Skoðun

Fjár­mögnun há­skóla og sam­keppnis­sjóða – af hvötum og á­hrifum þeirra

Pétur Henry Petersen skrifar

Nýleg drög að reglum um fjárframlög til háskóla hafa að skýru leiðarljósi árangurstengingar. Sem dæmi munu háskólar fá fjármögnun sem fer að mestu eftir fjölda nema sem eru útskrifaðir. Fjármögnun vegna kennslu skiptist í misháa reikniflokka er miðast við áætlaðan kostnað við námið. Því fylgja kostir og gallar. Hér verður fyrst og fremst rætt um rannsóknarhluta fjármögnunarinnar sem miðar að stærstum hluta við erlenda styrki, talningar á fjölda útskrifaðra framhaldssnema og á rannsóknareiningum vegið að hluta til með umdeildu mati á áhrifum birtingar. Við fyrstu sýn, hljómar það bara skynsamlega og í raun hefur svipað kerfi stjórnað að stórum hluta launum akademísks starfsfólks opinberu háskólanna (Hí, HA, LBHÍ og að Hólum) um all nokkuð skeið. Á báðum þessum kerfum eru þó sömu risastóru gallarnir og hættan er að árangurstengingin vinni gegn gæðum þess árangurs sem á að vera takmarkið. Og í raun upplýsandi að fáar opinberar stofnanir eru fjármagnaðar eftir talningum á árangri (Alþingi - fjöldi mæltra orða eða samþykktra laga? Lögreglan - fjöldi leystra glæpa eða handtökur? Sjúkrahús – fjöldi læknaðra? Grunnskólar – árangur í prófum í 10 bekk?). Það er enginn tilviljun – það er ekki gagnlegt eða einfaldlega skaðlegt. Slíkir hvatar myndu leiða til allt annars en þeir væru ætlaðir (blaður á Alþingi, óþarfa lagasetningar, áherslu á auðleysta glæpi, aukin fjöldi handtekinna, áhersla á auðlæknanlega sjúkdóma og á próf í grunnskólum). Hvatar virka nefnilega en oft ekki eins og þeir eru hugsaðir.

En aftur að rannsóknum í háskólum – eru mögulega önnur lögmál sem eiga við þar? Í fyrsta lagi er árangur/framleiðsla mjög ólík eftir fræðasviðum/háskólum – að borga laun eftir talningum á rannsóknareiningum eins og gert er í dag, hefur þær afleiðingar að prófessor í stærðfræði fær líklega lægri laun en prófessor í tölfræði (og fær lægri eftirlaun!). Báðir fyrirtaks fræðingar sem vinna jafn langa vinnudaga eftir um áratugs háskólanám, bæði jafn mikilvæg fyrir heildarstarfsemi háskóla enda mikilvægt að kunna bæði stærðfræði og tölfræði! Og sá sem rannsakar Alzheimer fær líklega lægri laun en sá sem rannsakar árlegar kvefpestir. Sá sem vandar sig, lægra en sá sem vandar sig of lítið. Hæst líklega sá sem endurtekur sig. Leiðrétta þarf fyrir slíku, annað er hrein og tær mismunun (sömu laun fyrir sömu vinnu). Og hvatar letja líka! Sá sem vill fá sem hæst laun ætti ekki að of miklum tíma í það sem ekki er talið vel til launa svo sem kennsla og samfélagsþjónusta innan fræðasamfélagsins. Hætta er á því að svipað gerist hjá háskólum, meiri áhersla verði á framleiðni þar sem hún er auðveldust og minni á þá þætti sem ekki telja.

Í öðru lagi er mikil hætta á að gæði og magn fari ekki saman, reyndar hvorki í fjölda útskrifaðra nema né fjölda rannsóknagreina. Háskóli eða háskóladeild sem vill afla sér frekara fjármagns er líkleg til að hvetja (beint eða óbeint) starfsfólk til að útskrifa sem flesta nemendur og birta sem flestar greinar. Svar stjórnvalda við því er líklega að fylgst sé með gæðum, þau verði tryggð. En hér er einmitt kötturinn grafinn, slík gæðaviðmið verða alltaf lágmarksgæði – því ef bakaranum er borgað fyrir fjölda brauða sem hann bakar, þá er mikil hætta á því að hann baki lítill brauð og bragðlítil - en samt brauð. Sá sem tekur sér tíma til að baka stór hágæða brauð, hann á ekki heima í árangursdrifnu kerfi sem byggir á talningum.

Almennt er almenningi það ekki ljóst að allflestar rannsóknir innan háskólakerfisins eru ekki fjármagnaðar fyrir utan laun háskólakennarans og sækja verður því fé til kostnaðarsamra rannsókna og launa framhaldsnema í samkeppnissjóði. Það er því einnig athyglivert að á meðan miða á fjármögnun við árangur, þá eru fjárframlög til samkeppnissjóða lækkuð um rúmlega milljarð þegar þetta er skrifað! Þó eru þeir nær eina leiðin til að fjármagna framhaldsnám yngra fólks og líklega besta leiðin til að tryggja gæði. Hvernig á að mennta þá sérfræðinga sem ráðuneyti hefur lýst yfir að skorti í þúsundatali hérlendis og ætlar að telja? Aftur eru hér hvatar til lægri gæða. Á hinn bóginn telja erlendir styrkir háskóla séstaklega til fjármögnunar, en innlendir styrkir eru nánast forsenda þess að hægt sé að sækja um erlenda styrki. Það er ekki hægt að byggja efstu hæð húss án þess að fyrsta hæðin sé traust.

Háskólar eru sérstakar stofnanir, þangað sem fólk sækir sér fjölbreytta menntun og mikilvægt rannsóknarstarf er unnið á fjölbreyttum grunni. Háskólar gegna lykilhlutverki í nútímasamfélagi og í samskiptum, samvinnu og samkeppni á alþjóðavettvangi. Að miða fjármögnun þeirra og ekki síður laun starfsfólks við framleiðslu, holar að innan starfsemi þeirra og tilgang. Það hefur svo alvarlegar afleiðingar fyrir lýðræði, nýsköpun, atvinnulíf og menningu. Árangur í háskólakerfinu er í raun metinn yfir mun lengri tíma m.a. afleiddum áhrifum rannsókna og gæðum náms. En, ekki síður í þjóðfélagsgerðinni. Reynslan af svipuðum árgangurmiðuðum kerfum erlendis er slæm. Sem betur fer kemur fram í tillögu stjórnvalda að mikilvægt sé að endurskoða reglur á næstu árum og margar athugasemdir hafa komið fram í samráðsgátt, sem vonandi verður tekið tillit til. Það er þó ljóst að notkun einfaldra hvata í flóknu kerfi, mun hafa mikil áhrif til framtíðar og vinna gegn gæðum. Og það er ekki góður árangur.

Höfundur er áhugamaður um rannsóknir, nám og kennslu.




Skoðun

Sjá meira


×