Barátta háskóla fyrir aðgangi að eigin rannsóknum Þórný Hlynsdóttir skrifar 23. október 2019 12:30 Þessa viku er vika opins aðgangs um allan heim og mýmörg háskólabókasöfn eru að vekja athygli á aðstöðumun sínum í viðskiptum við útgáfurisa fræðibóka og vísindagreina. Baráttan fyrir opnum aðgangi á sér orðið nokkuð langa sögu og er um margt flókin. Meðal annars vegna stærðarmunar útgáfufyrirtækjanna sem í samanburði við háskólabókasöfn sem eru eins og putar í samanburði við þann Gúllíver sem fyrirtæki á borð við Elsevier eru. Í heimildarmyndinni Paywall frá í fyrra kom í ljós að útgáfurisinn Elsevier reiðir sig á rúmlega 25 milljarða dollara framlög frá háskólum um allan heim fyrir birtingar í viðurkenndum vísindatímaritum. Framlegð eins og þessi þekkist t.d. ekki hjá stærstu tækniþróunarfyrirtækjunum eins og Apple, Facebook og Google og þessi tiltekni útgefandi er ekki einn, þeir eru margir sem hafa helgað sig útgáfu vísindagreina sem fræðimenn háskólanna framleiða. Enda um auðugan garð að gresja því þeir selja háskólunum rannsóknir sínar aftur og verðið hækkar ár frá ári. Hvernig geta háskólarnir og bókasöfn þeirra brugðist við þessum aðstæðum? Því er ekki auðsvarað þar sem rannsóknir háskólanna byggja á því að vísindamenn hafi aðgang að rannsóknum annarra í faginu. Í þeirra huga er það meginhlutverk háskólabókasafna að veita þeim sem mestan aðgang til þess að þeir hafi ávallt aðgang að nýjustu rannsóknum í virtustu tímaritum heims. Og þeir keppast um að fá niðurstöður sinna rannsókna birtar þar því stigamatskerfi háskólanna umbunar þeim í takt við virðingarkerfi tímarita, því virtara, því betri umbun. Já umbun, því þetta hefur bein áhrif á launin þeirra og virðingu innan fræðamannasamfélagsins. Háskólabókasöfn hafa lengi vel unnið að markmiðum opins aðgangs, þannig að rannsóknir sem gerðar eru fyrir opinbert fé, séu aðgengilegar án hindrana. Langt er síðan háskólabókasöfn komu á fót skráningum í sín eigin rafræn varðveislukerfi sem eru öllum opin. Á Íslandi er búið að vinna að því jafnt og þétt frá árinu 2008 þegar Skemmunni var komið á fót en það var fyrsta íslenska varðveislusafnið sem háskólarnir sameinuðust um að reka, fljótlega varð Skemman þó eingöngu að safni fyrir lokaritgerðir háskólanna. Árið 2016 var því öðru rafrænu varðveislusafni komið á fót með það að meginmarkmiði að skrá vísindagreinar eftir íslenska fræðimenn, „Opin vísindi“ er einnig samstarfsverkefni allra íslensku háskólanna. Yfirlýst markmið safnsins er að safninu er „ætlað að tryggja aðgang að útgefnu vísindaefni íslensks rannsóknasamfélags um ókomna tíð“, Afhverju? Til þess að tryggja að háskólarnir þurfi ekki seinna meir að borga fleiri milljónir, hundruði milljóna fyrir að fá aðgang að rannsóknum íslenskra vísindamanna.Flækjustigið hækkar Birtingar samþykktra greina til útgáfu í opnu varðveislusafni háskóla eru háðar leyfi útgefenda, sumir heimila eingöngu „pre-print“ eða „post-print“ útgáfu af innsendum greinum, en heimila ekki birtingu á greinum sem búið er að merkja því tímariti sem samþykkir greinina til birtingar og kaupir af vísindamanninum höfundarrétt hans. Já, því miður. Með slíkum samningum hafa höfundar greina ekki lengur leyfi til að birta PDF útgáfur útgefenda