Skaðaminnkun, lækning, hroki og hleypidómar Guðbjörg Sveinsdóttir skrifar 26. mars 2024 12:01 Það var áhugavert að hlusta á útvarpsþátt um skaðaminnkun sunnudaginn 3. mars á RÚV og ekki síst viðtal við Árna Tómas Ragnarsson gigtarlækni, sem nú er greinilega „persona non grata“ hjá kollegum sínum og heilbrigðisyfirvöldum vegna lyfjagjafa hans til fólks með fíknivanda til skaðaminnkunar. Vissulega má ýmislegt finna að verklagi hans og hann hefur örugglega farið út fyrir kassann til að bregðast við þörf og neyð fólks sem er jaðarsett á flestan hátt, eins og kom greinilega í ljós í nýbirtri úttekt Ríkisendurskoðunar á stöðu, stefnu og úrræðum vegna ópíóðavandans. Geðlæknir hjá landlækni hefur sagt að vinnubrögð Árna Tómasar séu ekki gagnreynd og yfirlæknir á Vogi komst svo að orði að þau séu ekki lækningar. Þá má spyrja sig: Hvað er gagnreynt? Hvað eru lækningar? Undanfarin ár hefur sums staðar erlendis komið fram mikil gagnrýni á þá hefðbundnu geðlæknisfræði og geðmeðferð sem kennd er við svokallað læknis- og líffræðilegt líkan (medisínska módelið). Erfitt hefur verið að halda þeirri umræðu á lofti hér, en þó hafa notendasamtök tekið málið upp og boðið gagnrýnu fagfólki á ráðstefnur og fundi, en íslenskir geðlæknar hafa lítið mætt þar enda virðast þeir vissir í sinni sök og viðhorfum. Í áðurnefndri gagnrýni eru kenningar, sem nær eingöngu er unnið eftir hérlendis, dregnar í efa og í raun afneitað, svo sem kenningar um erfðir, áhrif efnaskiptavillu heilans á geðræn einkenni og lækningamátt geðlyfja, bæði þunglyndis- og geðrofslyfja (má nefna Gabor Matè, Joanna Moncrieff, David Cohen, Lucy Johnstone o. fl.). Þáttur áfalla, streitu og ýmissa sálfélagslegra aðstæðna hefur hins vegar fengið meira vægi og meira að segja hefur Alþjóðaheilbrigðisstofnunin (WHO) gefið út tilmæli til geðheilbrigðisyfirvalda á heimsvísu um að gefa þessum þáttum meiri gaum og draga úr áherslu á lyfjameðferð og læknis- og líffræðileg meðferðarlíkön. Þessi gagnrýni hefur meðal annars beinst að því hversu gagnreynd þessi úrræði eru í raun og hversu miklar lækningar eiga sér stað með þeim. Hefur verið litið til árangurs (klínískrar útkomu), þátttöku fólks með geðsjúkdómagreiningar í atvinnulífi og námi sem og fjölda öryrkja í þeim hópi. Einnig með hvaða hætti geðlyfjaframleiðendur hafa komið að rannsóknum og endurmenntun geðheilbrigðisstarfsfólks á undanförnum áratugum og jafnvel rætt um glæpsamlega hegðun þeirra, svo sem að leyna hættulegum aukaverkunum og/eða draga úr vægi þeirra (Jim Gottstein, The Zyprexa Papers). Þegar þessir þættir og aðrir, svo sem fjöllyfjagjöf fólks með geðrofsvanda, eru skoðaðir fer ekki hjá því að tal um gagnreynda meðferð verði hjáróma og hinar meintu lækningar einnig. Það hefur nefnilega ekkert verið sannað að tvö til þrjú geðrofslyf í töfluformi daglega plús forðalyf í sprautuformi á 2ja-4ja vikna fresti lækni meintan geðsjúkdóm, en vissulega gerir það viðkomandi meðfærilegri. Verst er að framtak, tilfinningar og hvatning bælast líka, líkt og af öðrum hugbreytandi lyfjum. Þá eru ótalin áhrif aukaverkana af geðrofslyfjum sem mörg hver eru ákaflega