Vaskir grísir og vondar nornir Gunnar Theodór Eggertsson skrifar 16. desember 2024 17:02 „Ég mun aldrei fyrirgefa þér þessa mynd,“ sagði áhyggjufull móðir við leikara í vinsælli fjölskyldumynd sem kom út fyrir tæpum þremur áratugum. „Nú, hvers vegna ekki?“ spurði leikarinn. „Vegna þess að ástsæl dóttir mín kom að máli við mig eftir myndina og tilkynnti að hún væri hér með alfarið hætt að leggja sér dýr til munns – og ég lýsi þig ábyrgan!“ Leikarinn hló og bað kærlega að heilsa stúlkunni, enda gerðist hann sjálfur grænkeri eftir tökur á myndinni, en hafði áður verið grænmetisæta í tuttugu ár. Árið var 1995, myndin var Babe – eða Vaski grísinn Baddi, eins og hún hét í íslenskri þýðingu – og leikarinn James Cromwell, sem lék Hoggett bónda, eiganda söguhetjunnar smáu. Vafalaust heyra margir rödd hans fyrir sér mæla hinn tímalausa frasa – „that’ll do, pig, that’ll do“– eftir að Baddi litli heillar alla upp úr skónum í sögulok. Ég hef hugsað mikið til Badda upp á síðkastið, í aðdraganda jólanna, enda áttu það jú að verða örlög litla gríssins að fara í jólamatinn. En svo kom í ljós hvað hann var merkilegur lítill grís – grís sem gat hagað sér eins og fjárhundur! Nema hvað, Baddi var ekkert merkilegur grís. Hann var bara eins og hver annar grís. Grísir eru nefnilega stórmerkileg dýr og það kemur líka skýrt í ljós í yfirstandandi herferð á vegum SDÍ – Samtaka um dýravelferð á Íslandi – sem ber nafnið „Enginn á að vera hryggur um jólin“ og hefur vonandi ekki farið framhjá neinum. Um er að ræða vitundarvakningu um slæma meðferð á svínum hér á landi og jafnframt tilraun til að breyta skynjun fólks á lífum svína, ögra gamalgrónum staðalímyndum þessarar heillandi dýrategundar. Á vef SDÍ (www.dyravelferd.is) má lesa bæði ljóta hluti um aðstæður svína í þauleldi verksmiðjubúa, en einnig fallega hluti um hegðun og einkenni svína, hvað þau eru greind og skemmtileg dýr, félagslynd og tilfinninganæm, með fjölbreytta skapgerð og margvísleg persónueinkenni. Það er ekki að ástæðulausu að vaski grísinn Baddi slær í gegn í sögunni þegar hann byrjar að haga sér eins og fjárhundur. Samlíkingin um svín og hunda er nefnilega afar viðeigandi og svín eru jafnvel talin snjallari en hundar. Baddi er vissulega skálduð sögupersóna sem er talsett af manneskju í leikinni kvikmynd, en þótt hann sé látinn tala mannamál hagar hann sér fyrst og fremst sem grís innan söguheimsins. Mannamálið er frásagnarleið sem tengir okkur sem áhorfendur við líf dýrsins. Baddi litli er myndlíking fyrir alla þá raunverulegu grísi sem eru alveg jafnmerkilegir og áhugaverðir og blessaðir fjárhundarnir. Þeir eru dýr með sálarlíf og tilfinningar sem þjást og pínast ekki síður en gæludýrin okkar – „bleikir hvolpar“ eins og segir í grein Rósu Lífar Darradóttur og Darra Gunnarssonar sem birtist hér á Vísi fyrr í mánuðinum. Í dýrasiðfræðinni er notuð einföld æfing til að velta fyrir sér fordómum hvað varðar ákveðnar dýrategundir: skiptið út einni tegund fyrir aðra svipaða og athugið hvernig það breytir dæminu. Myndum við hugsa öðruvísi um hvolpa í