Má treysta fróðleiknum? Guðmundur Magnússon skrifar 13. janúar 2005 00:01 Sú var tíð að það var óskadraumur allra þekkingarþyrstra manna að eiga alfræðiritið Encyclopædia Britannica heima í bókaskápnum sínum. Þetta frægasta uppflettirit heims freistaði manna kynslóð fram af kynslóð frá því það kom út fyrst í þremur bindum í Edinborg í Skotlandi seint á 18. öld. Það kemur enn út með nokkurra ára millibili, bindin eru nú 33 að tölu, en auk þess er hægt að nálgast efnið á vefsíðunni brittannica.com. En veröldin hefur breyst mikið frá því menn fóru fyrst að safna fróðleik í alfræðirit á upplýsingaöld. Nú fleygir þekkingu mannkyns og vísindum svo hratt fram að fróðleikur á bókum úreldist nánast áður en bækur sem geyma hann eru komnar úr prentun. Netið verður því æ mikilvægari þekkingarbrunnur. Og það var þess vegna sem útgefendur Britannicu brugðu á það ráð fljótlega eftir að netið kom til sögu að setja alfræðiritið þar í heild og uppfæra reglulega með skilvirkum hætti. En fyrir nokkru síðan fékk Britannica skæða samkeppni frá alfræðiriti sem nefnist Wikipedia og er samið og hugsað með allt öðrum hætti. Britannica er verk fræðimanna og þar er ekkert birt, hvorki á bók né netsíðum, nema það sé vandlega yfirlesið af mörgum sérfræðingum. Þeir sem slá upp í Britannicu eiga að geta treyst því að fróðleikurinn sé sannprófaður og honum megi treysta að svo miklu leyti sem slíkt er yfirleitt hægt. Höfundar nýja alfræðiritsins, Wikipediu, sem eingöngu er að finna á netinu, eru fjölbreytilegri hópur, áhugamenn ekkert síður en sérfræðingar, grúskarar ekkert síður en skólagengnir fræðimenn. Og höfundarnir eru líka af vafasamara tagi, grillufangarar, þráhyggjumenn, frelsaðir menn, spámenn og áróðursmenn. Það geta nefnilega allir skrifað á Wikipediu, þar er engin formleg ritstjórn og öll framlög metin jafngild. Er þetta þá ekki einn hrærigrautur? Nei, hið furðulega hefur gerst: í meginatriðum er Wikipedia með sínar 400 þúsund efnisgreinar (enska útgáfan í nóvember í fyrra) áreiðanleg heimild um það fjallað er um. Það er vegna þess að samviskusamir sannleiksunnendur eru fljótir að leiðrétta vitleysur og rangfærslur sem settar eru inn á síðuna. En auðvitað er þar líka að finna vitleysu og hæpnar kenningar og greinar þar sem vandvirkni og fræðimennsku er ábótavant. Munurinn á Wikipediu og Britannicu er semsagt sá að síðarnefnda alfræðiritið hefur óvefengjanlegan sérfræðistimpil, gæðavottorð. Það má treysta því. Í fljótu bragði mætti ætla að þetta þýddi að menn sneyddu hjá Wikipediu,sem ekki er hægt að treysta hundrað prósent, og veldu Britannicu þegar þeir væru að leita sér fróðleiks um sögu og vísindi, bókmenntir og tækni, landafræði og stjórnmál, heilbrigðismál og hundarækt svo nokkuð sé nefnt. Og sannarlega koma menn ekki að tómum kofanum hjá breska alfræðiritinu. Samt er það nú svo að Wikipedia er að vinna samkeppnina um athyglina og fær fleiri heimsóknir. Hver er skýringin? Það er vegna þess að Wikipedia hefur nú smám saman tekist að bjóða upp á