Sálræn áföll og ofþyngd Inga Margrét Benediktsdóttir skrifar 5. desember 2022 20:30 Vitað er að orsakir ofþyngdar hjá einstaklingum eru margar og mismunandi. Ekki er hægt að benda á eina algjöra orsök fyrir ofþyngd en þær eru margar og mismunandi. Sú orsök sem fjallað verður um hér eru sálræn áföll. Áföll (e. Trauma) eru mismunandi eins og þau eru mörg og má þar t.d. nefna áföll í æsku, kynferðislegt ofbeldi, einelti, líkamlegt ofbeldi, heimilisofbeldi, nauðganir, náttúruhamfarir ýmiskonar og dauða ástvinar eða einhvers nákomins. Áföll eru upplifun einstaklingsins og einhver sem hefur lent í einhverju litlu miðað við einhvern annan er ekkert endilega með minna áfall eða minni áfallastreituröskun en hinn aðilinn, því öll erum við misjöfn. Eins gefa rannsóknir til kynna að börn sem verða vitni af ofbeldi verði fyrir skaða af því til lengri tíma. Oft er litið fram hjá sálrænum áföllum hjá einstaklingum sem glíma við ofþyngd og þá er eingöngu einblínt á líkamsástand og hegðunarmynstur einstaklinga. Áföll í æsku geta verið ein af ástæðum þess að einstaklingur verður of þungur. Augljóst er að áfallamiðuð nálgun í heilsugæslu er ábótavant og úrbóta er þörf. Í Heilbrigðisstefnu til 2030 er krafist úrbóta í þessu samhengi og vonandi verður þeirri áætlun hrint í framkvæmd innan tímaramma. Áföll og sá sársauki sem þeim fylgir breytir hugsun okkar og hvernig við sjáum heiminn og bregðumst við aðstæðum. Þau einkenni sem einstaklingar finna fyrir eru ekki bara sálræn heldur einnig vegna líkamlegra orsaka. Áföll breyta því hvernig taugakerfið okkar starfar. Heilinn fer að starfa öðruvísi og bregst öðruvísi við og sendir frá sér öðruvísi taugaboð en áður. Heilinn er stöðugt að endurskrifa og endurvinna upplýsingar og hafa áföll hafa áhrif á þessa starfsemi hans. Ótti hrindir af stað viðbrögðum sem eru eðlislæg hverri manneskju. Við þurfum að geta skynjað ótta til að lifa af. Óttaviðbrögð eru þau viðbrögð sem vernda okkur í raun frá hættu og við berjumst eða flýjum (e. Fight ore flight) ef við þurfum þess og þannig forðumst við hættulegar aðstæður eða áreiti. Þegar fólk verður ítrekað fyrir áföllum eða jafnvel einu slæmu áfalli þá fara þessi viðbrögð að virkjast utan við raunverulegar hættu aðstæður. Það gerir það að verkum að við finnum jafnvel stöðugt fyrir ótta og verðum uppgefin. Kvíði er viðbragð líkamans sem kemur einnig fram samhliða ótta. Einstaklingur með kvíða er stöðugt varkár eða óttasleginn og það hefur áhrif á hann bæði tilfinningarlega og líkamlega. Til að takast á við þennan ótta sem hefur myndast þá byrja einstaklingar oft að þróa með sér ákveðnar venjur sem geta verið bæði heilbrigðar og óheilbrigðar. Sumir fara út að labba og hlusta á tónlist á meðan aðrir leitast í neikvæðar venjur t.d. áfengis- og fíkniefnaneyslu, sjálfsskaða, ýmsa áráttuhegðun og að borða annað hvort of mikið eða of lítið. Þegar líkaminn festist í þessu ótta viðbragði með kvíðatilfinningu þá leitum við sem einstaklingar eftir því að laga þetta ástand með öllum nauðsynlegum ráðum. Eitt af þeim ráðum er að borða. Að borða, fyrir einhvern í ofþyngd (ekki alla), veldur því að honum finnst hann vera við stjórn á aðstæðum, þó svo það vari stutt. Að borða veitir einstaklingnum þá stöðugleika og þægindi á því augnabliki sem hann er að neyta máltíðarinnar. Þegar hann borðar finnur hann fyrir vellíðan og sælu. Það getur leitt til að einstaklingur þrói með sér matarfíkn. Það er eðlilegt að vilja lifa af og það að borða eitthvað gott er eitthvað