búrum, sem aldrei fengju að hlaupa um frjálsir, fara út undir bert loft, eða lifa dýrsæmandi lífi? Síðasta kjötið sem ég lagði mér til munns var hamborgarhryggur, jólin 2003. Kannski hafði Baddi þar einhver áhrif, ég tengdi allavega of mikið við dýrin á disknum – tengdi dýrin við diskinn – og ákvað á endanum að hætta að borða þau. Á hverjum jólum eftir það eldaði ég mitt sérfæði á aðfangadagskvöld. Svo gerðist það að málefni svína rötuðu inn í almenna umræðu fyrir rúmum áratug og veruleiki verksmiðjubúskapar og geldinga án deyfinga hneykslaði marga, þar á meðal föður minn, sem hafði annars álitið hamborgarhrygginn heilaga hefð. Honum varð nóg boðið og neitaði hryggnum þau jól og önnur þar á eftir. Hann gerðist þó ekki grænmetisæta, skipti einfaldlega einu dýri út fyrir annað í jólamatinn, en það er svo sem ekki aðalmálið. Hann sýndi viðbrögð og það er alltaf ákveðinn sigur fyrir dýrin. Að láta ekki eins og ljót meðferð sé eðlileg. Að horfast í augu við grísina og líta ekki undan. Að láta ekki hefðina eina og sér ráða för þegar óréttlæti er annars vegar. Nú á dögum er vaski grísinn Baddi kannski ekki ofarlega í huga margra en við þurfum heldur ekki að fara þrjátíu ár aftur í tímann til að sjá vinsælar bíómyndir gera sér mat úr meðferð dýra. Wicked, ein vinsælasta mynd heims um þessar mundir, gerir einmitt kúgun dýra að meginþræði, þar sem markvisst er verið að ræna dýrin röddum sínum og læsa þau inni í búrum, til að svipta þau sjálfstæðinu og geta betur stjórnað þeim. Jú, vissulega er sögusviðið ævintýralegt með meiru – sjálft ævintýralandið Oz – en boðskapurinn endurómar um öll úttroðin búr í okkar samtíma og ég tel mig stoltur með vondu vestannorninni í liði! Brjótum búrin, gefum dýrunum rödd, hlustum á þau, og bregðumst við kalli þeirra. Sleppið hryggnum. Horfið frekar á Vaska grísinn Badda. Hún er til á leigunni. Ég á hana líka á DVD, ég get alveg lánað ykkur hana. Hver einasti grís er vaskur grís. Hver einasti grís er Baddi. Höfundur er rithöfundur og dýravinur. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Dýr Mest lesið Opið bréf til Ingu Sæland Ragnar Erling Hermannsson Skoðun Lífsstílslæknar og samsæriskenningar um mettaða fitu Guðrún Nanna Egilsdóttir,Thor Aspelund,Jóhanna E. Torfadóttir Skoðun Mannekla á leikskólum Rakel Björk Benediktsdóttir Borg,Margrét Edda Gnarr,Hannes Daði Haraldsson Skoðun Rétt tímasetning skiptir öllu máli Ole Anton Bieltvedt Skoðun Heimur hins sterka og óvissan framundan Hilmar Þór Hilmarsson Skoðun Tillaga um endurskoðun á virðisaukaskattskerfi deilihagkerfisins Þórir Garðarsson Skoðun Meiri rökræður, minni áróður: Borgaraþing fyrir þjóðaratkvæðagreiðslu um ESB-aðild Valgerður Björk Pálsdóttir Skoðun Upplýsingaóreiða og rannsóknir á mettaðri fitu Hópur lækna Skoðun Hvernig þjóð viljum við vera? Sigrún Lilja Guðbjörnsdóttir Skoðun Rangfeðranir Sævar Þór Jónsson Skoðun Skoðun Skoðun Viðreisn, Sjálfstæðisflokkurinn og fátæka fólkið Yngvi Ómar Sighvatsson ,Jón Ferdínand Estherarson skrifar Skoðun Að vera með BRCA-stökkbreytingu Brynja Rún Sævarsdóttir