meira efni, fjölbreytilegra og umfram allt nýrra. Sérfræðivinnan á Britannicu með öllum sínum yfirlestrum er ansi tímafrek en veröldin er á harðahlaupum og þekkingarþorsta netverja þarf að slökkva STRAX eins og lesendur kannast við. Segjum til dæmis að lesendur þurfi að fá yfirlit um hamfarirnar í Asíu um jólin, upphaf þeirra og afleiðingar ásamt vísindalegum skýringum á því hvers vegna þetta gerðist. Ein leiðin til að afla þessara upplýsinga er að leita til fréttamiðlanna á netinu, en gallinn er sá að þeir flytja fyrst og fremst tíðindi frá degi til dags og ekki er víst að neinn þeirra hafi aðgengilega samantekt upp á að bjóða. Hvað þá með Britannicu? Nei, upplýsingar um hamfarirnar munu væntanlega ekki vera á boðstólum þar fyrr en eftir nokkuð langan tíma. Sérfræðingar eiga eftir að vinna textann og lesa hann yfir. Aftur á móti er nú þegar komið greinargott yfirlit um hamfarirnar á Wikipediu sem virðist ábyggilegt. Hér má lesa það. Það er vegna þessa sem "opna" eða "frjálsa" alfræðiritið nýtur svo mikilla vinsælda sem raun ber vitni. En framhjá því verður ekki horft að Wikipediaer mun líklegri enBritannicatil að geyma villur. Þess vegna geta t.d. háskólar og aðrar menntastofnanir ekki samþykkt að hún sé notuð sem heimild í ritgerðum nemenda. Og ekki skyldu menn taka ákvarðanir sem varða líf og heilsu á grundvelli hennar. En hún er góður vettvangur til að byrja leit á og gefa yfirlit. Á grundvelli þeirrar þekkingar sem þar er að finna geta menn síðan leitað áfram til áreiðanlegri miðla. Wikipedia getur verið góð uppspretta fyrir hugmyndir og frekari rannsóknir.Má treysta fróðleiknum? Mjög oft, en það er vissara - og raunar nauðsynlegt - að athuga fleiri heimildir.Guðmundur Magnússon -gm@frettabladid.is Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Guðmundur Magnússon Í brennidepli Mest lesið 76 dagar Erlingur Sigvaldason Skoðun Á hvaða ári er Inga Sæland stödd? Snorri Másson Skoðun Draugagangur í Alaska Hannes Pétursson Skoðun Húsnæðisbæturnar sem hurfu Ragnar Sigurður Kristjánsson Skoðun Sporin þín Valtýr Soffía Sigurðardóttir Skoðun Háskólaþorpið Bifröst og fólkið sem gleymdist Margrét Jónsdóttir Njarðvík Skoðun Hoppað í drullipolli við hliðina á Snorra Mássyni. Um allskonar fólk, líka í Miðflokknum Ægir Lúðvíksson Skoðun Loftslagsverkfræði: Verkefni sem borgar sig ekki að láta bíða Snjólaug Árnadóttir,Páll Gunnarsson Skoðun Ákall til KKÍ og íslensku íþróttahreyfingarinnar Ragnhildur Hólmgeirsdóttir,Oddný Björg Rafnsdóttir,Svanhildur Anja Ástþórsdóttir,Guðjón Magnússon,Margrét Rut Eddudóttir Skoðun Hunsuðu menntamálin – en ætla nú að bjarga þeim Sigurður Kári Harðarson Skoðun Skoðun Skoðun Þjóð gegn þjóðarmorði Finnbjörn A. Hermannsson,Guðrún Margrét Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Hvað er eiginlega málið með þessa þéttingu?? Einar Sveinbjörn Guðmundsson skrifar Skoðun Mikilvægi aðgengis og algildrar hönnunar að byggingum í dag og til framtíðar Þuríður harpa Sigurðardóttir skrifar Skoðun Eitt próf á