sem allir hafa ánægju af að gera. Umbunarkerfi heilans virkjast við að borða góðan mat, en þetta kerfi er ómeðvitað og mjög öflugt og hefur djúpstæð áhrif á okkur. Umbunarkerfið lætur okkur vita hvað er öruggt og gott og einnig hvað er skaðlegt og sársaukafullt. Það að borða góðan mat er því einskonar huggun. Matur getur sem sagt ýtt á stað þeim umbunarviðbrögðum og getur haft áhrif á sömu stöðvar heilans og fíkniefni og áfengi gera auk margra lyfja. Margir sem verða fyrir áföllum borða því til þess að finna fyrir vellíðan og huggun. Þá eiga þeir til að borða meira en ráðlagt er til þess að reyna að losna við tilfinningarlega vanlíðan. Margir einstaklingar með áfallasögu borða til að losna við ótta og kvíða sem fylgja áföllum. Það er mikilvægt að líta til áfalla þegar kemur að því að stjórna þyngd, hvort sem um ofþyngd er að ræða eða of lítil þyngd. Áföll í æsku og á fullorðins árum geta haft veruleg áhrif á hvort fólk þróar með sér matarfíkn og þá ofþyngd samhliða eða jafnvel öfugt. Mikilvægt er að líta til þess samhliða öðrum aðgerðum sem farið er í innan heilbrigðisþjónustu. Það er aldrei auðvelt fyrir foreldra að eiga t.d. barn í ofþyngd og þurfa að leggja sig alla fram að leiðbeina barninu rétta braut. Hafa ber í huga þann þátt að sálræn áföll og ofbeldi geta oft verið ástæða þess að barnið borðar sér til huggunar. Fólk í ofþyngd vill flest ekkert vera á þessum stað sem það er á en er fast í vítahring og þarf oft aðstoð til að brjóta sig úr honum. Heilsugæslan er fyrsti viðkomustaður og þaðan er fólki beint réttar leiðir. Höfundur er með M.Sc. gráðu í sálrænum áföllum og ofbeldi. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Heilbrigðismál Börn og uppeldi Mest lesið Hættið að hæða lýðræðið - Slítið stjórnarsamstarfinu! Þorsteinn Sæmundsson Skoðun Fjölskylduflokkurinn Hjördís Guðný Guðmundsdóttir Skoðun Sorrý, ekkert partý fyrir þig (þú ert svo mikið ves) Þuríður Harpa Sigurðardóttir Skoðun Gerum Áslaugu Örnu að formanni Sjálfstæðisflokksins! Einar Baldvin Árnason Skoðun Er fólk ungt eða gamalt? Halldór S. Guðmundsson,Sigurveig H. Sigurðardóttir,Sirrý Sif Sigurlaugardóttir Skoðun Riddarar kærleikans Tómas Torfason Skoðun Lýst yfir hættustigi vegna áfengisdrykkju Gunnar Hersveinn Skoðun Frá vinnustofum til borðstofa Halla Margrét Hinriksdóttir,Inga Minelgaite Skoðun Vatn rennur ekki upp í móti Sigmar Guðmundsson Skoðun Hingað og ekki lengra. En hvað svo? Heiðbrá Ólafsdóttir Skoðun Skoðun Skoðun Hættið að hæða lýðræðið - Slítið stjórnarsamstarfinu! Þorsteinn Sæmundsson skrifar Skoðun Gerum Áslaugu Örnu að formanni Sjálfstæðisflokksins! Einar Baldvin Árnason skrifar Skoðun Frá vinnustofum til borðstofa Halla Margrét Hinriksdóttir,Inga Minelgaite skrifar Skoðun Hingað og ekki lengra. En hvað svo? Heiðbrá Ólafsdóttir skrifar Skoðun Hvernig líður þér í vinnunni? Helena Katrín Hjaltadóttir,Íris Helga Gígju Baldursdóttir skrifar Skoðun Kvótakerfi stjórnmálaflokkanna Einar G. Harðarson skrifar Skoðun Sorrý, ekkert partý fyrir þig (þú ert svo mikið ves) Þuríður Harpa Sigurðardóttir skrifar Skoðun Er meðvirkni kostur? Davíð Þór Sigurðsson skrifar Skoðun Sviptum greiðslumiðlun RAPYD starfsleyfi Ástþór Magnússon skrifar Skoðun Öryrkjar eiga betra skilið Svanberg Hreinsson skrifar Skoðun Riddarar kærleikans Tómas Torfason skrifar Skoðun Er fólk ungt eða gamalt? Halldór S. Guðmundsson,Sigurveig H. Sigurðardóttir,Sirrý Sif Sigurlaugardóttir skrifar Skoðun Vatn rennur ekki upp í móti Sigmar Guðmundsson skrifar