Akademískt frelsi og ókurteisi Kolbeinn H. Stefánsson skrifar 25. ágúst 2025 14:03 Þann 6. ágúst síðastliðin var fyrirlestur Gil Epsteins prófessors stöðvaður vegna hrópa og háreisti hóps mótmælenda. Í kjölfarið hefur skapast umræða um akademískt frelsi, einkum á milli mín og Finns Dellsén, prófessors í heimspeki. Síðasta innlegg Finns var birt í skoðanagrein á Vísi þann 14. ágúst síðastliðinn. Ég hef látið það dragast úr hófi fram að svara grein Finns en í henni kynnir hann til leiks hugtakið akademíska kurteisi til að undirbyggja þá afstöðu sína að akademísk frelsi beri að skilgreina þröngt. Í þessum pistli mun ég færa rök fyrir því að aðgreiningin á milli akademísks frelsis og akademískrar kurteisi byggi á misskilningi á því hvernig prinsipp virka. Frelsi og kurteisi Eins og ég skildi málflutning Finns fram að birtingu téðrar greinar var hann að verja rétt starfsfólk Háskólans til að koma í veg fyrir opinbera fyrirlestra ef þau teldu sig hafa einhverja ástæðu til. Núna er ég ekki svo viss. Finnur vill skilgreina akademískt frelsi þröngt. Þó hann fari þar gegn stefnu flestra samtaka og stofnana sem láta sig akademískt frelsi varða þýðir það ekki þar með að hann hafi rangt fyrir sér. Kannski að slíkir aðilar séu komnir fram úr sér. Það verður að meta málflutning Finns sem slíkan en ekki út frá sjónarmiðum annarra. Þó Finnur telji þöggunartilburði mótmælenda ekki brjóta gegn akademísku frelsi í þeim þrönga skilningi sem hann leggur í hugtakið virðist hann engu að síður telja að þau hafi gert eitthvað rangt. Til að ná utan um það kynnir hann til sögunnar hugtakið „akademísk kurteisi“. Gil Epstein var, að mati Finns, sýnd akademísk ókurteisi sem sé kannski ekki gott en þó ekki eins alvarlegt og ef það var brotið gegn akademísku frelsi hans. Kurteisi í siðareglum Háskóla Íslands Það er þessi kurteisisvinkill sem fær mig til að efast um að markmið Finns hafi verið að verja starfsfólk Háskóla Íslands sem tók þátt í þögguninni. Ég hefði að minnsta kosti ekki tekið þessa línu ef megin markmið mitt væri að bera blak af þeim einfaldlega vegna þess að siðareglur skólans fjalla á nokkuð skýran hátt um kurteisi, sbr. grein nr. 2.1: „Við komum fram við aðra af kurteisi, réttsýni og virðingu ...“ Að mati Finns var Gil Epstein sýnd ókurteisi og ef það er rétt þá má færa rök fyrir því að starfsfólk Háskólans sem stöðvaði fyrirlestur hans hafi gerst brotlegt við ofangreint ákvæði siðareglna. Finnur fríar því téð starfsfólk ekki ábyrgð gagnvart siðareglunum en skilgreinir hugsanlega hvaða ákvæði þau kunna að hafa brotið gegn. Gildi og prinsipp En hvers vegna vill Finnur takmarka inntak akademísks frelsis? Ég held við getum svarað því með því að leggja út af þessum orðum Finns: „Að þessu leyti er akademísk kurteisi að mínu viti ólík akademísku frelsi eins og ég skilgreindi það hér að ofan: hið síðara er svo til ófrávíkjanlegt prinsipp en hið fyrra er eitt af þeim gildum sem við þurfum að vega á móti fjölmörgum öðrum gildum.