ári – er það snemmtæk íhlutun? Íris E. Gísladóttir skrifar Skoðun Þegar öllu er á botninn hvolft Ingólfur Sverrisson skrifar Skoðun Kynbundin áhrif barneigna á atvinnuþátttöku og tekjur Sigríður Ingibjörg Ingadóttir,Steinunn Bragadóttir skrifar Skoðun Viltu finna milljarð? - Frá gráu svæði í gagnsæi Gunnar Pétur Haraldsson skrifar Skoðun Ný sókn í menntamálum – tækifæri eða hliðarskref? Ingibjörg Isaksen skrifar Skoðun Á hvaða ári er Inga Sæland stödd? Snorri Másson skrifar Skoðun Eru börn innviðir? Hjördís Eva Þórðardóttir skrifar Skoðun Háskólaþorpið Bifröst og fólkið sem gleymdist Margrét Jónsdóttir Njarðvík skrifar Skoðun Körfubolti á tímum þjóðarmorðs Bjarni Þór Sigurbjörnsson skrifar Skoðun Draugagangur í Alaska Hannes Pétursson skrifar Skoðun Loftslagsverkfræði: Verkefni sem borgar sig ekki að láta bíða Snjólaug Árnadóttir,Páll Gunnarsson skrifar Skoðun Hoppað í drullipolli við hliðina á Snorra Mássyni. Um allskonar fólk, líka í Miðflokknum Ægir Lúðvíksson skrifar Skoðun 76 dagar Erlingur Sigvaldason skrifar Skoðun Í minningu körfuboltahetja Snæbjörn Guðmundsson skrifar Skoðun Er kominn tími til að láta endurmeta brunabótamatið á þínu húsnæði? Heiðrún Jónsdóttir skrifar Skoðun Húsnæðisbæturnar sem hurfu Ragnar Sigurður Kristjánsson skrifar Skoðun Ákall til KKÍ og íslensku íþróttahreyfingarinnar Ragnhildur Hólmgeirsdóttir,Oddný Björg Rafnsdóttir,Svanhildur Anja Ástþórsdóttir,Guðjón Magnússon,Margrét Rut Eddudóttir skrifar Skoðun Hjartans mál í kennslu Sigurður Árni Reynisson skrifar Skoðun Hunsuðu menntamálin – en ætla nú að bjarga þeim Sigurður Kári Harðarson skrifar Skoðun Sporin þín Valtýr Soffía Sigurðardóttir skrifar Skoðun Að saga rótina undan trénu og halda að stofninn vaxi hraðar: hugleiðing um tillögur Viðskiptaráðs Birgir Orri Ásgrímsson skrifar Skoðun Mikilvægi aðgengis og algildrar hönnunar að byggingum í dag og til framtíðar Þuríður Harpa Sigurðardóttir skrifar Skoðun Sjallar og lyklaborðið Sigfús Ómar Höskuldsson skrifar Skoðun Fimm af tíu veitingastöðum hættu með hvalkjöt Valgerður Árnadóttir,Stefán Yngvi Pétursson,Rósa Líf Darradóttir,Anahita S. Babaei skrifar Skoðun „Stóra fallega frumvarpið“ hans Trump Gunnar Alexander Ólafsson skrifar Skoðun Verndun vatns og stjórn vatnamála Ólafur Arnar Jónsson,Sigurður Guðjónsson skrifar Skoðun Gegn hernaði hvers konar Gunnar Björgvinsson skrifar Sjá meira
Sú var tíð að það var óskadraumur allra þekkingarþyrstra manna að eiga alfræðiritið Encyclopædia Britannica heima í bókaskápnum sínum. Þetta frægasta uppflettirit heims freistaði manna kynslóð fram af kynslóð frá því það kom út fyrst í þremur bindum í Edinborg í Skotlandi seint á 18. öld. Það kemur enn út með nokkurra ára millibili, bindin eru nú 33 að tölu, en auk þess er hægt að nálgast efnið á vefsíðunni brittannica.com. En veröldin hefur breyst mikið frá því menn fóru fyrst að safna fróðleik í alfræðirit á upplýsingaöld. Nú fleygir þekkingu mannkyns og vísindum svo hratt fram að fróðleikur á bókum úreldist nánast