Flokkur fólksins eða flokkun fólksins? Halldóra Lillý Jóhannsdóttir skrifar 28. apríl 2025 08:30 Það er freistandi að taka undir hugmyndir á borð við „hlustum á börnin“, „snemmtæk íhlutun“ eða „aukin virkni atvinnuleitenda“. Slíkar yfirlýsingar eru hlýlegar á yfirborðinu og gefa til kynna að ábyrg stjórnvöld hyggist efla velferð samfélagsins með metnaðarfullum aðgerðum. En þegar þróun þessara stefna er skoðuð nánar, einkum hvernig þær skarast á milli ólíkra málaflokka , kemur í ljós önnur og dekkri mynd: Ásýnd velferðar þar sem dregið er úr stuðningi og auknar byrðar eru lagðar á þá sem minnst mega sín. Sýndarvelferð Hækkun örorkulífeyris hljómar vel. Pólitískt vinsæl aðgerð og hagræn innspýting. Fjármunir renna hratt í mat, húsnæði og lyf, því öryrkjar hafa sjaldan sparnaðargetu. En þegar stjórnmálaflokkur sem hefur brotið lög fær aðgang að viðkvæmum gögnum og stýrir aðstoðinni sjálfur, vakna spurningar: Er verið að styðja fólk eða skrá það, stýra því og skilgreina? Þegar sömu aðilar sem meta þörf úthluta úrræðum, dregur úr aðskilnaði valds og velferðar. Traustið sem notendur þurfa að bera – er ekki lengur aðeins faglegt, heldur pólitískt. Þá verður spurningin þessi: Hver skilgreinir þörfina – og í hvaða tilgangi? Janus – þjónusta sem breyttist í óáþreifanlegt framtíðarloforð Lokun Janusar, eina sérhæfða geðendurhæfingarúrræðis landsins fyrir ungt fólk – er lýsandi dæmi. Þrátt fyrir árangur og þúsundir undirskrifta var úrræðinu lokað án þess að raunhæf framtíðaráætlun lægi fyrir. Einstaklingar sem þegar hafa brotakennda vernd, standa nú frammi fyrir tómum loforðum. Ábyrgð færist á milli ráðuneyta og stofnana, á meðan þjónustan sjálf hverfur. Þannig er hættan sú að aðeins þeir sem metnir eru í „mestri neyð“ fái áfram stuðning. Með öðrum orðum: Fólk er hvatt til að vera sem verst statt. Atvinnuleysisbætur – virkni sem magnar óöryggi Á sama tíma er hámarksbótaréttur atvinnuleitenda styttur, en án þess að raunveruleg úrræði taki við. Ábyrgðin færist frá ríkinu yfir á einstaklinga og á sveitarfélög, sem þurfa að axla aukna ábyrgð og bera þyngri kostnað. „Sparnaður“ ríkisins – metinn á fjóra milljarða – virðist í raun tilfærsla á vandanum. Með þverrandi rétti eykst þrýstingurinn á að flokka fólk: Í þá sem ná að bjarga sér – og hina sem lenda í neyðarúrræðum. Stimplun í stað lausna Áhersla á „snemmtæka íhlutun“ í leikskólum lofar góðu, en án raunverulegs fjármagns verða þessar greiningar markmið í sjálfu sér, ekki leið að lausn. Börn eru metin og flokkuð – án þess að tryggð sé raunveruleg aðstoð. Sams konar þróun má sjá í nýju námsmati, þar sem gögnum eru safnað, en aðgerðir og úrbætur eru óljósar. Þannig breytast gögnin í tæki til flokkunar, ekki stuðnings. Flokkun í nafni fjölbreytileikans Breytingar á innritun í framhaldsskóla leggja áherslu á fjölbreytileika og réttlæti. Ný matsviðmið, byggð á huglægum upplýsingum frá nemendum og mati