“ Finnur hefur rétt fyrir sér um að ósamrýmanleg gildi þarf oft að vega og meta. Við Finnur erum líka sammála um að akademískt frelsi sé prinsipp fremur en gildi. Raunar má segja að ágreiningur okkar snúist að nokkru leyti um hvort akademísk kurteisi falli undir akademískt frelsi eða hvort hún sé eitthvað annað og léttvægara. Ég túlka til dæmis ákvæði 3.1 í siðareglum Háskóla Íslands „Við virðum frelsi hvers annars til rannsókna og tjáningar á fræðilegri þekkingu og sannfæringu okkar“ þannig að það nái til þöggunar fyrirlesara en þetta er fyrsta ákvæðið í 3. kafla siðareglnanna en sá kafli ber einmitt yfirskriftina „Akademískt frelsi“. Ég get vissulega fallist á að framganga mótmælenda hafi einkennst af ókurteisi og falli þannig einnig undir ákvæði 2.1 en ég tel að ókurteisin hafi jafnframt brotið gegn akademísku Gils Epsteins. Finnur telur hins vegar akademíska kurteisi vera annars eðlis, vera gildi sem verði að vega og meta á móti öðrum gildum. Sumsé, prinsipp eru ófrávíkjanleg, gildi eru umsemjanleg. Núningslaus prinsipp Finnur segir það ekki berum orðum, en eina leiðin sem ég finn til að láta þessa pælingu hans ganga upp er að það þurfi að skilgreina akademískt frelsi þröngt svo það rekist ekki á við önnur prinsipp. Það er hérna sem ég lendi í vandræðum því mér finnst augljóst að prinsipp geti rekist á hvert annað og geri það reglulega í lífi prinsippfólks sem þarf þá að gera upp á milli þeirra. Ég held að aðgreining Finns á gildum og prinsippum sé einfaldlega röng: bæði gildi og prinsipp þarf stundum að vega og meta á móti öðrum slíkum. Ég held að rétta leiðin til að greina á milli gilda og prinsippa sé að líta á gildi eins og áttavita og prinsipp eins og kort. Gildi eru almennt óhlutbundnar hugmundir um rétt og rangt, gott og vont og svo framvegis. Prinsipp byggja á gildum og eru hins vegar einhverslags reglur um hvernig við hegðum okkur til samræmis við þau gildi sem við aðhyllumst. Gildi segja til um hvert við stefnum, prinsippin sýna og okkur leiðina þangað (ef þau byggja á réttum forsendum). Af því prinsipp hvíla á gildum, sem geta rekist á, er ljóst að prinsipp sem leiða af ólíkum gildum geta einnig rekist á. Þess vegna er sérkennilegt að þrengja akademískt frelsi með þeim rökum að það megi ekki rekast á önnur prinsipp. Slík þrenging byggir á misskilningi um hvað prinsipp eru og grefur undan þeirri vernd sem akademískt frelsi á að tryggja. Höfundur er dósent við Háskóla Íslands. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Háskólar Skóla- og menntamál Mest lesið Til þeirra sem fagna Doktornum! Kristján Freyr Halldórsson Skoðun Hafa íslenskir neytendur sama rétt og evrópskir? Ásthildur Lóa Þórsdóttir,Ragnar Þór Ingólfsson Skoðun Skuldin við úthverfin Jóhanna Dýrunn Jónsdóttir Skoðun Hringekja verðtryggingar og hárra vaxta Benedikt Gíslason Skoðun Áfram gakk – með kerfisgalla í bakpokanum Harpa Þorsteinsdóttir Skoðun Einelti er dauðans alvara Kolbrún Áslaugar Baldursdóttir Skoðun Málgögn og gervigreind Steinþór Steingrímsson,Einar Freyr Sigurðsson,Helga Hilmisdóttir Skoðun Hefur þú heyrt þetta áður? Stefnir Húni Kristjánsson Skoðun Réttlæti hins sterka. Gildra dómarans Jörgen Ingimar Hansson Skoðun Ávinningur af endurhæfingu – aukum lífsgæðin Ólafur H. Jóhannsson Skoðun Skoðun Skoðun Ávinningur af