Refsigleði landsmanna er römm

„Sextíu prósent þjóðarinnar er fylgjandi ríkjandi refsipólitík, þá að varsla og neysla sé refsiverð. Ríkjandi refsipólitík endurspeglar því meirihlutavilja þjóðarinnar,“ segir Helgi Gunnlaugsson afbrotafræðingur. Helgi hefur kannað afstöðu landsmanna til laga sem snúa að fíkniefnum og vændi nú árum saman og honum sýnist þó sá hópur fara stækkandi sem vill ljá máls á öðrum leiðum en refsistefnunni.

Helgi mun á morgun flytja erindi á hinum hinum árlega Þjóðarspegli, ráðstefnu í félagsvísindum, sem fram fer á morgun í Háskóla Íslands. Erindi Helga, og samstarfsmanns hans Jónas Orra Jónassonar félagsfræðings sem nú starfar hjá lögreglunni, verður í Odda klukkan eitt og er öllum frjáls aðgangur.

Vísir ræddi við Helga og fékk hann til að tæpa á efni erindisins, sem ber yfirskriftina Réttartilfinning borgaranna: Vilja Íslendingar refsa fyrir vændi og neyslu fíkniefna sem byggir á nýrri rannsókn, skoðanakönnun sem leiðir þetta í ljós.

Þíða í refsigleðinni

Fyrst að könnuninni sem slíkri. Um er að ræða 1.500 manna úrtak og var mjög góð svörun, eða 63 prósent. Helgi segir að þeir félagar hafi gætt þess vel að úrtakið endurspegli vel þýðið, eða þjóðina og er þá horft til 18 ára og eldri.

„Já, við erum með marktæk svör; hvernig þjóðin horfir á þennan málaflokki. Ég hef mælt afstöðu Íslendinga í fjölda ára. Þessi afbrot hafa verið metin mjög alvarleg og viðhorf á Alþingi spegla það. Þar hefur verið einhugur að baki ríkjandi stefnu. Ég hef fylgst með allt frá 1970, en það er fyrst nú á allra síðustu misserum sem við heyrum aðeins aðrar raddir. Fram til 2010 full samstaða á Alþingi, meðal stjórnvalda og í helstu stofnunum samfélagsins að viðhalda ríkjandi refsipólitík. En erum á síðustu misserum að sjá þíðu í þessum viðbrögðum. Menn eru farnir að sjá að það eru til aðrar leiðir og menn eru meta hverju ríkjandi stefna hefur skilað og kannski sérstaklega hvað snertir neyslu; vörslu til eigin nota.“

Þrjátíu prósent vilja skoða nýjar leiðir

Helgi segist horfa til þess að stórir hópar hafa prófað og neytt þessara efna, hópar sem mega heita venjulegir borgarar. Það er þá hætta á að þeir verði handteknir og lendi á sakaskrá fyrir brot sem margir telja að eigi ekki heima á sakaskrá með þeim afleiðingum sem því fylgir. Helgi segist greina breytingu á afstöðu í ljósi þessa.

„Þetta eru um það bil 30 prósent þjóðarinnar sem ljá máls á að leita annarra leiða sem felst í afglæpavæðingu á neyslu fíkniefna og vörslu þeirra; álitlegur hópur sem vill opna á nýjar leiðir.“

Þessi hópur var heldur minni í fyrra eða um 20 til 25 prósent. „En, enn stendur meirihluti þjóðarinnar á bak við ríkjandi refsilöggjöf.“

Ungt fólk og karlar sem vill endurskoðun

Sé litið til samsetningu þess hóps sem vill endurskoða stefnuna þá kemur í ljós að hann samanstendur einkum af ungu fólki, þrjátíu ára og yngri. „Ungt fólk vill frekar sjá endurskoðun. Ungir karlar, meirihluti þeirra vill endurskoða þetta. Þetta er fyrst og fremst unga fólkið sem er að keyra fram þessar breytingar. Svo fer minnkandi stuðningur við breytingar eftir því sem fólk eldist. Ástæðan væntanlega sú að þetta er í umhverfi unga fólksins, sem gerir að unga fólkið hefur ekki eins mikinn ótta gagnvart þessu og þeir sem eldri eru,“ segir Helgi.

