Gaslýsing vol. II

Uppi varð fótur og fit á mannfagnaði um daginn sem rataði í fjölmiðla. Maður í áhrifastöðu skeit upp á bak. Þeirra tími virðist vera núna. Í kjölfarið fór afvegaleiðing staðreynda á flug í anda sterkrar gaslýsingar, og takmörkun siðferðis- og sómakenndar í ákveðnum hópi leit dagsins ljós. Það virðist oft gleymast að ábyrgðar- og leiðtogastaða er forréttindastaða. Ábyrgð fylgja kröfur um mannkosti, sómakennd og sterka siðferðisvitund. Almennt hef ég talið að takmarkaðan skilning skuli veita þeim sem mikla ábyrgð hafa og siðrof sýna. Sitt verður þó hverjum að sýnast um það. Kæruleysi og klunnaskapur í samskiptum er hverjum manni tamt. Níð á grundvelli m.a. kyns, kynhneigðar og uppruna er hins vegar ekki samboðið neinum, síst þeim sem valdnir eru til að fara með mikil völd.

Uppruni orðsins er áhugaverður

Orðið “gaslýsing” er tilviljanakennt og ekki lýsandi fyrir hegðunina sjálfa heldur tilvísun í leikrit frá 1938. Leikritið gerist í húsi yfirstéttarhjóna í Bretlandi þar sem eiginmaðurinn beitir ýmsum ráðum til að telja eiginkonu sinni trú um að hún sé að verða veik á geði til að komast yfir auð hennar. Þar á meðal að fela eigur hennar, og hækka og lækka í gasljósum heimilisins. Hann þykist síðan ekkert vita, sjá eða skilja svo hún haldi að hún sé að missa vitið og vald yfir eigin lífi. Frá þessari einstöku innsýn Hamiltons í sálrænar pyntingar dregur þessi samskiptatækni nafn sitt.

Gaslýsing í nánum samböndum getur verið hugrænum ferlum þolenda hættuleg.

Gaslýsing er í grunninn siðlaus samskiptækni sem oft er beitt sem vopni í nánum samböndum og getur verið hættuleg geðheilsu þolenda. Markmið samskiptanna er að þolandinn fari að efast um sjálfan sig og upplifanir sínar, og er það í raun þungamiðjan í samskiptatækninni. Þolandinn upplifir stöðugt ástand óvissu og óöryggis. Hann missir þannig sjónar á hver hann er, hvar mörkin hans liggja og hvað hann stendur fyrir. Þar af leiðandi er auðveldara að stýra þolandanum og stilla upp samkvæmt heimsmynd gerandans. Þolendur upplifa sig í kjölfarið áttavillta og eiga erfitt með að taka ákvarðanir. Margir upplifa mikla skömm og trúa því staðfast að þeir séu jafn erfiðir í samskiptum og gerandinn telur þeim trú um, og forðast þar af leiðandi öll átök með því að láta undan eða láta ekki skoðun sína í ljós. Flestir sem hafa verið gaslýstir í nánu sambandi í einhvern tíma upplifa eins og þeir hafi ekki skoðun eða þá að hún sé lítils virði og örugglega röng.

Gaslýsing er félagslega samþykkt samskiptatækni í ákveðnum rýmum.

Gaslýsing er einnig notuð í bæði fjölmiðlum og pólitísku umhverfi þegar stýraþarf umræðunni eða styrkja og skapa almannaálit. Mikið er þá lagt á sig til að draga úr trúverðugleika andstæðingsins. Svo langt ganga sumir að útkoman er í raun og veru kómísk þótt tæknin sé siðlaus. Óháð vettvangnum er tilgangur samskiptatækninnar að styrkja heimsmynd og ímynd þess sem samskiptatækninni beitir og öðlast yfirráð yfir skoðanamótun annarra. Þolandinn upplifir í kjölfarið stöðugt ástand óvissu og óöryggis, og er það óspart notað gegn honum. Gaslýsing er hinsvegar ekki lýsandi fyrir krefjandi rökræður, ólíkar skoðanir eða harða afstöðu. Gera þarf greinarmun á eðli samskipta þótt krefjandi séu. Í pólitísku umhverfi er gaslýsing hinsvegar félagslega samþykkt samskiptaform þrátt fyrir augljóst siðleysi. Afvegaleiðing orðræðu eða staðreynda er algeng. Áberandi er ofuráhersla á aukaatriði eða smáatriði, til að færa athyglina frá því sem raunverulega þarf að ræða. Einnig er algengt að fólk neiti í sífellu allri sök, og nýr veruleiki eða atburðarás er mynduð sem hentar málstað geranda hverju sinni.

Venjuvæðing siðlausrar samskiptatækni í stjórnartíð Trumps.

