Takmarkanir á frelsi borgaranna í þágu lýðheilsu - nýr dómur yfirdeildar Mannréttindadómstóls Evrópu Halldóra Þorsteinsdóttir skrifar 11. apríl 2021 10:01 Þann 8. apríl sl. kvað yfirdeild Mannréttindadómstóls Evrópu upp dóm þar sem komist var að þeirri niðurstöðu að það færi ekki í bága við ákvæði Mannréttindasáttmála Evrópu að skylda foreldra til að láta bólusetja börnin sín áður en þau fara í leikskóla. Þetta er fyrsti dómur dómstólsins sinnar tegundar og fordæmisgildi hans mikið þegar kemur að þeirri grundvallarspurningu við hvaða aðstæður er heimilt að takmarka frelsi borgaranna í þágu lýðheilsu. Umrætt mál barst Mannréttindadómstólnum árið 2015 og vakti það töluverða athygli í Evrópu þar sem fjöldi ríkja hefur gripið til þess ráðs að skylda foreldra til bólusetningar barna sem viðbrögð við því að sífellt fleiri sniðganga bólusetningar. Engan óraði þó fyrir því að nokkrum árum síðar stæði heimurinn frammi fyrir viðlíka ógn og kórónuveirufaraldrinum og að tékkneska málið kynni að hafa mun víðtækara fordæmisgildi en talið var í upphafi. Í málinu reyndi meðal annars á það hvort sektir, sem tékkneska ríkið lagði á foreldra sem ekki sinntu bólusetningarskyldu barna, og útilokun óbólusettra barna frá leikskólaplássi af sömu ástæðum fæli í sér brot gegn 8. gr. Mannréttindasáttmálans um friðhelgi einkalífs. Dómstóllinn sló föstu að enginn vafi væri á því að bólusetningarskylda fæli í sér verulegt inngrip í sjálfsákvörðunarrétt einstaklinga og réttinn til friðhelgi einkalífs. Ljóst væri hins vegar að slíkt frelsi mætti takmarka að eftirtöldum skilyrðum uppfylltum: að um takmarkanirnar væri mælt í lögum, að takmarkanirnar stefndu að lögmætu markmiði (svo sem heilsuvernd almennings) og að þær væru nauðsynlegar til þess að ná umræddu markmiði. Yfirdeildin komst að þeirri niðurstöðu með sextán atkvæðum gegn einu að skerðing umræddra réttinda væri réttlætanleg með hliðsjón af því lögmæta markmiði að vernda heilsu almennings og einkum viðkvæmustu hópanna. Í þeim efnum leit dómstóllinn m.a. til þess að þótt skyldubólusetning væri vissulega viðkvæmt mál væri hún skilvirkasta úrræðið til þess að stemma stigu við útbreiðslu sjúkdóma og tryggja hjarðónæmi. Þá yrði að meta umræddar aðgerðir út frá heildarhagsmunum samfélagsins en ekki sjónarhorni þeirra sem væru andvígir skyldunni. Loks yrði að játa tékkneska ríkinu svigrúm við mat á því hvaða leiðir væru farnar til þess að ná þeim markmiðum sem að var stefnt til verndar heilsu almennings. Dómar Mannréttindadómstólsins hafa almennt töluvert vægi við túlkun á sambærilegum íslenskum mannréttindareglum. Þau sjónarmið sem finna má í framangreindum dómi gætu þannig haft áhrif á hagsmunamat íslenskra dómstóla þegar kemur að því að vega og meta réttindi einstaklinga gagnvart heildarhagsmunum samfélagsins. Skilyrði sem stjórnarskráin setur inngripi í friðhelgi og frelsi fólks Í íslensku stjórnarskránni er víða kveðið á um frelsi borgaranna til athafna og friðar um persónulega hagi. Þannig er t.d. kveðið á um það í 1. mgr. 67. gr. stjórnarskrárinnar að engan megi svipta frelsi nema samkvæmt heimild í lögum og í 4. mgr. 66. gr. er fjallað um rétt þeirra sem dvelja hér löglega að vera frjálsir ferða sinna. Þá er í 71. gr. fjallað um að allir skuli njóta friðhelgi einkalífs, heimilis og fjölskyldu. Þessu frelsi má hins vegar setja skorður ef mælt er fyrir um takmörkunina í lögum, ef takmörkunin stefnir að lögmætum markmiðum og ef hún er nauðsynleg í lýðræðissamfélagi. Leikur enginn vafi á því að almannahagsmunir tengdir lýðheilsu eru meðal