greina sinna. Að baki hverri birtingu í rafrænu varðveislusafni fer því fram mikil vinna við að finna út hvaða eintak af grein megi birta, oft er ekki til önnur gerð en PDF útgáfa útgefandans og þá þarf stundum að semja um birtingargjald við þá. Birtingargjald? Já, mótsvar útgefenda við kröfu um að birta í opnum aðgangi er háð því að höfundur greiði sérstaklega fyrir slíka birtingu sjálfur og þau gjöld eru afar mismunandi, oft á tíðum mjög há. En hvað ef tímaritið er nú þegar í áskrift háskóla fræðimannsins? Er þá ekki verið að tvígreiða fyrir aðganginn? Í Kaupmannahafnarháskóla er verið að rannsaka hvaða tímarit taka birtingargjöld fyrir opinn aðgang og hvort þau tímarit séu líka í áskrift bókasafns skólans. Þannig að verið sé að greiða áskriftargjald og birtingargjald fyrir sama hlut, tvisvar! Íslensku háskólabókasöfnin eru að vinna að því að geta beitt slíkum rannsóknaraðferðum á þau tímarit sem keypt eru.Mögulegar leiðir út úr flækjunni Háskólabókasöfn geta unnið að því að bæta niðurstöður leitarvéla sinna þannig að þær beini notendum frekar í efni í opnum aðgangi en því sem greitt er fyrir. Þau geta unnið að því að fræða og hvetja til slíkra birtinga. Þau munu halda áfram að skrásetja það sem hægt er í opnum aðgangi. Þau geta rannsakað hversu mikið greitt er í birtingargjöld til útgefenda. Þau geta rannsakað notkun á áskriftartímaritum og endurskoðað þær þegar þörf krefur og nýtt fjárveitingar sínar eins skilmerkilega og unnt er. Þetta mjakast, en gengur frekar hægt. Víða gætir orðið óþreyju í hve hægt gengur og háskólabókasöfn í Evrópu hafa undanfarið helst beint spjótum sínum að útgáfurisanum Elsevier og neituðu bæði sænsk og þýsk háskólabókasöfn að kaupa aðgang að stórum pakka tímarita frá Elsevier í fyrra og leita nú annarra leiða til að veita notendum sínum aðgang að tímaritagreinum. En það þarf líka að endurskoða hvað liggur til grundvallar stigamats í framgangskerfum skólanna og auka þar vægi greinabirtinga í opnum aðgangi. Það er hægt að nota Web of Science stigareiknirinn á tímarit í opnum aðgangi á sama hátt og hefðbundin tímarit og fleiri tæki. Margir rannsóknarsjóðir eins og H2020 og FP7 hjá Evrópusambandinu gera orðið kröfu um að rannsóknir fjármagnaðar af þeim skulu birtar í opnum aðgangi. Og ríkisstjórnir landa þurfa einnig að leggja hönd á plóg og gera það að opinberri stefnu sinni að rannsóknir unnar fyrir opinbert fé skuli gerðar aðgengilegar eins og Frakkland gerði í fyrra og unnið er að slíkri stefnu fyrir Ísland í Mennta- og menningarmálaráðuneytinu. Kannski eru háskólar á Íslandi að bíða eftir þeirri stefnu til að geta uppfært sínar, endurskoðað stigamatskerfi eða samið nýjar stefnur um opinn aðgang eða opin vísindi. Hvað sem því líður eru háskólabókasöfnin tilbúin að leiðbeina, fræða og skrásetja rannsóknir íslenskra rannsakenda í opnum aðgangi.Höfundur er upplýsingafræðingur og forstöðumaður bókasafns Háskólans á Bifröst. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Skóla - og menntamál Mest lesið Það er allt í lagi að vera þú sjálfur - Opið bréf til Snorra Mássonar Kári Stefánsson Skoðun Ráðherrann Gísli Hvanndal Jakobsson Skoðun Viðreisn er Samfylkingin Júlíus Viggó Ólafsson Skoðun Hugsjónir ójafnaðarmanns - svar við bréfi Kára Snorri Másson Skoðun „Ég hefði nú ekkert á móti því að taka aðeins í tæjuna“ Eva Pandora Baldursdóttir Skoðun Er skynsemi Sigmundar Davíðs o.fl. skynsamleg? Ole Anton Bieltvedt Skoðun Sjálfskaparvíti Samfylkingar og Viðreisnar Birta Karen Tryggvadóttir Skoðun Samfylkingin hafnar einkavæðingu í skólakerfinu Arnór Heiðar Benónýsson,Anna María Jónsdóttir Skoðun Þarf Ábyrg framtíð 14,1% til að komast í kappræður Heimildarinnar? Jóhannes Loftsson Skoðun Er heilbrigði besta lausnin? Lukka Pálsdóttir Skoðun Skoðun Skoðun Skattagleði á kostnað ferðaþjónustunnar Hildur Sverrisdóttir skrifar Skoðun Börnin heim Hanna Katrín Friðriksson skrifar Skoðun Mun forseti Íslands fremja landráð? Ástþór Magnússon skrifar Skoðun Ég býð mig fram fyrir framtíðarkynslóðir Finnur Ricart Andrason skrifar Skoðun Rödd mannréttinda, jöfnuðar og jafnréttis þarf að hljóma á Alþingi Þuríður Harpa Sigurðardóttir skrifar Skoðun Gera þarf skurk í búsetumálum eldri borgara Ólafur Ísleifsson skrifar Skoðun „Ég hefði nú ekkert á móti því að taka aðeins í tæjuna“ Eva Pandora Baldursdóttir skrifar Skoðun Vilt þú breytingu á stjórn landsins? Hannes S. Jónsson skrifar Skoðun Hugsjónir ójafnaðarmanns - svar við bréfi Kára Snorri Másson skrifar Skoðun Af hverju er nauðsyn að fá Sósíalista inn á þing og í næstu ríkisstjórn? Ólafur H. Ólafsson skrifar Skoðun Búsetufrelsi og lögheimilisskráning Heiðbrá Ólafsdóttir skrifar Skoðun Rangfærslur og aðrar villur í umræðunni um Evrópusambandið Jón Frímann Jónsson skrifar Skoðun Geðveikir frasar – en það þarf að vera plan! Ragna Sigurðardóttir,Sigurþóra Bergsdóttir skrifar Skoðun Þarf Ábyrg framtíð 14,1% til að komast í kappræður Heimildarinnar? Jóhannes Loftsson skrifar Skoðun Þess vegna er ég á lista VG í Suðurkjördæmi Þorsteinn Ólafsson skrifar Skoðun Svínsleg mismunun gagnvart eldra fólki Jóhann Páll Jóhannsson skrifar Skoðun Hverjir myrða konur? Auður Önnu Magnúsdóttir skrifar Skoðun „Það sé ykkur til fæðu“ - hugleiðing um jólamat Árni Stefán Árnason skrifar Skoðun Ferðafrelsið er dýrmætt Ágústa Ágústsdóttir skrifar Skoðun Viðreisn er Samfylkingin Júlíus Viggó Ólafsson skrifar Skoðun Mannúðleg innflytjendastefna Gísli Rafn Ólafsson skrifar Skoðun Hvað er vandamálið á húsnæðismarkaðinum og hvernig leysum við það Ómar Ingþórsson skrifar Skoðun Er heilbrigði besta lausnin? Lukka Pálsdóttir skrifar Skoðun Samfylkingin hafnar einkavæðingu í skólakerfinu Arnór Heiðar Benónýsson,Anna María Jónsdóttir skrifar Skoðun Sjálfskaparvíti Samfylkingar og Viðreisnar Birta Karen Tryggvadóttir skrifar Skoðun Evrópudagur sjúkraliða Sandra B. Franks skrifar Skoðun Baráttan um Ísland og sjálfstæði þjóðar Ragnar Þór Ingólfsson skrifar Skoðun Alvöru aðgerðir í húsnæðismálum – x við V Svandís Svavarsdóttir skrifar Skoðun Er skynsemi Sigmundar Davíðs o.fl. skynsamleg? Ole Anton Bieltvedt skrifar Skoðun Ráðherrann Gísli Hvanndal Jakobsson skrifar Sjá meira