áður en bækur sem geyma hann eru komnar úr prentun. Netið verður því æ mikilvægari þekkingarbrunnur. Og það var þess vegna sem útgefendur Britannicu brugðu á það ráð fljótlega eftir að netið kom til sögu að setja alfræðiritið þar í heild og uppfæra reglulega með skilvirkum hætti. En fyrir nokkru síðan fékk Britannica skæða samkeppni frá alfræðiriti sem nefnist Wikipedia og er samið og hugsað með allt öðrum hætti. Britannica er verk fræðimanna og þar er ekkert birt, hvorki á bók né netsíðum, nema það sé vandlega yfirlesið af mörgum sérfræðingum. Þeir sem slá upp í Britannicu eiga að geta treyst því að fróðleikurinn sé sannprófaður og honum megi treysta að svo miklu leyti sem slíkt er yfirleitt hægt. Höfundar nýja alfræðiritsins, Wikipediu, sem eingöngu er að finna á netinu, eru fjölbreytilegri hópur, áhugamenn ekkert síður en sérfræðingar, grúskarar ekkert síður en skólagengnir fræðimenn. Og höfundarnir eru líka af vafasamara tagi, grillufangarar, þráhyggjumenn, frelsaðir menn, spámenn og áróðursmenn. Það geta nefnilega allir skrifað á Wikipediu, þar er engin formleg ritstjórn og öll framlög metin jafngild. Er þetta þá ekki einn hrærigrautur? Nei, hið furðulega hefur gerst: í meginatriðum er Wikipedia með sínar 400 þúsund efnisgreinar (enska útgáfan í nóvember í fyrra) áreiðanleg heimild um það fjallað er um. Það er vegna þess að samviskusamir sannleiksunnendur eru fljótir að leiðrétta vitleysur og rangfærslur sem settar eru inn á síðuna. En auðvitað er þar líka að finna vitleysu og hæpnar kenningar og greinar þar sem vandvirkni og fræðimennsku er ábótavant. Munurinn á Wikipediu og Britannicu er semsagt sá að síðarnefnda alfræðiritið hefur óvefengjanlegan sérfræðistimpil, gæðavottorð. Það má treysta því. Í fljótu bragði mætti ætla að þetta þýddi að menn sneyddu hjá Wikipediu,sem ekki er hægt að treysta hundrað prósent, og veldu Britannicu þegar þeir væru að leita sér fróðleiks um sögu og vísindi, bókmenntir og tækni, landafræði og stjórnmál, heilbrigðismál og hundarækt svo nokkuð sé nefnt. Og sannarlega koma menn ekki að tómum kofanum hjá breska alfræðiritinu. Samt er það nú svo að Wikipedia er að vinna samkeppnina um athyglina og fær fleiri heimsóknir. Hver er skýringin? Það er vegna þess að Wikipedia hefur nú smám saman tekist að bjóða upp á meira efni, fjölbreytilegra og umfram allt nýrra. Sérfræðivinnan á Britannicu með öllum sínum yfirlestrum er ansi tímafrek en veröldin er á harðahlaupum og þekkingarþorsta netverja þarf að slökkva STRAX eins og lesendur kannast við. Segjum til dæmis að lesendur þurfi að fá yfirlit um hamfarirnar í Asíu um jólin, upphaf þeirra og afleiðingar ásamt vísindalegum skýringum á því hvers vegna þetta gerðist. Ein leiðin til að afla þessara upplýsinga er að leita til fréttamiðlanna á netinu, en gallinn er sá að þeir flytja fyrst og fremst tíðindi frá degi til dags og ekki er víst að neinn þeirra hafi aðgengilega samantekt upp á að bjóða. Hvað þá með Britannicu? Nei, upplýsingar um hamfarirnar munu