þeirra atriða sem talist geta til réttlætanlegra markmiða í þessum skilningi. Í tengslum við viðbrögð stjórnvalda við kórónuveirufaraldrinum ber alloft á góma hvort og þá hvaða heimildir ríkið hefur til inngrips í stjórnarskrárvarið frelsi einstaklinga. Í þeim efnum er ljóst að allar takmarkanir verður að máta við fyrrgreind skilyrði. Þannig var það til dæmis niðurstaða Héraðsdóms Reykjavíkur í liðinni viku að skilyrðinu um að lög mæltu fyrir um takmörkun væri ekki fullnægt varðandi skyldu einstaklinga til þess að dvelja á sóttkvíarhóteli. Hér má þó geta þess að í úrskurðinum var tekið fram að stjórnvöld hefðu haft ,,brýnt tilefni til að grípa til sóttvarnaráðstafana og hafa það enn“. Er þannig ekki útilokað að niðurstaðan hefði orðið önnur ef fullnægjandi lagastoð fyrir aðgerðinni hefði verið til staðar. Af dómi Mannréttindadómstólsins í fyrrgreindu máli leiðir að langt má ganga í að takmarka frelsi einstaklinga í þágu almannahagsmuna og lýðheilsu. Segja má með nokkurri einföldun að þar gildi meginreglan um að fórna megi minni hagsmunum fyrir meiri. Grundvallaratriðið er þó alltaf að aðgerðir fullnægi þeim lágmarksskilyrðum sem mælt er fyrir um í stjórnarskrá, meðal annars eins og hún er túlkuð til samræmis við Mannréttindasáttmála Evrópu. Sé skilyrðunum mætt má síðan af dómi Mannréttindadómstólsins ráða að hann játar ríkjunum ríkt svigrúm til þess að meta hvaða leiðir eru farnar til þess að ná þeim markmiðum sem að er stefnt. Höfundur er héraðsdómari og lektor við lagadeild HR. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Faraldur kórónuveiru (COVID-19) Mannréttindadómstóll Evrópu Halldóra Þorsteinsdóttir Mest lesið Sjálfstæðismenn boða víst skattalækkanir á þá efnamestu Haukur V. Alfreðsson Skoðun Almageddon? Eyþór Kristleifsson Skoðun Viltu borga 200 þús á mánuði eða 600 þús á mánuði af íbúðinni? Hildur Þórðardóttir Skoðun Fellur helsti stuðningsmaður menningarmála af þingi? Magnús Logi Kristinsson Skoðun Það sem ekki má fjalla um fyrir kosningar til Alþingis Árni Jensson Skoðun ESB kærir sig ekkert um Ísland í jólagjöf Ole Anton Bieltvedt Skoðun Óstjórn í húsnæðismálum Ragnar Þór Ingólfsson Skoðun Betri Strætó 2025 og (svo) Borgarlína Dagur B. Eggertsson Skoðun Afvegaleidd umræða um áskoranir heilbrigðiskerfisins Áslaug Arna Sigurbjörnsdóttir Skoðun Vímuefnið VONÍUM Haraldur Ingi Haraldsson Skoðun Skoðun Skoðun Nýtanleg verðmætasköpun um allt land Jóhann Frímann Arinbjarnarson skrifar Skoðun Geðrænn vandi barna og ungmenna Eldur S. Kristinsson skrifar Skoðun Það er kominn verðmiði á fangelsið en hvað má ungmenni í alvarlegum vanda kosta? Davíð Bergmann skrifar Skoðun Hinn opni tékki samgöngusáttmálans – ljósastýring og Sundabraut Eiríkur S. Svavarsson skrifar Skoðun Eru sumir heppnari en aðrir? Anna Kristín Jensdóttir skrifar Skoðun Við þurfum stjórnmálamenn sem skilja mikilvægi stærstu atvinnugreinar landsins Aðalheiður Ósk Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Kallað eftir fyrirsjáanleika í opinberum framkvæmdum Þorsteinn Víglundsson ,Jónína Guðmundsdóttir,Karl Andreassen skrifar Skoðun Sjálfstætt fólk Kristín Linda Jónsdóttir skrifar Skoðun Óstjórn í húsnæðismálum Ragnar Þór Ingólfsson skrifar Skoðun Arfur stjórnmálanna 2024 Elvar Eyvindsson skrifar Skoðun Kjósum rétt(indi) fyrir fatlað fólk! Unnur Helga Óttarsdóttir,Anna Lára Steindal skrifar Skoðun Frelsi er allra, ekki fárra útvaldra Jón Óskar Sólnes skrifar Skoðun Menntun og tækifæri: Hvað veljum við fyrir Ísland? Kolbrún Halldórsdóttir skrifar Skoðun Eyðimerkurganga kosningabaráttunnar? Viðar