Þessa viku er vika opins aðgangs um allan heim og mýmörg háskólabókasöfn eru að vekja athygli á aðstöðumun sínum í viðskiptum við útgáfurisa fræðibóka og vísindagreina. Baráttan fyrir opnum aðgangi á sér orðið nokkuð langa sögu og er um margt flókin. Meðal annars vegna stærðarmunar útgáfufyrirtækjanna sem í samanburði við háskólabókasöfn sem eru eins og putar í samanburði við þann Gúllíver sem fyrirtæki á borð við Elsevier eru. Í heimildarmyndinni Paywall frá í fyrra kom í ljós að útgáfurisinn Elsevier reiðir sig á rúmlega 25 milljarða dollara framlög frá háskólum um allan heim fyrir birtingar í viðurkenndum vísindatímaritum. Framlegð eins og þessi þekkist t.d. ekki hjá stærstu tækniþróunarfyrirtækjunum eins og Apple, Facebook og Google og þessi tiltekni útgefandi er ekki einn, þeir eru margir sem hafa helgað sig útgáfu vísindagreina sem fræðimenn háskólanna framleiða. Enda um auðugan garð að gresja því þeir selja háskólunum rannsóknir sínar aftur og verðið hækkar ár frá ári. Hvernig geta háskólarnir og bókasöfn þeirra brugðist við þessum aðstæðum? Því er ekki auðsvarað þar sem rannsóknir háskólanna byggja á því að vísindamenn hafi aðgang að rannsóknum annarra í faginu. Í þeirra huga er það meginhlutverk háskólabókasafna að veita þeim sem mestan aðgang til þess að þeir hafi ávallt aðgang að nýjustu rannsóknum í virtustu tímaritum heims. Og þeir keppast um að fá niðurstöður sinna rannsókna birtar þar því stigamatskerfi háskólanna umbunar þeim í takt við virðingarkerfi tímarita, því virtara, því betri umbun. Já umbun, því þetta hefur bein áhrif á launin þeirra og virðingu innan fræðamannasamfélagsins. Háskólabókasöfn hafa lengi vel unnið að markmiðum opins aðgangs, þannig að rannsóknir sem gerðar eru fyrir opinbert fé, séu aðgengilegar án hindrana. Langt er síðan háskólabókasöfn komu á fót skráningum í sín eigin rafræn varðveislukerfi sem eru öllum opin. Á Íslandi er búið að vinna að því jafnt og þétt frá árinu 2008 þegar Skemmunni var komið á fót en það var fyrsta íslenska varðveislusafnið sem háskólarnir sameinuðust um að reka, fljótlega varð Skemman þó eingöngu að safni fyrir lokaritgerðir háskólanna. Árið 2016 var því öðru rafrænu varðveislusafni komið á fót með það að meginmarkmiði að skrá vísindagreinar eftir íslenska fræðimenn, „Opin vísindi“ er einnig samstarfsverkefni allra íslensku háskólanna. Yfirlýst markmið safnsins er að safninu er „ætlað að tryggja aðgang að útgefnu vísindaefni íslensks rannsóknasamfélags um ókomna tíð“, Afhverju? Til þess að tryggja að háskólarnir þurfi ekki seinna meir að borga fleiri milljónir, hundruði milljóna fyrir að fá aðgang að rannsóknum íslenskra vísindamanna.Flækjustigið hækkar Birtingar samþykktra greina til útgáfu í opnu varðveislusafni háskóla eru háðar leyfi útgefenda, sumir heimila eingöngu „pre-print“ eða „post-print“ útgáfu af innsendum greinum, en heimila ekki birtingu á greinum sem búið er að merkja því tímariti sem samþykkir greinina til birtingar og kaupir af vísindamanninum höfundarrétt hans. Já, því miður. Með slíkum samningum hafa höfundar greina ekki lengur leyfi til að birta PDF útgáfur útgefenda greina sinna. Að baki hverri birtingu í rafrænu varðveislusafni fer því fram mikil vinna við að finna út hvaða eintak af grein megi birta, oft er ekki til önnur gerð en PDF útgáfa útgefandans og þá þarf stundum að semja um birtingargjald við þá. Birtingargjald? Já, mótsvar útgefenda við kröfu um að birta í opnum aðgangi er háð því að höfundur greiði sérstaklega fyrir slíka birtingu sjálfur og þau gjöld eru afar