Skoðun Ólíkt hefst fólk að Hjörleifur Hallgríms Herbertsson skrifar Skoðun Jöfn tækifæri til menntunar Ingibjörg Ólöf Isaksen skrifar Skoðun Niðurskurður fjölbreytileikans í íslenskri kvikmyndagerð Dögg Mósesdóttir,Helga Rakel Rafnsdóttir skrifar Skoðun Þar sem hanar og hænur gala Yngvi Sighvatsson skrifar Skoðun Stafræn þjónustubylting Reykjavíkurborgar vekur heimsathygli Alexandra Briem skrifar Skoðun Hlutleysi í NATO – Íslenskar varnir Ágústa Ágústsdóttir skrifar Skoðun Þú ert númer 1155 í röðinni Hanna Katrín Friðriksson skrifar Skoðun Á bak við tjöldin Arnar Þór Jónsson skrifar Skoðun Sveitarfélögin okkar eiga alls ekki að skipta við Rapyd Hópur íbúa í sveitarfélögum sem stunda viðskipti við Rapyd skrifar Skoðun Lagarammi um lögbrot Lára G. Sigurðardóttir skrifar Skoðun Burt með mismunun! Skúli Helgason skrifar Skoðun Aukið aðgengi að faglegri þjónustu – Styðjum Afstöðu! Guðmundur Ingi Þóroddsson skrifar Skoðun Óskrifuðu Pálínuboðorðin Óskar Jónasson skrifar Skoðun Sjálfskipaðir sérfræðingar samgöngumála Hafdís Hrönn Hafsteinsdóttir skrifar Skoðun Byggjum raðhús í Hvalfjarðargöngum Matthías Arngrímsson skrifar Skoðun Leiðréttum launin Álfhildur Leifsdóttir skrifar Skoðun Er ekki bara best? Reynir Böðvarsson skrifar Sjá meira
Vitað er að orsakir ofþyngdar hjá einstaklingum eru margar og mismunandi. Ekki er hægt að benda á eina algjöra orsök fyrir ofþyngd en þær eru margar og mismunandi. Sú orsök sem fjallað verður um hér eru sálræn áföll. Áföll (e. Trauma) eru mismunandi eins og þau eru mörg og má þar t.d. nefna áföll í æsku, kynferðislegt ofbeldi, einelti, líkamlegt ofbeldi, heimilisofbeldi, nauðganir, náttúruhamfarir ýmiskonar og dauða ástvinar eða einhvers nákomins. Áföll eru upplifun einstaklingsins og einhver sem hefur lent í einhverju litlu miðað við einhvern annan er ekkert endilega með minna áfall eða minni áfallastreituröskun en hinn aðilinn, því öll erum við misjöfn. Eins gefa rannsóknir til kynna að börn sem verða vitni af ofbeldi verði fyrir skaða af því til lengri tíma. Oft er litið fram hjá sálrænum áföllum hjá einstaklingum sem glíma við ofþyngd og þá er eingöngu einblínt á líkamsástand og hegðunarmynstur einstaklinga. Áföll í æsku geta verið ein af ástæðum þess að einstaklingur verður of þungur. Augljóst er að áfallamiðuð nálgun í heilsugæslu er ábótavant og úrbóta er þörf. Í Heilbrigðisstefnu til 2030 er krafist úrbóta í þessu samhengi og vonandi verður þeirri áætlun hrint í framkvæmd innan tímaramma. Áföll og sá sársauki sem þeim fylgir breytir hugsun okkar og hvernig við sjáum heiminn og bregðumst við aðstæðum. Þau einkenni sem einstaklingar finna fyrir eru ekki bara sálræn heldur einnig vegna líkamlegra orsaka. Áföll breyta því hvernig taugakerfið okkar starfar. Heilinn fer að starfa öðruvísi og bregst öðruvísi við og sendir frá sér öðruvísi taugaboð en áður. Heilinn er stöðugt að endurskrifa og endurvinna upplýsingar og hafa áföll hafa áhrif á þessa starfsemi hans. Ótti hrindir af stað viðbrögðum sem eru eðlislæg hverri manneskju. Við þurfum að geta skynjað ótta til að lifa af. Óttaviðbrögð eru þau viðbrögð sem vernda okkur í raun frá hættu og við berjumst eða flýjum (e. Fight ore flight) ef við þurfum þess og þannig forðumst við hættulegar aðstæður eða áreiti. Þegar fólk verður ítrekað fyrir áföllum eða jafnvel einu slæmu áfalli þá fara þessi viðbrögð að virkjast utan við raunverulegar hættu aðstæður. Það gerir það að verkum að við finnum jafnvel stöðugt fyrir ótta og verðum