skóla, færa valdið frá nemendum til stofnana. Úr varðveislu sanngjarns aðgengis verður ný tegund flokkunar, nú undir yfirskini réttlætis. Nemendur þurfa áfram að sanna að þeir eigi erindi – en eftir enn óljósari viðmiðum. Úr flokkun í raunverulega velferð Til að sporna gegn þessari þróun og verja raunveruleg réttindi gegn sýndarvelferð og skaðlegri flokkun þarf að efla gagnsæi og lýðræðislegt aðhald í ákvarðanatöku. Mat á þörf á að aðskilja frá úthlutun aðstoðar. Atvinnuleitendur og ungt fólk í vanda þurfa raunverulegt val og fjölbreytni í úrræðum – ekki aðeins neyðarúrræði fyrir þá sem metnir eru „verðugastir“. Þarfagreining á að vera einstaklingsmiðuð og byggð á samráði við notendur, ekki á miðlægum gagnagrunnum sem takmarka sjálfsákvörðunarrétt. Þegar kemur að skólainnritun verður að tryggja raunverulegt valfrelsi. Matskenndar reglur og óljós viðmið mega ekki ryðja sér til rúms á kostnað skýrrar og sanngjarnrar aðkomu nemenda að eigin framtíð. Þannig má byggja velferðarkerfi og menntakerfi sem hlustar – en flokkar ekki. Í þessari þversögn liggur svo kjarni spurningarinnar: Er velferðarkerfið vettvangur lausna – eða smiðja nýrra stimpla? Höfundur er lögfræðingur. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Flokkur fólksins Mest lesið Lífsskoðunarfélagið Farsæld tekur upp slitinn þráð siðmenntunar Svanur Sigurbjörnsson Skoðun Eru Bændasamtökin á móti valdeflingu bænda? Ólafur Stephensen Skoðun Hefur þú skoðanir? Jóhannes Óli Sveinsson Skoðun Landbúnaðarrúnk Hlédís Sveinsdóttir Skoðun Opið bréf til Miðflokksmanna Snorri Másson Skoðun Framtíðarsýn í samgöngumálum er mosavaxin Sigurður Páll Jónsson Skoðun Landsbyggðin án háskóla? Ketill Sigurður Jóelsson Skoðun Er lægsta verðið alltaf hagstæðast? Karen Ósk Nielsen Björnsdóttir Skoðun Reykjavíkurmódel á kvennaári Sóley Tómasdóttir Skoðun Ísrael á ekki heima á gleðileikum evrópskra sjónvarpsstöðva sem starfa í almannaþágu Stefán Jón Hafstein Skoðun Skoðun Skoðun Lífsskoðunarfélagið Farsæld tekur upp slitinn þráð siðmenntunar Svanur Sigurbjörnsson skrifar Skoðun Ruben Amorim og sveigjanleiki – hugleiðingar sálfræðings Andri Hrafn Sigurðsson skrifar Skoðun Framtíðarsýn í samgöngumálum er mosavaxin Sigurður Páll Jónsson skrifar Skoðun Fimmta iðnbyltingin krefst svara – strax Sigvaldi Einarsson skrifar Skoðun Hefur þú skoðanir? Jóhannes Óli Sveinsson skrifar Skoðun Er hurð bara hurð? Sölvi Breiðfjörð skrifar Skoðun Reykjavíkurmódel á kvennaári Sóley Tómasdóttir skrifar Skoðun Ekki er allt sem sýnist Valerio Gargiulo skrifar Skoðun Sýndu þér umhyggju – Komdu í skimun Ágúst Ingi Ágústsson skrifar Skoðun Eru Bændasamtökin á móti valdeflingu bænda? Ólafur Stephensen skrifar Skoðun Er lægsta verðið alltaf hagstæðast? Karen Ósk Nielsen Björnsdóttir skrifar Skoðun Landbúnaðarrúnk Hlédís Sveinsdóttir skrifar Skoðun Jesús who? Atli Þórðarson skrifar Skoðun Opið bréf til Miðflokksmanna Snorri