skrifar Skoðun Opið bréf til foreldra í Stakkaborg Jónína Einarsdóttir skrifar Skoðun Rammaáætlun og Hvammsvirkjun: Heimilt en ekki skylt Mörður Árnason skrifar Skoðun Hvernig þjóð viljum við vera? Sigrún Lilja Guðbjörnsdóttir skrifar Skoðun Meiri rökræður, minni áróður: Borgaraþing fyrir þjóðaratkvæðagreiðslu um ESB-aðild Valgerður Björk Pálsdóttir skrifar Skoðun Opið bréf til Ingu Sæland Ragnar Erling Hermannsson skrifar Skoðun Atvinnuþátttaka kvenna og karla Sigríður Ingibjörg Ingadóttir,Steinunn Bragadóttir skrifar Skoðun Mannekla á leikskólum Rakel Björk Benediktsdóttir Borg,Margrét Edda Gnarr,Hannes Daði Haraldsson skrifar Skoðun Tillaga um endurskoðun á virðisaukaskattskerfi deilihagkerfisins Þórir Garðarsson skrifar Skoðun Heimur hins sterka og óvissan framundan Hilmar Þór Hilmarsson skrifar Skoðun Umsögn um breytingar á ýmsum lögum vegna einföldunar og samræmingar leyfisferla á sviði umhverfis- og orkumála Erla Björk Þorgeirsdóttir skrifar Skoðun Viðhorf Leifur Helgi Konráðsson skrifar Skoðun Emma Lazarus og Frelsisstyttan Atli Harðarson skrifar Skoðun Rétt tímasetning skiptir öllu máli Ole Anton Bieltvedt skrifar Skoðun Lífsstílslæknar og samsæriskenningar um mettaða fitu Guðrún Nanna Egilsdóttir,Thor Aspelund,Jóhanna E. Torfadóttir skrifar Skoðun Sjálfræðissvipting þjóðar Ægir Örn Arnarson skrifar Skoðun Rangfeðranir Sævar Þór Jónsson skrifar Skoðun Valkyrjur: Ekki falla á prófinu! Gunnar Hólmsteinn Ársælsson skrifar Skoðun Hvammsvirkjun og meintur orkuskortur Ólafur Páll Jónsson skrifar Skoðun 13,5 milljónir Sigurður Freyr Sigurðarson skrifar Skoðun Að vera léttvægur fundinn Guðmunda G. Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Fögnum vopnahléi og krefjumst varanlegs friðar Svandís Svavarsdóttir,Guðmundur Ingi Guðbrandsson skrifar Skoðun Er heimurinn á leið til helvítis? Árni Sigurðsson skrifar Skoðun Vinnum í lausnum Edda Sif Pind Aradóttir skrifar Skoðun Blað brotið í húsnæðismálum: VR Blær afhendir sínar fyrstu íbúðir Halla Gunnarsdóttir,Ragnar Þór Ingólfsson skrifar Skoðun Frelsi til sölu Anton Guðmundsson skrifar Skoðun Loftmengun yfir áramótin og mikilvægi inniloftsgæða allt árið Sylgja Dögg Sigurjónsdóttir,Árna Benediktsdóttir skrifar Skoðun Leikskólakerfið á krossgötum: Gæði eða hraði? Svava Björg Mörk skrifar Skoðun Hvað með það þótt sérfræðingar að sunnan fari í verkfall? Silja Bára Ómarsdóttir skrifar Sjá meira
„Ég mun aldrei fyrirgefa þér þessa mynd,“ sagði áhyggjufull móðir við leikara í vinsælli fjölskyldumynd sem kom út fyrir tæpum þremur áratugum. „Nú, hvers vegna ekki?“ spurði leikarinn. „Vegna þess að ástsæl dóttir mín kom að máli við mig eftir myndina og tilkynnti að hún væri hér með alfarið hætt að leggja sér dýr til munns – og ég lýsi þig ábyrgan!