hamlandi á lífsgæði svo sem þyngdaraukning og handskjálfti.Maður spyr sig líka hversu gagnreynt er að gefa börnum og unglingum þessi lyf? Og hversu batamiðuð og gagnreynd er sú nálgun að án lyfja verði enginn bati? Lyfin geta auðvitað gert gagn til að slá á verstu einkennin til skamms tíma en það þýðir ekki endilega að þau veiti lækningu, ekki frekar en skaðaminnkandi lyfjagjafir til fólks með fíknivanda. Núna er til dæmis það, sem var áður merki um langvarandi áhrif „geðklofa“, talið vera áhrif af og aukaverkanir langvarandi geðlyfjanotkunar og áhrif á heilabörk talin vera af sama toga en ekki vegna sjúkdómsins sjálfs. Það eru engin sannreynd rök fyrir því að heili fólks með geðrofsvanda verði „eins og svissneskur ostur“ án þeirra, eins og sagt var blákalt við suma fyrir rúmum áratug þegar verið var að rökstyðja nauðsyn þeirra. Þess má geta að skurðaðgerð á heila, svonefndur hvítuskurður (lobotomy), var talin gagnreynd meðferð á sínum tíma og að samkynhneigð var talin geðsjúkdómur þar til fyrir 50 árum! Geðgreiningum fer samt hratt fjölgandi en vísindaleg forsenda fyrir þeim hefur verið dregin meira og meira í efa (má þar nefna bækur Alan Frances, Saving normal, og James Davies, Cracked). Einnig hefur umræða um að leggja niður geðgreininguna geðklofi (schizophrenia ) orðið háværari, hún sé barn síns tíma! Gagnrýnin geðheilbrigðisþjónusta með áherslu á áfallamiðaða þjónustu, opin samtöl (open dialogue), vinnu með raddir, skaðaminnkun og aðrar heildrænar meðferðir hefur ekki náð mikilli fótfestu hér undanfarin ár. Kunnátta og heilindi fólks með þannig viðhorf eru oft dregin í efa og þannig reynt að gera gagnrýnina ómerka. Þau viðhorf einkenna því miður líka mína fagstétt en þó hafa sjálfstætt starfandi geðheilbrigðisstarfsmenn auglýst öðruvísi nálganir í meiri mæli undanfarið svo að kannski er landslagið að breytast, það væri óskandi. Vissulega er ýmislegt vel gert en þó er alltof mikið um að notendur og aðstandendur þeirra séu langþreyttir á brotakenndri og einsleitri meðferð og skorti á stuðningi sem ætti að fylgja henni. Alltof oft ber á hroka eða yfirlæti gagnvart þeim sem synda gegn straumnum og sýna meiri sveigjanleika og mannúð en vafasamar árangursmælingar geta náð yfir. Höfundur er geðhjúkrunarfræðingur. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Lyf Fíkn Geðheilbrigði Mest lesið Skattaferðalandið Ísland Björn Ragnarsson Skoðun Lýðræði eða hópeinelti? Margrét Pétursdóttir,Þórarinn Haraldsson,Þórdís Guðjónsdóttir,Sigurveig Benediktsdóttir Skoðun Öryggisgæslu í Mjódd, núna, takk fyrir! Helgi Áss Grétarsson Skoðun Erum við ennþá hrædd við Davíð Oddsson? Magnús Árni Skjöld Magnússon Skoðun Ríkisstjórnin ræðst gegn launafólki og atvinnulausum Finnbjörn A. Hermannson Skoðun Eru álverin á Íslandi útlensk? Guðríður Eldey Arnardóttir Skoðun Einkavæðing orkunnar, skattasniðganga og lífeyrissjóðir Ögmundur Jónasson Skoðun Er þetta virkilega svarið frá Þjóðkirkjunni? – þegar barn þarf að flýja úr helgidóm Hilmar Kristinsson Skoðun Skjáheimsókn getur dimmu í dagsljós breytt Auður Guðmundsdóttir Skoðun Saman getum við komið í veg fyrir