endurhæfingu – aukum lífsgæðin Ólafur H. Jóhannsson skrifar Skoðun Hefur þú heyrt þetta áður? Stefnir Húni Kristjánsson skrifar Skoðun Hringekja verðtryggingar og hárra vaxta Benedikt Gíslason skrifar Skoðun Áfram gakk – með kerfisgalla í bakpokanum Harpa Þorsteinsdóttir skrifar Skoðun Til þeirra sem fagna Doktornum! Kristján Freyr Halldórsson skrifar Skoðun Skuldin við úthverfin Jóhanna Dýrunn Jónsdóttir skrifar Skoðun Málgögn og gervigreind Steinþór Steingrímsson,Einar Freyr Sigurðsson,Helga Hilmisdóttir skrifar Skoðun Réttlæti hins sterka. Gildra dómarans Jörgen Ingimar Hansson skrifar Skoðun Einelti er dauðans alvara Kolbrún Áslaugar Baldursdóttir skrifar Skoðun Hafa íslenskir neytendur sama rétt og evrópskir? Ásthildur Lóa Þórsdóttir,Ragnar Þór Ingólfsson skrifar Skoðun Sótt að réttindum kvenna — núna Svandís Svavarsdóttir skrifar Skoðun Afnám tilfærslu milli skattþrepa Breki Pálsson skrifar Skoðun Þegar heilinn sveltur: Tími til að endurhugsa stefnu í geðheilbrigðismálum Vigdís M. Jónsdóttir skrifar Skoðun Opið bréf til umhverfis-, orku- og loftslagsráðherra Bogi Ragnarsson skrifar Skoðun Íslenska þjóð, þú ert núna að gleyma Sighvatur Björgvinsson skrifar Skoðun Tölum íslensku um bíðandi börn: Uppgjöf, svarthol og lögbrot Vigdís Gunnarsdóttir skrifar Skoðun Fjórði hver vinnur í verslun og þjónustu Benedikt S. Benediktsson skrifar Skoðun Engin eftirspurn eftir Viðreisnar- og Samfylkingarmódelinu Andri Steinn Hilmarsson skrifar Skoðun Pabbar, mömmur, afar, ömmur Jón Pétur Zimsen skrifar Skoðun Vellíðan í vinnu Ingrid Kuhlman skrifar Skoðun Hefur vanfjármögnun sveitarfélaga áhrif á byggingarkostnað? Jón Ingi Hákonarson skrifar Skoðun Þar sem gervigreind er raunverulega að breyta öllu Björgmundur Örn Guðmundsson skrifar Skoðun Eru vegir fyrir ferðamenn mikilvægari en vegir fyrir fólk sem býr hér? Petrína Þórunn Jónsdóttir skrifar Skoðun Er Evrópa á villigötum? Efnahagsleg hnignun kallar á róttæka endurskoðun Eggert Sigurbergsson skrifar Skoðun Samræmd nálgun að öryggi og skilvirkni á ytri landamærum - Innleiðing EES á Íslandi Arngrímur Guðmundsson skrifar Skoðun Íslenskir flóttamenn - í okkar eigin landi Gunnar Magnús Diego skrifar Skoðun Ísrael á ekki heima á gleðileikum evrópskra sjónvarpsstöðva sem starfa í almannaþágu Stefán Jón Hafstein skrifar Skoðun Mótum framtíðina saman Jónína Hauksdóttir ,Magnús Þór Jónsson skrifar Skoðun Leikskóli þarf meira en þak og veggi. Kópavogsmódelið og Akureyrarleiðin sem leið að aukinni velferð barna Anna Elísa Hreiðarsdóttir,Svava Björg Mörk skrifar Skoðun Jákvæð áhrif dánaraðstoðar á sorgarferli aðstandenda og umönnunaraðila í Viktoríuríki í Ástralíu Ingrid Kuhlman skrifar Sjá meira
