, þau verði tryggð. En hér er einmitt kötturinn grafinn, slík gæðaviðmið verða alltaf lágmarksgæði – því ef bakaranum er borgað fyrir fjölda brauða sem hann bakar, þá er mikil hætta á því að hann baki lítill brauð og bragðlítil - en samt brauð. Sá sem tekur sér tíma til að baka stór hágæða brauð, hann á ekki heima í árangursdrifnu kerfi sem byggir á talningum. Almennt er almenningi það ekki ljóst að allflestar rannsóknir innan háskólakerfisins eru ekki fjármagnaðar fyrir utan laun háskólakennarans og sækja verður því fé til kostnaðarsamra rannsókna og launa framhaldsnema í samkeppnissjóði. Það er því einnig athyglivert að á meðan miða á fjármögnun við árangur, þá eru fjárframlög til samkeppnissjóða lækkuð um rúmlega milljarð þegar þetta er skrifað! Þó eru þeir nær eina leiðin til að fjármagna framhaldsnám yngra fólks og líklega besta leiðin til að tryggja gæði. Hvernig á að mennta þá sérfræðinga sem ráðuneyti hefur lýst yfir að skorti í þúsundatali hérlendis og ætlar að telja? Aftur eru hér hvatar til lægri gæða. Á hinn bóginn telja erlendir styrkir háskóla séstaklega til fjármögnunar, en innlendir styrkir eru nánast forsenda þess að hægt sé að sækja um erlenda styrki. Það er ekki hægt að byggja efstu hæð húss án þess að fyrsta hæðin sé traust. Háskólar eru sérstakar stofnanir, þangað sem fólk sækir sér fjölbreytta menntun og mikilvægt rannsóknarstarf er unnið á fjölbreyttum grunni. Háskólar gegna lykilhlutverki í nútímasamfélagi og í samskiptum, samvinnu og samkeppni á alþjóðavettvangi. Að miða fjármögnun þeirra og ekki síður laun starfsfólks við framleiðslu, holar að innan starfsemi þeirra og tilgang. Það hefur svo alvarlegar afleiðingar fyrir lýðræði, nýsköpun, atvinnulíf og menningu. Árangur í háskólakerfinu er í raun metinn yfir mun lengri tíma m.a. afleiddum áhrifum rannsókna og gæðum náms. En, ekki síður í þjóðfélagsgerðinni. Reynslan af svipuðum árgangurmiðuðum kerfum erlendis er slæm. Sem betur fer kemur fram í tillögu stjórnvalda að mikilvægt sé að endurskoða reglur á næstu árum og margar athugasemdir hafa komið fram í samráðsgátt, sem vonandi verður tekið tillit til. Það er þó ljóst að notkun einfaldra hvata í flóknu kerfi, mun hafa mikil áhrif til framtíðar og vinna gegn gæðum. Og það er ekki góður árangur. Höfundur er áhugamaður um rannsóknir, nám og kennslu.
Skoðun Hvað er Arne Slot þjálfari Liverpool að gera rétt?–vangaveltur frá sálfræðingi Andri Hrafn Sigurðsson skrifar
Skoðun Er skárra að kasta upp um dómsniðurstöðuna en að dómarinn dæmi? Jörgen Ingimar Hansson skrifar
Skoðun Píratar hafa metnaðarfyllstu umhverfis- og loftslagsstefnuna Kristín Vala Ragnarsdóttir skrifar
Skoðun Löggilding iðngreina stuðlar að auknum gæðum og öryggi Kristján Þórður Snæbjarnarson skrifar
Skoðun Ungt fólk er að missa trúna á stjórnmálum – og um leið á framtíðinni París Anna Bergmann skrifar