Hreinsson skrifar Skoðun Krónan eða evran? Kostir og gallar Hilmar Þór Hilmarsson skrifar Skoðun Kjóstu meiri árangur Bryndís Haraldsdóttir skrifar Skoðun Hvaða hlekkur ert þú í keðjunni? Ellý Tómasdóttir skrifar Skoðun Laxeldið verður ekki stöðvað Kristinn H. Gunnarsson skrifar Skoðun Þroskamerki þjóðar Tómas Torfason skrifar Skoðun Afvegaleidd umræða um áskoranir heilbrigðiskerfisins Áslaug Arna Sigurbjörnsdóttir skrifar Skoðun Var stytting náms til stúdentsprófs í þágu ungmenna? Sigurður E. Sigurjónsson skrifar Skoðun Það sem ekki má fjalla um fyrir kosningar til Alþingis Árni Jensson skrifar Skoðun Launafólk sýndi ábyrgð – Hvað með bankana og fjármagnseigendur? Finnbjörn A. Hermannsson skrifar Skoðun Sjálfstæðar konur? Sonja Ýr Þorbergsdóttir skrifar Skoðun Fullveldinu er fórnað með aðild að Evrópusambandinu Anton Guðmundsson skrifar Skoðun Endurhugsum dæmið, endurnýtum textíl Guðbjörg Rut Pálmadóttir skrifar Skoðun Betri Strætó 2025 og (svo) Borgarlína Dagur B. Eggertsson skrifar Skoðun Um kosningar, gulrætur og verðbólgu Jean-Rémi Chareyre skrifar Skoðun Gæti aukin einkavæðing og skólaval í grunnskólakerfinu bætt námsárangur og aukið jafnrétti? Jón Páll Haraldsson,Linda Heiðarsdóttir,Ómar Örn Magnússon skrifar Skoðun Fellur helsti stuðningsmaður menningarmála af þingi? Magnús Logi Kristinsson skrifar Sjá meira
Þann 8. apríl sl. kvað yfirdeild Mannréttindadómstóls Evrópu upp dóm þar sem komist var að þeirri niðurstöðu að það færi ekki í bága við ákvæði Mannréttindasáttmála Evrópu að skylda foreldra til að láta bólusetja börnin sín áður en þau fara í leikskóla. Þetta er fyrsti dómur dómstólsins sinnar tegundar og fordæmisgildi hans mikið þegar kemur að þeirri grundvallarspurningu við hvaða aðstæður er heimilt að takmarka frelsi borgaranna í þágu lýðheilsu. Umrætt mál barst Mannréttindadómstólnum árið 2015 og vakti það töluverða athygli í Evrópu þar sem fjöldi ríkja hefur gripið til þess ráðs að skylda foreldra til bólusetningar barna sem viðbrögð við því að sífellt fleiri sniðganga bólusetningar. Engan óraði þó fyrir því að nokkrum árum síðar stæði heimurinn frammi fyrir viðlíka ógn og kórónuveirufaraldrinum og að tékkneska málið kynni að hafa mun víðtækara fordæmisgildi en talið var í upphafi. Í málinu reyndi meðal annars á það hvort sektir, sem tékkneska ríkið lagði á foreldra sem ekki sinntu bólusetningarskyldu barna, og útilokun óbólusettra barna frá leikskólaplássi af sömu ástæðum fæli í sér brot gegn 8. gr. Mannréttindasáttmálans um friðhelgi einkalífs. Dómstóllinn sló föstu að enginn vafi væri á því að bólusetningarskylda fæli í sér verulegt inngrip í sjálfsákvörðunarrétt einstaklinga og réttinn til friðhelgi einkalífs. Ljóst væri hins vegar að slíkt frelsi mætti takmarka að eftirtöldum skilyrðum uppfylltum: að um takmarkanirnar væri mælt í lögum, að takmarkanirnar stefndu að lögmætu markmiði (svo sem heilsuvernd almennings) og að þær væru nauðsynlegar til þess að ná umræddu markmiði. Yfirdeildin komst að þeirri niðurstöðu með sextán atkvæðum gegn einu að skerðing umræddra réttinda væri réttlætanleg með hliðsjón af því lögmæta markmiði að vernda heilsu almennings og einkum viðkvæmustu hópanna. Í þeim efnum leit dómstóllinn m.a. til þess að þótt skyldubólusetning væri vissulega viðkvæmt mál væri hún skilvirkasta úrræðið til þess að stemma stigu við útbreiðslu sjúkdóma og tryggja hjarðónæmi. Þá yrði að meta umræddar aðgerðir út frá heildarhagsmunum samfélagsins en ekki sjónarhorni þeirra sem væru andvígir skyldunni. Loks yrði að játa tékkneska