uppgefin. Kvíði er viðbragð líkamans sem kemur einnig fram samhliða ótta. Einstaklingur með kvíða er stöðugt varkár eða óttasleginn og það hefur áhrif á hann bæði tilfinningarlega og líkamlega. Til að takast á við þennan ótta sem hefur myndast þá byrja einstaklingar oft að þróa með sér ákveðnar venjur sem geta verið bæði heilbrigðar og óheilbrigðar. Sumir fara út að labba og hlusta á tónlist á meðan aðrir leitast í neikvæðar venjur t.d. áfengis- og fíkniefnaneyslu, sjálfsskaða, ýmsa áráttuhegðun og að borða annað hvort of mikið eða of lítið. Þegar líkaminn festist í þessu ótta viðbragði með kvíðatilfinningu þá leitum við sem einstaklingar eftir því að laga þetta ástand með öllum nauðsynlegum ráðum. Eitt af þeim ráðum er að borða. Að borða, fyrir einhvern í ofþyngd (ekki alla), veldur því að honum finnst hann vera við stjórn á aðstæðum, þó svo það vari stutt. Að borða veitir einstaklingnum þá stöðugleika og þægindi á því augnabliki sem hann er að neyta máltíðarinnar. Þegar hann borðar finnur hann fyrir vellíðan og sælu. Það getur leitt til að einstaklingur þrói með sér matarfíkn. Það er eðlilegt að vilja lifa af og það að borða eitthvað gott er eitthvað sem allir hafa ánægju af að gera. Umbunarkerfi heilans virkjast við að borða góðan mat, en þetta kerfi er ómeðvitað og mjög öflugt og hefur djúpstæð áhrif á okkur. Umbunarkerfið lætur okkur vita hvað er öruggt og gott og einnig hvað er skaðlegt og sársaukafullt. Það að borða góðan mat er því einskonar huggun. Matur getur sem sagt ýtt á stað þeim umbunarviðbrögðum og getur haft áhrif á sömu stöðvar heilans og fíkniefni og áfengi gera auk margra lyfja. Margir sem verða fyrir áföllum borða því til þess að finna fyrir vellíðan og huggun. Þá eiga þeir til að borða meira en ráðlagt er til þess að reyna að losna við tilfinningarlega vanlíðan. Margir einstaklingar með áfallasögu borða til að losna við ótta og kvíða sem fylgja áföllum. Það er mikilvægt að líta til áfalla þegar kemur að því að stjórna þyngd, hvort sem um ofþyngd er að ræða eða of lítil þyngd. Áföll í æsku og á fullorðins árum geta haft veruleg áhrif á hvort fólk þróar með sér matarfíkn og þá ofþyngd samhliða eða jafnvel öfugt. Mikilvægt er að líta til þess samhliða öðrum aðgerðum sem farið er í innan heilbrigðisþjónustu. Það er aldrei auðvelt fyrir foreldra að eiga t.d. barn í ofþyngd og þurfa að leggja sig alla fram að leiðbeina barninu rétta braut. Hafa ber í huga þann þátt að sálræn áföll og ofbeldi geta oft verið ástæða þess að barnið borðar sér til huggunar. Fólk í ofþyngd vill flest ekkert vera á þessum stað sem það er á en er fast í vítahring og þarf oft aðstoð til að brjóta sig úr honum. Heilsugæslan er fyrsti viðkomustaður og þaðan er fólki beint réttar leiðir. Höfundur er með M.Sc. gráðu í sálrænum áföllum og ofbeldi.
Er fólk ungt eða gamalt? Halldór S. Guðmundsson,Sigurveig H. Sigurðardóttir,Sirrý Sif Sigurlaugardóttir Skoðun
Skoðun Hvernig líður þér í vinnunni? Helena Katrín Hjaltadóttir,Íris Helga Gígju Baldursdóttir skrifar
Skoðun Er fólk ungt eða gamalt? Halldór S. Guðmundsson,Sigurveig H. Sigurðardóttir,Sirrý Sif Sigurlaugardóttir skrifar
Skoðun Niðurskurður fjölbreytileikans í íslenskri kvikmyndagerð Dögg Mósesdóttir,Helga Rakel Rafnsdóttir skrifar
Skoðun Sveitarfélögin okkar eiga alls ekki að skipta við Rapyd Hópur íbúa í sveitarfélögum sem stunda viðskipti við Rapyd skrifar
Er fólk ungt eða gamalt? Halldór S. Guðmundsson,Sigurveig H. Sigurðardóttir,Sirrý Sif Sigurlaugardóttir Skoðun