slag Alma D. Möller Skoðun Skoðun Skoðun Borgarstefna kallar á aðgerðir og fjármagn Ásthildur Sturludóttir skrifar Skoðun Skjáheimsókn getur dimmu í dagsljós breytt Auður Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Eru álverin á Íslandi útlensk? Guðríður Eldey Arnardóttir skrifar Skoðun Öryggisgæslu í Mjódd, núna, takk fyrir! Helgi Áss Grétarsson skrifar Skoðun Erum við ennþá hrædd við Davíð Oddsson? Magnús Árni Skjöld Magnússon skrifar Skoðun Saman getum við komið í veg fyrir slag Alma D. Möller skrifar Skoðun Lýðræði eða hópeinelti? Margrét Pétursdóttir,Þórarinn Haraldsson,Þórdís Guðjónsdóttir,Sigurveig Benediktsdóttir skrifar Skoðun Blóðtaka er ekki landbúnaður Guðrún Scheving Thorsteinsson,Rósa Líf Darradóttir skrifar Skoðun Svar til stjórnunarlegs ábyrgðarmanns frá Keflavík Soffía Sigurðardóttir skrifar Skoðun Ríkisstjórnin ræðst gegn launafólki og atvinnulausum Finnbjörn A. Hermannson skrifar Skoðun 764/O9A: Kannt þú að vernda barnið á netinu? Anna Bergþórsdóttir skrifar Skoðun Opinberir starfsmenn kjósa síður áminningarskyldu Ísak Einar Rúnarsson skrifar Skoðun Einkavæðing orkunnar, skattasniðganga og lífeyrissjóðir Ögmundur Jónasson skrifar Skoðun Er gervigreindarprestur trúlaus eða trúaður? Björgmundur Örn Guðmundsson skrifar Skoðun Skattaferðalandið Ísland Björn Ragnarsson skrifar Skoðun Til hamingju Víkingur Heiðar! Halla Hrund Logadóttir skrifar Skoðun Sjálfbærni með í för – Vegagerðin stígur skref í átt að loftslagsvænni framkvæmdum Hólmfríður Bjarnadóttir skrifar Skoðun Þegar krónur skipta meira máli en velferð barna: Ástæður þess að enginn bauð í skólamáltíðir í Hafnarfirði Jón Ingi Hákonarson skrifar Skoðun Líf eftir afplánun – þegar stuðningur gerir frelsið raunverulegt Steinunn Ósk Óskarsdóttir skrifar Skoðun Á hvorum endanum viljum við byrja að skera af? Davíð Már Sigurðsson skrifar Skoðun Þegar krónur skipta meira máli en velferð barna Jón Ingi Hákonarson skrifar Skoðun Bakslag í opinberri þróunarsamvinnu Gunnar Salvarsson skrifar Skoðun Fyrirmyndar forvarnarstefna í Mosfellsbæ Kjartan Helgi Ólafsson skrifar Skoðun Hvernig léttum við daglega lífið þitt? Einar Geir Þorsteinsson skrifar Skoðun Kína mun ekki bjarga Vesturlöndum að þessu sinni Sæþór Randalsson skrifar Skoðun Er þetta virkilega svarið frá Þjóðkirkjunni? – þegar barn þarf að flýja úr helgidóm Hilmar Kristinsson skrifar Skoðun Átta mýtur klesstar inn í raunveruleikann - hvað er satt og hvað er logið um gervigreindina? Sigvaldi Einarsson skrifar Skoðun Glerbrotin í ryksugupokanum Kristín Kolbrún Waage Kolbeinsdóttir skrifar Skoðun Túrverkir og hitakóf – má ræða það í vinnunni? Já endilega! Katrín Björg Ríkarðsdóttir skrifar Skoðun Draghi-skýrslan og veikleikar Íslands Pawel Bartoszek skrifar Sjá meira