væntanlega ekki vera á boðstólum þar fyrr en eftir nokkuð langan tíma. Sérfræðingar eiga eftir að vinna textann og lesa hann yfir. Aftur á móti er nú þegar komið greinargott yfirlit um hamfarirnar á Wikipediu sem virðist ábyggilegt. Hér má lesa það. Það er vegna þessa sem "opna" eða "frjálsa" alfræðiritið nýtur svo mikilla vinsælda sem raun ber vitni. En framhjá því verður ekki horft að Wikipediaer mun líklegri enBritannicatil að geyma villur. Þess vegna geta t.d. háskólar og aðrar menntastofnanir ekki samþykkt að hún sé notuð sem heimild í ritgerðum nemenda. Og ekki skyldu menn taka ákvarðanir sem varða líf og heilsu á grundvelli hennar. En hún er góður vettvangur til að byrja leit á og gefa yfirlit. Á grundvelli þeirrar þekkingar sem þar er að finna geta menn síðan leitað áfram til áreiðanlegri miðla. Wikipedia getur verið góð uppspretta fyrir hugmyndir og frekari rannsóknir.Má treysta fróðleiknum? Mjög oft, en það er vissara - og raunar nauðsynlegt - að athuga fleiri heimildir.Guðmundur Magnússon -gm@frettabladid.is
Hoppað í drullipolli við hliðina á Snorra Mássyni. Um allskonar fólk, líka í Miðflokknum Ægir Lúðvíksson Skoðun
Loftslagsverkfræði: Verkefni sem borgar sig ekki að láta bíða Snjólaug Árnadóttir,Páll Gunnarsson Skoðun
Ákall til KKÍ og íslensku íþróttahreyfingarinnar Ragnhildur Hólmgeirsdóttir,Oddný Björg Rafnsdóttir,Svanhildur Anja Ástþórsdóttir,Guðjón Magnússon,Margrét Rut Eddudóttir Skoðun
Skoðun Mikilvægi aðgengis og algildrar hönnunar að byggingum í dag og til framtíðar Þuríður harpa Sigurðardóttir skrifar
Skoðun Kynbundin áhrif barneigna á atvinnuþátttöku og tekjur Sigríður Ingibjörg Ingadóttir,Steinunn Bragadóttir skrifar
Skoðun Loftslagsverkfræði: Verkefni sem borgar sig ekki að láta bíða Snjólaug Árnadóttir,Páll Gunnarsson skrifar
Skoðun Hoppað í drullipolli við hliðina á Snorra Mássyni. Um allskonar fólk, líka í Miðflokknum Ægir Lúðvíksson skrifar
Skoðun Er kominn tími til að láta endurmeta brunabótamatið á þínu húsnæði? Heiðrún Jónsdóttir skrifar
Skoðun Ákall til KKÍ og íslensku íþróttahreyfingarinnar Ragnhildur Hólmgeirsdóttir,Oddný Björg Rafnsdóttir,Svanhildur Anja Ástþórsdóttir,Guðjón Magnússon,Margrét Rut Eddudóttir skrifar
Skoðun Að saga rótina undan trénu og halda að stofninn vaxi hraðar: hugleiðing um tillögur Viðskiptaráðs Birgir Orri Ásgrímsson skrifar
Skoðun Mikilvægi aðgengis og algildrar hönnunar að byggingum í dag og til framtíðar Þuríður Harpa Sigurðardóttir skrifar
Skoðun Fimm af tíu veitingastöðum hættu með hvalkjöt Valgerður Árnadóttir,Stefán Yngvi Pétursson,Rósa Líf Darradóttir,Anahita S. Babaei skrifar
Hoppað í drullipolli við hliðina á Snorra Mássyni. Um allskonar fólk, líka í Miðflokknum Ægir Lúðvíksson Skoðun
Loftslagsverkfræði: Verkefni sem borgar sig ekki að láta bíða Snjólaug Árnadóttir,Páll Gunnarsson Skoðun
Ákall til KKÍ og íslensku íþróttahreyfingarinnar Ragnhildur Hólmgeirsdóttir,Oddný Björg Rafnsdóttir,Svanhildur Anja Ástþórsdóttir,Guðjón Magnússon,Margrét Rut Eddudóttir Skoðun