Þann 6. ágúst síðastliðin var fyrirlestur Gil Epsteins prófessors stöðvaður vegna hrópa og háreisti hóps mótmælenda. Í kjölfarið hefur skapast umræða um akademískt frelsi, einkum á milli mín og Finns Dellsén, prófessors í heimspeki. Síðasta innlegg Finns var birt í skoðanagrein á Vísi þann 14. ágúst síðastliðinn. Ég hef látið það dragast úr hófi fram að svara grein Finns en í henni kynnir hann til leiks hugtakið akademíska kurteisi til að undirbyggja þá afstöðu sína að akademísk frelsi beri að skilgreina þröngt. Í þessum pistli mun ég færa rök fyrir því að aðgreiningin á milli akademísks frelsis og akademískrar kurteisi byggi á misskilningi á því hvernig prinsipp virka. Frelsi og kurteisi Eins og ég skildi málflutning Finns fram að birtingu téðrar greinar var hann að verja rétt starfsfólk Háskólans til að koma í veg fyrir opinbera fyrirlestra ef þau teldu sig hafa einhverja ástæðu til. Núna er ég ekki svo viss. Finnur vill skilgreina akademískt frelsi þröngt. Þó hann fari þar gegn stefnu flestra samtaka og stofnana sem láta sig akademískt frelsi varða þýðir það ekki þar með að hann hafi rangt fyrir sér. Kannski að slíkir aðilar séu komnir fram úr sér. Það verður að meta málflutning Finns sem slíkan en ekki út frá sjónarmiðum annarra. Þó Finnur telji þöggunartilburði mótmælenda ekki brjóta gegn akademísku frelsi í þeim þrönga skilningi sem hann leggur í hugtakið virðist hann engu að síður telja að þau hafi gert eitthvað rangt. Til að ná utan um það kynnir hann til sögunnar hugtakið „akademísk kurteisi“. Gil Epstein var, að mati Finns, sýnd akademísk ókurteisi sem sé kannski ekki gott en þó ekki eins alvarlegt og ef það var brotið gegn akademísku frelsi hans. Kurteisi í siðareglum Háskóla Íslands Það er þessi kurteisisvinkill sem fær mig til að efast um að markmið Finns hafi verið að verja starfsfólk Háskóla Íslands sem tók þátt í þögguninni. Ég hefði að minnsta kosti ekki tekið þessa línu ef megin markmið mitt væri að bera blak af þeim einfaldlega vegna þess að siðareglur skólans fjalla á nokkuð skýran hátt um kurteisi, sbr. grein nr. 2.1: „Við komum fram við aðra af kurteisi, réttsýni og virðingu ...“ Að mati Finns var Gil Epstein sýnd ókurteisi og ef það er rétt þá má færa rök fyrir því að starfsfólk Háskólans sem stöðvaði fyrirlestur hans hafi gerst brotlegt við ofangreint ákvæði siðareglna. Finnur fríar því téð starfsfólk ekki ábyrgð gagnvart siðareglunum en skilgreinir hugsanlega hvaða ákvæði þau kunna að hafa brotið gegn. Gildi og prinsipp En hvers vegna vill Finnur takmarka inntak akademísks frelsis? Ég held við getum svarað því með því að leggja út af þessum orðum Finns: „Að þessu leyti er akademísk kurteisi að mínu viti ólík akademísku frelsi eins og ég skilgreindi það hér að ofan: hið síðara er svo til ófrávíkjanlegt prinsipp en hið fyrra er eitt af þeim gildum sem við þurfum að vega á móti fjölmörgum öðrum gildum.“ Finnur hefur rétt fyrir sér um að ósamrýmanleg gildi þarf oft að vega og meta. Við Finnur erum líka sammála um að akademískt frelsi sé prinsipp fremur en gildi. Raunar má segja að ágreiningur okkar snúist að nokkru leyti um hvort akademísk kurteisi falli undir akademískt frelsi eða hvort hún sé eitthvað annað og léttvægara. Ég túlka til dæmis ákvæði 3.1 í siðareglum Háskóla Íslands „Við virðum frelsi hvers annars til rannsókna og tjáningar á fræðilegri þekkingu og sannfæringu okkar“ þannig að það nái til þöggunar fyrirlesara en þetta er fyrsta ákvæðið í 3. kafla siðareglnanna en sá kafli ber einmitt yfirskriftina „Akademískt frelsi“. Ég get vissulega fallist á að framganga mótmælenda