Másson skrifar Skoðun Lesskilningur eða lesblinda??? Jóhannes Jóhannesson skrifar Skoðun Henti Íslandi undir strætisvagninn Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun Forvarnateymi grunnskóla – góð hugmynd sem má ekki sofna Eydís Ásbjörnsdóttir skrifar Skoðun Opnum Tröllaskagann Helgi Jóhannsson skrifar Skoðun Ávinningur af endurhæfingu – aukum lífsgæðin Ólafur H. Jóhannsson skrifar Skoðun Hefur þú heyrt þetta áður? Stefnir Húni Kristjánsson skrifar Skoðun Hringekja verðtryggingar og hárra vaxta Benedikt Gíslason skrifar Skoðun Áfram gakk – með kerfisgalla í bakpokanum Harpa Þorsteinsdóttir skrifar Skoðun Til þeirra sem fagna Doktornum! Kristján Freyr Halldórsson skrifar Skoðun Skuldin við úthverfin Jóhanna Dýrunn Jónsdóttir skrifar Skoðun Málgögn og gervigreind Steinþór Steingrímsson,Einar Freyr Sigurðsson,Helga Hilmisdóttir skrifar Skoðun Réttlæti hins sterka. Gildra dómarans Jörgen Ingimar Hansson skrifar Skoðun Einelti er dauðans alvara Kolbrún Áslaugar Baldursdóttir skrifar Skoðun Hafa íslenskir neytendur sama rétt og evrópskir? Ásthildur Lóa Þórsdóttir,Ragnar Þór Ingólfsson skrifar Skoðun Sótt að réttindum kvenna — núna Svandís Svavarsdóttir skrifar Skoðun Afnám tilfærslu milli skattþrepa Breki Pálsson skrifar Sjá meira
Það er freistandi að taka undir hugmyndir á borð við „hlustum á börnin“, „snemmtæk íhlutun“ eða „aukin virkni atvinnuleitenda“. Slíkar yfirlýsingar eru hlýlegar á yfirborðinu og gefa til kynna að ábyrg stjórnvöld hyggist efla velferð samfélagsins með metnaðarfullum aðgerðum. En þegar þróun þessara stefna er skoðuð nánar, einkum hvernig þær skarast á milli ólíkra málaflokka , kemur í ljós önnur og dekkri mynd: Ásýnd velferðar þar sem dregið er úr stuðningi og auknar byrðar eru lagðar á þá sem minnst mega sín. Sýndarvelferð Hækkun örorkulífeyris hljómar vel. Pólitískt vinsæl aðgerð og hagræn innspýting. Fjármunir renna hratt í mat, húsnæði og lyf, því öryrkjar hafa sjaldan sparnaðargetu. En þegar stjórnmálaflokkur sem hefur brotið lög fær aðgang að viðkvæmum gögnum og stýrir aðstoðinni sjálfur, vakna spurningar: Er verið að styðja fólk eða skrá það, stýra því og skilgreina? Þegar sömu aðilar sem meta þörf úthluta úrræðum, dregur úr aðskilnaði valds og velferðar. Traustið sem notendur þurfa að bera – er ekki lengur aðeins faglegt, heldur pólitískt. Þá verður spurningin þessi: Hver skilgreinir þörfina – og í hvaða tilgangi? Janus – þjónusta sem breyttist í óáþreifanlegt framtíðarloforð Lokun Janusar, eina sérhæfða geðendurhæfingarúrræðis landsins fyrir ungt fólk – er lýsandi dæmi. Þrátt fyrir árangur og þúsundir undirskrifta var úrræðinu lokað án þess að raunhæf framtíðaráætlun lægi fyrir. Einstaklingar sem þegar hafa brotakennda vernd, standa nú frammi fyrir tómum loforðum. Ábyrgð færist á milli ráðuneyta og stofnana, á meðan þjónustan sjálf hverfur. Þannig er hættan sú að aðeins þeir sem metnir eru í „mestri neyð“ fái áfram stuðning. Með öðrum orðum: Fólk er hvatt til að vera sem verst statt. Atvinnuleysisbætur – virkni sem magnar óöryggi Á sama tíma er hámarksbótaréttur atvinnuleitenda styttur, en án þess að raunveruleg úrræði taki við. Ábyrgðin færist frá ríkinu yfir á einstaklinga og á sveitarfélög, sem þurfa að axla aukna ábyrgð og bera þyngri kostnað. „Sparnaður“ ríkisins – metinn á fjóra milljarða – virðist í raun tilfærsla á vandanum. Með þverrandi rétti eykst þrýstingurinn á að flokka fólk: Í þá sem ná að bjarga sér – og hina sem lenda í neyðarúrræðum. Stimplun í stað lausna Áhersla á „snemmtæka íhlutun“ í leikskólum lofar góðu, en án raunverulegs fjármagns verða þessar greiningar markmið í sjálfu sér, ekki leið að lausn. Börn eru metin og flokkuð – án þess að tryggð sé raunveruleg aðstoð. Sams konar þróun má sjá í nýju námsmati, þar sem gögnum eru safnað, en aðgerðir og úrbætur eru óljósar. Þannig breytast gögnin í tæki til flokkunar, ekki stuðnings. Flokkun í nafni fjölbreytileikans Breytingar á innritun í framhaldsskóla leggja áherslu á fjölbreytileika og réttlæti. Ný matsviðmið, byggð á huglægum upplýsingum frá nemendum og mati skóla, færa valdið frá nemendum til stofnana. Úr varðveislu sanngjarns aðgengis verður ný tegund flokkunar, nú undir yfirskini réttlætis. Nemendur þurfa áfram að sanna að þeir eigi erindi – en eftir enn óljósari viðmiðum. Úr flokkun í raunverulega velferð Til að sporna gegn þessari þróun og verja raunveruleg réttindi gegn sýndarvelferð og skaðlegri flokkun þarf að efla gagnsæi og lýðræðislegt aðhald í ákvarðanatöku. Mat á þörf á að aðskilja frá úthlutun aðstoðar. Atvinnuleitendur og ungt fólk í vanda þurfa raunverulegt val og fjölbreytni í úrræðum – ekki aðeins neyðarúrræði fyrir þá sem metnir eru „verðugastir“. Þarfagreining á að vera einstaklingsmiðuð og byggð á samráði við notendur, ekki á miðlægum gagnagrunnum sem takmarka sjálfsákvörðunarrétt. Þegar kemur að skólainnritun verður að tryggja raunverulegt valfrelsi. Matskenndar reglur og óljós viðmið mega ekki ryðja sér til rúms á kostnað skýrrar og sanngjarnrar aðkomu nemenda að eigin framtíð. Þannig má byggja velferðarkerfi og menntakerfi sem hlustar – en flokkar ekki. Í þessari þversögn liggur svo kjarni spurningarinnar: Er velferðarkerfið vettvangur lausna – eða smiðja nýrra stimpla? Höfundur er lögfræðingur.
Ísrael á ekki heima á gleðileikum evrópskra sjónvarpsstöðva sem starfa í almannaþágu Stefán Jón Hafstein Skoðun
Skoðun Lífsskoðunarfélagið Farsæld tekur upp slitinn þráð siðmenntunar Svanur Sigurbjörnsson skrifar
Skoðun Málgögn og gervigreind Steinþór Steingrímsson,Einar Freyr Sigurðsson,Helga Hilmisdóttir skrifar
Skoðun Hafa íslenskir neytendur sama rétt og evrópskir? Ásthildur Lóa Þórsdóttir,Ragnar Þór Ingólfsson skrifar
Ísrael á ekki heima á gleðileikum evrópskra sjónvarpsstöðva sem starfa í almannaþágu Stefán Jón Hafstein Skoðun