ríkinu svigrúm við mat á því hvaða leiðir væru farnar til þess að ná þeim markmiðum sem að var stefnt til verndar heilsu almennings. Dómar Mannréttindadómstólsins hafa almennt töluvert vægi við túlkun á sambærilegum íslenskum mannréttindareglum. Þau sjónarmið sem finna má í framangreindum dómi gætu þannig haft áhrif á hagsmunamat íslenskra dómstóla þegar kemur að því að vega og meta réttindi einstaklinga gagnvart heildarhagsmunum samfélagsins. Skilyrði sem stjórnarskráin setur inngripi í friðhelgi og frelsi fólks Í íslensku stjórnarskránni er víða kveðið á um frelsi borgaranna til athafna og friðar um persónulega hagi. Þannig er t.d. kveðið á um það í 1. mgr. 67. gr. stjórnarskrárinnar að engan megi svipta frelsi nema samkvæmt heimild í lögum og í 4. mgr. 66. gr. er fjallað um rétt þeirra sem dvelja hér löglega að vera frjálsir ferða sinna. Þá er í 71. gr. fjallað um að allir skuli njóta friðhelgi einkalífs, heimilis og fjölskyldu. Þessu frelsi má hins vegar setja skorður ef mælt er fyrir um takmörkunina í lögum, ef takmörkunin stefnir að lögmætum markmiðum og ef hún er nauðsynleg í lýðræðissamfélagi. Leikur enginn vafi á því að almannahagsmunir tengdir lýðheilsu eru meðal þeirra atriða sem talist geta til réttlætanlegra markmiða í þessum skilningi. Í tengslum við viðbrögð stjórnvalda við kórónuveirufaraldrinum ber alloft á góma hvort og þá hvaða heimildir ríkið hefur til inngrips í stjórnarskrárvarið frelsi einstaklinga. Í þeim efnum er ljóst að allar takmarkanir verður að máta við fyrrgreind skilyrði. Þannig var það til dæmis niðurstaða Héraðsdóms Reykjavíkur í liðinni viku að skilyrðinu um að lög mæltu fyrir um takmörkun væri ekki fullnægt varðandi skyldu einstaklinga til þess að dvelja á sóttkvíarhóteli. Hér má þó geta þess að í úrskurðinum var tekið fram að stjórnvöld hefðu haft ,,brýnt tilefni til að grípa til sóttvarnaráðstafana og hafa það enn“. Er þannig ekki útilokað að niðurstaðan hefði orðið önnur ef fullnægjandi lagastoð fyrir aðgerðinni hefði verið til staðar. Af dómi Mannréttindadómstólsins í fyrrgreindu máli leiðir að langt má ganga í að takmarka frelsi einstaklinga í þágu almannahagsmuna og lýðheilsu. Segja má með nokkurri einföldun að þar gildi meginreglan um að fórna megi minni hagsmunum fyrir meiri. Grundvallaratriðið er þó alltaf að aðgerðir fullnægi þeim lágmarksskilyrðum sem mælt er fyrir um í stjórnarskrá, meðal annars eins og hún er túlkuð til samræmis við Mannréttindasáttmála Evrópu. Sé skilyrðunum mætt má síðan af dómi Mannréttindadómstólsins ráða að hann játar ríkjunum ríkt svigrúm til þess að meta hvaða leiðir eru farnar til þess að ná þeim markmiðum sem að er stefnt. Höfundur er héraðsdómari og lektor við lagadeild HR.
Skoðun Það er kominn verðmiði á fangelsið en hvað má ungmenni í alvarlegum vanda kosta? Davíð Bergmann skrifar
Skoðun Hinn opni tékki samgöngusáttmálans – ljósastýring og Sundabraut Eiríkur S. Svavarsson skrifar
Skoðun Við þurfum stjórnmálamenn sem skilja mikilvægi stærstu atvinnugreinar landsins Aðalheiður Ósk Guðmundsdóttir skrifar
Skoðun Kallað eftir fyrirsjáanleika í opinberum framkvæmdum Þorsteinn Víglundsson ,Jónína Guðmundsdóttir,Karl Andreassen skrifar
Skoðun Afvegaleidd umræða um áskoranir heilbrigðiskerfisins Áslaug Arna Sigurbjörnsdóttir skrifar
Skoðun Launafólk sýndi ábyrgð – Hvað með bankana og fjármagnseigendur? Finnbjörn A. Hermannsson skrifar
Skoðun Gæti aukin einkavæðing og skólaval í grunnskólakerfinu bætt námsárangur og aukið jafnrétti? Jón Páll Haraldsson,Linda Heiðarsdóttir,Ómar Örn Magnússon skrifar