“ Leikarinn hló og bað kærlega að heilsa stúlkunni, enda gerðist hann sjálfur grænkeri eftir tökur á myndinni, en hafði áður verið grænmetisæta í tuttugu ár. Árið var 1995, myndin var Babe – eða Vaski grísinn Baddi, eins og hún hét í íslenskri þýðingu – og leikarinn James Cromwell, sem lék Hoggett bónda, eiganda söguhetjunnar smáu. Vafalaust heyra margir rödd hans fyrir sér mæla hinn tímalausa frasa – „that’ll do, pig, that’ll do“– eftir að Baddi litli heillar alla upp úr skónum í sögulok. Ég hef hugsað mikið til Badda upp á síðkastið, í aðdraganda jólanna, enda áttu það jú að verða örlög litla gríssins að fara í jólamatinn. En svo kom í ljós hvað hann var merkilegur lítill grís – grís sem gat hagað sér eins og fjárhundur! Nema hvað, Baddi var ekkert merkilegur grís. Hann var bara eins og hver annar grís. Grísir eru nefnilega stórmerkileg dýr og það kemur líka skýrt í ljós í yfirstandandi herferð á vegum SDÍ – Samtaka um dýravelferð á Íslandi – sem ber nafnið „Enginn á að vera hryggur um jólin“ og hefur vonandi ekki farið framhjá neinum. Um er að ræða vitundarvakningu um slæma meðferð á svínum hér á landi og jafnframt tilraun til að breyta skynjun fólks á lífum svína, ögra gamalgrónum staðalímyndum þessarar heillandi dýrategundar. Á vef SDÍ (www.dyravelferd.is) má lesa bæði ljóta hluti um aðstæður svína í þauleldi verksmiðjubúa, en einnig fallega hluti um hegðun og einkenni svína, hvað þau eru greind og skemmtileg dýr, félagslynd og tilfinninganæm, með fjölbreytta skapgerð og margvísleg persónueinkenni. Það er ekki að ástæðulausu að vaski grísinn Baddi slær í gegn í sögunni þegar hann byrjar að haga sér eins og fjárhundur. Samlíkingin um svín og hunda er nefnilega afar viðeigandi og svín eru jafnvel talin snjallari en hundar. Baddi er vissulega skálduð sögupersóna sem er talsett af manneskju í leikinni kvikmynd, en þótt hann sé látinn tala mannamál hagar hann sér fyrst og fremst sem grís innan söguheimsins. Mannamálið er frásagnarleið sem tengir okkur sem áhorfendur við líf dýrsins. Baddi litli er myndlíking fyrir alla þá raunverulegu grísi sem eru alveg jafnmerkilegir og áhugaverðir og blessaðir fjárhundarnir. Þeir eru dýr með sálarlíf og tilfinningar sem þjást og pínast ekki síður en gæludýrin okkar – „bleikir hvolpar“ eins og segir í grein Rósu Lífar Darradóttur og Darra Gunnarssonar sem birtist hér á Vísi fyrr í mánuðinum. Í dýrasiðfræðinni er notuð einföld æfing til að velta fyrir sér fordómum hvað varðar ákveðnar dýrategundir: skiptið út einni tegund fyrir aðra svipaða og athugið hvernig það breytir dæminu. Myndum við hugsa öðruvísi um hvolpa í búrum, sem aldrei fengju að hlaupa um frjálsir, fara út undir bert loft, eða lifa dýrsæmandi lífi? Síðasta kjötið sem ég lagði mér til munns var hamborgarhryggur, jólin 2003. Kannski hafði Baddi þar einhver áhrif, ég tengdi allavega of mikið við dýrin á disknum – tengdi dýrin við diskinn – og ákvað á endanum að hætta að borða þau. Á hverjum jólum eftir það eldaði ég mitt sérfæði á aðfangadagskvöld. Svo gerðist það að málefni svína rötuðu inn í almenna umræðu fyrir rúmum áratug og veruleiki verksmiðjubúskapar og geldinga án deyfinga hneykslaði marga, þar á meðal föður minn, sem hafði annars álitið hamborgarhrygginn heilaga hefð. Honum varð nóg boðið og neitaði hryggnum þau jól og önnur þar á eftir. Hann gerðist þó ekki