Það var áhugavert að hlusta á útvarpsþátt um skaðaminnkun sunnudaginn 3. mars á RÚV og ekki síst viðtal við Árna Tómas Ragnarsson gigtarlækni, sem nú er greinilega „persona non grata“ hjá kollegum sínum og heilbrigðisyfirvöldum vegna lyfjagjafa hans til fólks með fíknivanda til skaðaminnkunar. Vissulega má ýmislegt finna að verklagi hans og hann hefur örugglega farið út fyrir kassann til að bregðast við þörf og neyð fólks sem er jaðarsett á flestan hátt, eins og kom greinilega í ljós í nýbirtri úttekt Ríkisendurskoðunar á stöðu, stefnu og úrræðum vegna ópíóðavandans. Geðlæknir hjá landlækni hefur sagt að vinnubrögð Árna Tómasar séu ekki gagnreynd og yfirlæknir á Vogi komst svo að orði að þau séu ekki lækningar. Þá má spyrja sig: Hvað er gagnreynt? Hvað eru lækningar? Undanfarin ár hefur sums staðar erlendis komið fram mikil gagnrýni á þá hefðbundnu geðlæknisfræði og geðmeðferð sem kennd er við svokallað læknis- og líffræðilegt líkan (medisínska módelið). Erfitt hefur verið að halda þeirri umræðu á lofti hér, en þó hafa notendasamtök tekið málið upp og boðið gagnrýnu fagfólki á ráðstefnur og fundi, en íslenskir geðlæknar hafa lítið mætt þar enda virðast þeir vissir í sinni sök og viðhorfum. Í áðurnefndri gagnrýni eru kenningar, sem nær eingöngu er unnið eftir hérlendis, dregnar í efa og í raun afneitað, svo sem kenningar um erfðir, áhrif efnaskiptavillu heilans á geðræn einkenni og lækningamátt geðlyfja, bæði þunglyndis- og geðrofslyfja (má nefna Gabor Matè, Joanna Moncrieff, David Cohen, Lucy Johnstone o. fl.). Þáttur áfalla, streitu og ýmissa sálfélagslegra aðstæðna hefur hins vegar fengið meira vægi og meira að segja hefur Alþjóðaheilbrigðisstofnunin (WHO) gefið út tilmæli til geðheilbrigðisyfirvalda á heimsvísu um að gefa þessum þáttum meiri gaum og draga úr áherslu á lyfjameðferð og læknis- og líffræðileg meðferðarlíkön. Þessi gagnrýni hefur meðal annars beinst að því hversu gagnreynd þessi úrræði eru í raun og hversu miklar lækningar eiga sér stað með þeim. Hefur verið litið til árangurs (klínískrar útkomu), þátttöku fólks með geðsjúkdómagreiningar í atvinnulífi og námi sem og fjölda öryrkja í þeim hópi. Einnig með hvaða hætti geðlyfjaframleiðendur hafa komið að rannsóknum og endurmenntun geðheilbrigðisstarfsfólks á undanförnum áratugum og jafnvel rætt um glæpsamlega hegðun þeirra, svo sem að leyna hættulegum aukaverkunum og/eða draga úr vægi þeirra (Jim Gottstein, The Zyprexa Papers). Þegar þessir þættir og aðrir, svo sem fjöllyfjagjöf fólks með geðrofsvanda, eru skoðaðir fer ekki hjá því að tal um gagnreynda meðferð verði hjáróma og hinar meintu lækningar einnig. Það hefur nefnilega ekkert verið sannað að tvö til þrjú geðrofslyf í töfluformi daglega plús forðalyf í sprautuformi á 2ja-4ja vikna fresti lækni meintan geðsjúkdóm, en vissulega gerir það viðkomandi meðfærilegri. Verst er að framtak, tilfinningar og hvatning bælast líka, líkt og af öðrum hugbreytandi lyfjum. Þá eru ótalin áhrif aukaverkana af geðrofslyfjum sem mörg hver eru ákaflega hamlandi á lífsgæði svo sem þyngdaraukning og handskjálfti.Maður spyr sig líka hversu gagnreynt er að gefa börnum og unglingum þessi lyf? Og hversu batamiðuð og gagnreynd er sú nálgun að án lyfja verði enginn bati? Lyfin geta auðvitað gert gagn til að slá á verstu einkennin til skamms tíma en það þýðir ekki endilega að þau veiti lækningu, ekki frekar en skaðaminnkandi lyfjagjafir til fólks með fíknivanda. Núna er til dæmis það, sem var áður merki um