mismunandi, oft á tíðum mjög há. En hvað ef tímaritið er nú þegar í áskrift háskóla fræðimannsins? Er þá ekki verið að tvígreiða fyrir aðganginn? Í Kaupmannahafnarháskóla er verið að rannsaka hvaða tímarit taka birtingargjöld fyrir opinn aðgang og hvort þau tímarit séu líka í áskrift bókasafns skólans. Þannig að verið sé að greiða áskriftargjald og birtingargjald fyrir sama hlut, tvisvar! Íslensku háskólabókasöfnin eru að vinna að því að geta beitt slíkum rannsóknaraðferðum á þau tímarit sem keypt eru.Mögulegar leiðir út úr flækjunni Háskólabókasöfn geta unnið að því að bæta niðurstöður leitarvéla sinna þannig að þær beini notendum frekar í efni í opnum aðgangi en því sem greitt er fyrir. Þau geta unnið að því að fræða og hvetja til slíkra birtinga. Þau munu halda áfram að skrásetja það sem hægt er í opnum aðgangi. Þau geta rannsakað hversu mikið greitt er í birtingargjöld til útgefenda. Þau geta rannsakað notkun á áskriftartímaritum og endurskoðað þær þegar þörf krefur og nýtt fjárveitingar sínar eins skilmerkilega og unnt er. Þetta mjakast, en gengur frekar hægt. Víða gætir orðið óþreyju í hve hægt gengur og háskólabókasöfn í Evrópu hafa undanfarið helst beint spjótum sínum að útgáfurisanum Elsevier og neituðu bæði sænsk og þýsk háskólabókasöfn að kaupa aðgang að stórum pakka tímarita frá Elsevier í fyrra og leita nú annarra leiða til að veita notendum sínum aðgang að tímaritagreinum. En það þarf líka að endurskoða hvað liggur til grundvallar stigamats í framgangskerfum skólanna og auka þar vægi greinabirtinga í opnum aðgangi. Það er hægt að nota Web of Science stigareiknirinn á tímarit í opnum aðgangi á sama hátt og hefðbundin tímarit og fleiri tæki. Margir rannsóknarsjóðir eins og H2020 og FP7 hjá Evrópusambandinu gera orðið kröfu um að rannsóknir fjármagnaðar af þeim skulu birtar í opnum aðgangi. Og ríkisstjórnir landa þurfa einnig að leggja hönd á plóg og gera það að opinberri stefnu sinni að rannsóknir unnar fyrir opinbert fé skuli gerðar aðgengilegar eins og Frakkland gerði í fyrra og unnið er að slíkri stefnu fyrir Ísland í Mennta- og menningarmálaráðuneytinu. Kannski eru háskólar á Íslandi að bíða eftir þeirri stefnu til að geta uppfært sínar, endurskoðað stigamatskerfi eða samið nýjar stefnur um opinn aðgang eða opin vísindi. Hvað sem því líður eru háskólabókasöfnin tilbúin að leiðbeina, fræða og skrásetja rannsóknir íslenskra rannsakenda í opnum aðgangi.Höfundur er upplýsingafræðingur og forstöðumaður bókasafns Háskólans á Bifröst.
Samfylkingin hafnar einkavæðingu í skólakerfinu Arnór Heiðar Benónýsson,Anna María Jónsdóttir Skoðun
Skoðun Rödd mannréttinda, jöfnuðar og jafnréttis þarf að hljóma á Alþingi Þuríður Harpa Sigurðardóttir skrifar
Skoðun Af hverju er nauðsyn að fá Sósíalista inn á þing og í næstu ríkisstjórn? Ólafur H. Ólafsson skrifar
Skoðun Geðveikir frasar – en það þarf að vera plan! Ragna Sigurðardóttir,Sigurþóra Bergsdóttir skrifar
Skoðun Þarf Ábyrg framtíð 14,1% til að komast í kappræður Heimildarinnar? Jóhannes Loftsson skrifar
Skoðun Samfylkingin hafnar einkavæðingu í skólakerfinu Arnór Heiðar Benónýsson,Anna María Jónsdóttir skrifar
Samfylkingin hafnar einkavæðingu í skólakerfinu Arnór Heiðar Benónýsson,Anna María Jónsdóttir Skoðun