hafi einkennst af ókurteisi og falli þannig einnig undir ákvæði 2.1 en ég tel að ókurteisin hafi jafnframt brotið gegn akademísku Gils Epsteins. Finnur telur hins vegar akademíska kurteisi vera annars eðlis, vera gildi sem verði að vega og meta á móti öðrum gildum. Sumsé, prinsipp eru ófrávíkjanleg, gildi eru umsemjanleg. Núningslaus prinsipp Finnur segir það ekki berum orðum, en eina leiðin sem ég finn til að láta þessa pælingu hans ganga upp er að það þurfi að skilgreina akademískt frelsi þröngt svo það rekist ekki á við önnur prinsipp. Það er hérna sem ég lendi í vandræðum því mér finnst augljóst að prinsipp geti rekist á hvert annað og geri það reglulega í lífi prinsippfólks sem þarf þá að gera upp á milli þeirra. Ég held að aðgreining Finns á gildum og prinsippum sé einfaldlega röng: bæði gildi og prinsipp þarf stundum að vega og meta á móti öðrum slíkum. Ég held að rétta leiðin til að greina á milli gilda og prinsippa sé að líta á gildi eins og áttavita og prinsipp eins og kort. Gildi eru almennt óhlutbundnar hugmundir um rétt og rangt, gott og vont og svo framvegis. Prinsipp byggja á gildum og eru hins vegar einhverslags reglur um hvernig við hegðum okkur til samræmis við þau gildi sem við aðhyllumst. Gildi segja til um hvert við stefnum, prinsippin sýna og okkur leiðina þangað (ef þau byggja á réttum forsendum). Af því prinsipp hvíla á gildum, sem geta rekist á, er ljóst að prinsipp sem leiða af ólíkum gildum geta einnig rekist á. Þess vegna er sérkennilegt að þrengja akademískt frelsi með þeim rökum að það megi ekki rekast á önnur prinsipp. Slík þrenging byggir á misskilningi um hvað prinsipp eru og grefur undan þeirri vernd sem akademískt frelsi á að tryggja. Höfundur er dósent við Háskóla Íslands.
Hafa íslenskir neytendur sama rétt og evrópskir? Ásthildur Lóa Þórsdóttir,Ragnar Þór Ingólfsson Skoðun
Skoðun Málgögn og gervigreind Steinþór Steingrímsson,Einar Freyr Sigurðsson,Helga Hilmisdóttir skrifar
Skoðun Hafa íslenskir neytendur sama rétt og evrópskir? Ásthildur Lóa Þórsdóttir,Ragnar Þór Ingólfsson skrifar
Skoðun Þegar heilinn sveltur: Tími til að endurhugsa stefnu í geðheilbrigðismálum Vigdís M. Jónsdóttir skrifar
Skoðun Engin eftirspurn eftir Viðreisnar- og Samfylkingarmódelinu Andri Steinn Hilmarsson skrifar
Skoðun Eru vegir fyrir ferðamenn mikilvægari en vegir fyrir fólk sem býr hér? Petrína Þórunn Jónsdóttir skrifar
Skoðun Er Evrópa á villigötum? Efnahagsleg hnignun kallar á róttæka endurskoðun Eggert Sigurbergsson skrifar
Skoðun Samræmd nálgun að öryggi og skilvirkni á ytri landamærum - Innleiðing EES á Íslandi Arngrímur Guðmundsson skrifar
Skoðun Ísrael á ekki heima á gleðileikum evrópskra sjónvarpsstöðva sem starfa í almannaþágu Stefán Jón Hafstein skrifar
Skoðun Leikskóli þarf meira en þak og veggi. Kópavogsmódelið og Akureyrarleiðin sem leið að aukinni velferð barna Anna Elísa Hreiðarsdóttir,Svava Björg Mörk skrifar
Skoðun Jákvæð áhrif dánaraðstoðar á sorgarferli aðstandenda og umönnunaraðila í Viktoríuríki í Ástralíu Ingrid Kuhlman skrifar
Hafa íslenskir neytendur sama rétt og evrópskir? Ásthildur Lóa Þórsdóttir,Ragnar Þór Ingólfsson Skoðun