Helgi segir að þær breytingar í átt til aukins frjálsræðis komi ekki á óvart. Hann tók eftir því að eitthvað var að gerast í fyrra, þegar hliðstæð könnun var gerð. „Jú, kannski hvað þetta er orðið áberandi hjá unga fólkinu að vilja fara nýjar leiðir. En, mynstrið kom ekki á óvart þá það að unga fólkið vildi frekar breytingar en þeir sem eldri eru. Þetta er alveg sama mynstrið og var með bjórinn á sínum tíma, unga fólkið vildi bjórinn, þeir eldri ekki. Og áhugavert að skoða þetta í því ljósi. Meirihluti kvenna var á móti bjórnum fram á síðasta dag. Unga fólkið dreif frama breytingar á því þegar bjórinn var leyfður 1989.“

Frjálslyndi ungs fólks nær ekki til vændismála

Þetta þýðir þá væntanlega það að ungt fólk og karlar eru frjálslyndari?

„Njahh, það er áhugavert að ekki er það sama uppi á teningunum um vændið. Þar voru jafnvel fleiri meðal ungs fólks sem styðja bann við kaupum á vændi. Þar eru heldur fleiri konur sem vilja banna þetta. En, sé bara litið til ungs fólks þá eru heldur fleiri í þeim hópi sem vilja refsa fyrir vændiskaup. Þannig að ekki er hægt að segja að ungt fólk sé frjálslyndara hvað þetta varðar.“

Helgi veltir því fyrir sér hverju sæti, og telur að þetta gæti verið vegna þess að ungt fólk, sem sækir skemmtanalífið og því í meiri nálægð við hugsanlega kynlífsfélaga telji ankannalegt að kaupa þjónustu af þessu tagi; að kynlífsfélagar eigi ekki að ganga kaupum og sölum. Eldri eru ef til vill bundnari sínum mökum. Þá kann mikil umræða um hlutgervingu kvenna og slíkt að spila þar inní.

Mikill meirihluti kvenna vill refsa fyrir vændiskaup

Það kemur á daginn að meirihlutinn vill refsa fyrir vændi. „60 er fylgjandi því að það beri að refsa fyrir vændi. Og þar er kynjamunurinn verulegur. Mikill meirihluti kvenna, eða 80 prósent kvenna eru fylgjandi því að það beri að refsa fyrir vændiskaup. Rúmlega 40 prósent karla sem vilja refsa fyrir vændiskaup. Stór hluti karla tekur ekki afstöðu en meðal þeirra sem taka afstöðu eru heldur fleiri karla sem vilja refsa fyrir vændiskaup.“

Helgi segir að þessi sextíu prósent sem vilji refsa fyrir vændiskaup, sú afstaða sé að verulegu leyti borin upp af konum.

Menn úti í heimi furða sig á vændislögum

Helgi segir að kollegar sínir úti í heimi furði sig á þessari aðferð sem hér er viðhöfð, sem og í Svíþjóð og Noregi, að refsa fyrir vændiskaup en ekki sölu á vændi. Þeir telja þetta þversagnakennt. „Það er auðvitað svo í brotaflokki þar sem enginn kærir, að þetta er tvíbent, hversu langt við eigum að ganga með réttarvörslukerfið. Vændiskonan er talin brotaþoli jafnvel þó hún geri það ekki sjálf.“

Lögin taka sem sagt mið af siðferðisspurningum, það að manneskja selji sig gengur í berhögg við siðferðisvitund margra. „Fyrir vændiskonu er það skömm og mikill stimpill sem fylgir slíku starfi, samfélagsleg vandlæting,“ segir Helgi. „Já, þetta er framandi í huga þeirra en niðrí Evrópu eru hagsmunasamtök vændiskvenna sem eru að berjast fyrir réttindum sínum.“