grænmetisæta, skipti einfaldlega einu dýri út fyrir annað í jólamatinn, en það er svo sem ekki aðalmálið. Hann sýndi viðbrögð og það er alltaf ákveðinn sigur fyrir dýrin. Að láta ekki eins og ljót meðferð sé eðlileg. Að horfast í augu við grísina og líta ekki undan. Að láta ekki hefðina eina og sér ráða för þegar óréttlæti er annars vegar. Nú á dögum er vaski grísinn Baddi kannski ekki ofarlega í huga margra en við þurfum heldur ekki að fara þrjátíu ár aftur í tímann til að sjá vinsælar bíómyndir gera sér mat úr meðferð dýra. Wicked, ein vinsælasta mynd heims um þessar mundir, gerir einmitt kúgun dýra að meginþræði, þar sem markvisst er verið að ræna dýrin röddum sínum og læsa þau inni í búrum, til að svipta þau sjálfstæðinu og geta betur stjórnað þeim. Jú, vissulega er sögusviðið ævintýralegt með meiru – sjálft ævintýralandið Oz – en boðskapurinn endurómar um öll úttroðin búr í okkar samtíma og ég tel mig stoltur með vondu vestannorninni í liði! Brjótum búrin, gefum dýrunum rödd, hlustum á þau, og bregðumst við kalli þeirra. Sleppið hryggnum. Horfið frekar á Vaska grísinn Badda. Hún er til á leigunni. Ég á hana líka á DVD, ég get alveg lánað ykkur hana. Hver einasti grís er vaskur grís. Hver einasti grís er Baddi. Höfundur er rithöfundur og dýravinur.
Lífsstílslæknar og samsæriskenningar um mettaða fitu Guðrún Nanna Egilsdóttir,Thor Aspelund,Jóhanna E. Torfadóttir Skoðun
Mannekla á leikskólum Rakel Björk Benediktsdóttir Borg,Margrét Edda Gnarr,Hannes Daði Haraldsson Skoðun
Meiri rökræður, minni áróður: Borgaraþing fyrir þjóðaratkvæðagreiðslu um ESB-aðild Valgerður Björk Pálsdóttir Skoðun
Skoðun Viðreisn, Sjálfstæðisflokkurinn og fátæka fólkið Yngvi Ómar Sighvatsson ,Jón Ferdínand Estherarson skrifar
Skoðun Meiri rökræður, minni áróður: Borgaraþing fyrir þjóðaratkvæðagreiðslu um ESB-aðild Valgerður Björk Pálsdóttir skrifar
Skoðun Mannekla á leikskólum Rakel Björk Benediktsdóttir Borg,Margrét Edda Gnarr,Hannes Daði Haraldsson skrifar
Skoðun Tillaga um endurskoðun á virðisaukaskattskerfi deilihagkerfisins Þórir Garðarsson skrifar
Skoðun Umsögn um breytingar á ýmsum lögum vegna einföldunar og samræmingar leyfisferla á sviði umhverfis- og orkumála Erla Björk Þorgeirsdóttir skrifar
Skoðun Lífsstílslæknar og samsæriskenningar um mettaða fitu Guðrún Nanna Egilsdóttir,Thor Aspelund,Jóhanna E. Torfadóttir skrifar
Skoðun Fögnum vopnahléi og krefjumst varanlegs friðar Svandís Svavarsdóttir,Guðmundur Ingi Guðbrandsson skrifar
Skoðun Blað brotið í húsnæðismálum: VR Blær afhendir sínar fyrstu íbúðir Halla Gunnarsdóttir,Ragnar Þór Ingólfsson skrifar
Skoðun Loftmengun yfir áramótin og mikilvægi inniloftsgæða allt árið Sylgja Dögg Sigurjónsdóttir,Árna Benediktsdóttir skrifar
Lífsstílslæknar og samsæriskenningar um mettaða fitu Guðrún Nanna Egilsdóttir,Thor Aspelund,Jóhanna E. Torfadóttir Skoðun
Mannekla á leikskólum Rakel Björk Benediktsdóttir Borg,Margrét Edda Gnarr,Hannes Daði Haraldsson Skoðun
Meiri rökræður, minni áróður: Borgaraþing fyrir þjóðaratkvæðagreiðslu um ESB-aðild Valgerður Björk Pálsdóttir Skoðun