langvarandi áhrif „geðklofa“, talið vera áhrif af og aukaverkanir langvarandi geðlyfjanotkunar og áhrif á heilabörk talin vera af sama toga en ekki vegna sjúkdómsins sjálfs. Það eru engin sannreynd rök fyrir því að heili fólks með geðrofsvanda verði „eins og svissneskur ostur“ án þeirra, eins og sagt var blákalt við suma fyrir rúmum áratug þegar verið var að rökstyðja nauðsyn þeirra. Þess má geta að skurðaðgerð á heila, svonefndur hvítuskurður (lobotomy), var talin gagnreynd meðferð á sínum tíma og að samkynhneigð var talin geðsjúkdómur þar til fyrir 50 árum! Geðgreiningum fer samt hratt fjölgandi en vísindaleg forsenda fyrir þeim hefur verið dregin meira og meira í efa (má þar nefna bækur Alan Frances, Saving normal, og James Davies, Cracked). Einnig hefur umræða um að leggja niður geðgreininguna geðklofi (schizophrenia ) orðið háværari, hún sé barn síns tíma! Gagnrýnin geðheilbrigðisþjónusta með áherslu á áfallamiðaða þjónustu, opin samtöl (open dialogue), vinnu með raddir, skaðaminnkun og aðrar heildrænar meðferðir hefur ekki náð mikilli fótfestu hér undanfarin ár. Kunnátta og heilindi fólks með þannig viðhorf eru oft dregin í efa og þannig reynt að gera gagnrýnina ómerka. Þau viðhorf einkenna því miður líka mína fagstétt en þó hafa sjálfstætt starfandi geðheilbrigðisstarfsmenn auglýst öðruvísi nálganir í meiri mæli undanfarið svo að kannski er landslagið að breytast, það væri óskandi. Vissulega er ýmislegt vel gert en þó er alltof mikið um að notendur og aðstandendur þeirra séu langþreyttir á brotakenndri og einsleitri meðferð og skorti á stuðningi sem ætti að fylgja henni. Alltof oft ber á hroka eða yfirlæti gagnvart þeim sem synda gegn straumnum og sýna meiri sveigjanleika og mannúð en vafasamar árangursmælingar geta náð yfir. Höfundur er geðhjúkrunarfræðingur.
Lýðræði eða hópeinelti? Margrét Pétursdóttir,Þórarinn Haraldsson,Þórdís Guðjónsdóttir,Sigurveig Benediktsdóttir Skoðun
Er þetta virkilega svarið frá Þjóðkirkjunni? – þegar barn þarf að flýja úr helgidóm Hilmar Kristinsson Skoðun
Skoðun Lýðræði eða hópeinelti? Margrét Pétursdóttir,Þórarinn Haraldsson,Þórdís Guðjónsdóttir,Sigurveig Benediktsdóttir skrifar
Skoðun Sjálfbærni með í för – Vegagerðin stígur skref í átt að loftslagsvænni framkvæmdum Hólmfríður Bjarnadóttir skrifar
Skoðun Þegar krónur skipta meira máli en velferð barna: Ástæður þess að enginn bauð í skólamáltíðir í Hafnarfirði Jón Ingi Hákonarson skrifar
Skoðun Líf eftir afplánun – þegar stuðningur gerir frelsið raunverulegt Steinunn Ósk Óskarsdóttir skrifar
Skoðun Er þetta virkilega svarið frá Þjóðkirkjunni? – þegar barn þarf að flýja úr helgidóm Hilmar Kristinsson skrifar
Skoðun Átta mýtur klesstar inn í raunveruleikann - hvað er satt og hvað er logið um gervigreindina? Sigvaldi Einarsson skrifar
Skoðun Túrverkir og hitakóf – má ræða það í vinnunni? Já endilega! Katrín Björg Ríkarðsdóttir skrifar
Lýðræði eða hópeinelti? Margrét Pétursdóttir,Þórarinn Haraldsson,Þórdís Guðjónsdóttir,Sigurveig Benediktsdóttir Skoðun
Er þetta virkilega svarið frá Þjóðkirkjunni? – þegar barn þarf að flýja úr helgidóm Hilmar Kristinsson Skoðun