Gaslýsing er þekkt samskiptatækni þeirra sem beita andlegu ofbeldi, þeirra sem skíta upp á bak og þeirra sem þá aðstoða. Fyrrverandi forseti Bandaríkjanna, Donald Trump, er gott dæmi um gaslýsingu í pólitísku umhverfi. Orð hans voru venjulega ásakandi í garð annarra og án ábyrgðar. Þrátt fyrir augljósan samnefnara var sökin aldrei hans. Svo fjarstæðukenndar voru yfirlýsingar og hegðun hans oft og tíðum að fólk hreinlega brást ekki við, upplýsingarnar voru of fjarstæðukenndar fyrir taugakerfi eðlilegra að vinna úr. Heimurinn var einfaldlega í einu löngu HA!-i og er að vissu leyti enn. Forsetinn gerði þetta listavel. Flestir, ef ekki allir, upplýsingafulltrúar Hvíta Hússins í hans forsetatíð voru einnig með gaslýsingartæknina neglda niður. Í Netflix-myndinni 2020 bregður hin stórkostlega, en oft og tíðum vanmetna, leikkona Lisa Kudrow sér í líki hinna ýmsu upplýsingafulltrúa í hans tíð og útkoman er hreint út sagt stórkostlega gamansöm. Þar afvegaleiðir hún umræður og staðreyndir, og afbakar vísindalega þekkingu á frábæran hátt. Hún segir eitt en þvertekur fyrir að hafa sagt það hálfri mínutu seinna, á svo sannfærandi hátt að maður hreinlega efast um eigin minningar. Lítill sem enginn munur er á orðræðu eða samskiptatækni í þessum fjarstæðukennda og kómíska leik, og því sem átti sér stað í raunveruleikanum. Það er undarleg tilfinning þegar hlátur og hrollur fer samtímis um mann.

Er verið að gaslýsa mig?

Í ljósi aðstæðna og fjölmiðlaumfjöllunar er ástæða til að benda á nokkrar setningar sem gefa vísbendingu um að viturlegt sé að vera á varðbergi gagnvart gaslýsingu í samskiptum:

1. Þetta var ekki sagt!
2. Þetta gerðist ekki!
3. Þetta gerðist ekki svona!
4. Þú gerir svo mikið mál úr öllu.
5. Þú ert að ímynda þér þetta/ljúga/misskilja.
6. Þú ert svo biluð.
7. Þú ert svo dramatískur að það er ekki hægt að taka mark á þér.
8. Þú þarft bara að fara að leita þér hjálpar.
9. Ég myndi aldrei segja neitt svoleiðis, þér hlýtur að hafa misheyrst.

Þegar einhver nákominn okkur, t.d. maki, vinur, vinkona, kærasta, kærasti eða ráðandi menn og þærsem þá aðstoða, segja eitthvað þessu líkt við okkur er eðlilegt að við efumst um það sem við upplifðum. Ofbeldishegðun og skíthælaháttur eiga að teljast til frávikshegðunar í samfélagi siðaðra manna. Taugakerfið okkar er ekki forritað til að meta hættur í nánum samböndum, daglegum samskiptum eða í yfirlýsingum þeirra sem kosnir hafa verið til að leiða.

Leiðir til að vinna gegn áhrifamætti gaslýsingar.

Ef þú upplifir að einhver beiti þig gaslýsingu er gott að hafa eftirfarandi mótsvör til reiðu, til að styrkja sambandið við eigin upplifanir og standa með eigin vitund:

1. Ég veit hvað ég upplifði og þú getur ekki talið mér trú um annað.
2. Hvernig mér líður núna er ekki tilefni til rökræðna.
3. Við augljóslega munum hlutina á mismunandi hátt, verum því sammála um að vera ósammála.
4. Ég svara ekki særandi ummælum sem gera lítið úr því hvernig ég upplifi hlutina.
5. Ég hef heyrt þína skoðun oft og mörgum sinnum en er samt ekki sammála þér og þarf ekki að rökstyðja það frekar.

Er ekki bara best að beita gagnrýnni hugsun?

Ákveðin auglýsingaherferð stjórnmálaflokks hérlendis vakti áhuga minn því þar var vægri gaslýsingu beitt. Herferðin gekk út á að þagga gagnrýna hugsun og hvetja fólk til að venjuvæða kæruleysislegt viðhorf varðandi kosningu flokka og sífelldar og einfaldar endurtekningar. Er ekki bara best að kjósa okkur? var inntakið í slagorðinu. Svo léttvæg og kumpánaleg skilaboð í streitufullri veröld að fólk hefur örugglega hugsað “Jú, er það ekki bara best?“, hugsað hlýlega til frænda og haldið síðan áfram stefnulausu ferðalagi sínu í símanum.

Gaslýsing er, þegar öllu er á botninn hvolft, óháð umhverfinu hverju sinni, alvarleg birtingarmynd af andlegu ofbeldi sem getur haft langtíma skaðlegar afleiðingar á lífsgæði, sjálfsmat og hugræn ferli þolenda. Þeir sem svífast einskis, þeir sem þrífast á skeytingarleysi fjöldans og þeir sem vilja upphefja eigið virði, óháð afleiðingum gjörða sinna, beita oft gaslýsingu í samskiptum. Sagan hefur sýnt okkur endurtekið og oft á hörmulegan hátt að þolendur siðlausrar samskiptatækni geta verið einstaklingar, almannaálit, og sjálfsvitund og vilji heillra þjóða.

Höfundur er ráðgjafi hjá Stígamótum.