Kerfisbundið afnám réttinda kvenna — Staða afganskra kvenna 4 árum eftir valdatöku talíbana Ólafur Elínarson og Anna Steinsen skrifa 16. ágúst 2025 12:00 Þann 15. ágúst 2025 voru liðin fjögur ár frá því að talíbanar náðu völdum í Afganistan og hófu markvisst að afnema réttindi kvenna og stúlkna. Á þessum tíma hefur samfélag þar sem konur höfðu réttindi og tóku þátt á ýmsum sviðum umbreyst í samfélag þar sem konur eru nær alfarið útilokaðar úr opinberu lífi og mega ekki ferðast. Í reynd hafa talíbanar þurrkað út nær öll réttindi afganskra kvenna og stúlkna. Áður en talíbanar tóku aftur völd 2021 voru afganskar konur ríflega fjórðungur þingmanna og um svipað hlutfall opinbers starfsfólks voru konur. Stúlkur gátu sótt framhaldsnám og sérstakt jafnréttismálaráðuneyti var starfandi. Þessi framfaraskref hurfu á einu augabragði, jafnréttismálaráðuneytið var lagt niður um leið og talíbanar komust til valda og konum var beinlínis skipað að snúa ekki aftur til starfa hjá hinu opinbera. Í kjölfarið hafa grundvallarmannréttindi kvenna verið tekin burtu, eitt af öðru, með kerfisbundnum hætti. Talíbanar hafa nú bannað stúlkum að sækja skóla eftir 6. bekk, rekið konur úr flestum störfum, þar á meðal störfum hjá alþjóðlegum hjálparsamtökum, og neitað þeim um sjálfsákvörðunarrétt í ferðalögum, klæðavali og jafnvel í tómstundum. Í raun jafngildir þetta alvarlegri mannréttindabrotum gegn konum og stúlkum, sem ekki aðeins sviptir þær frelsi og tækifærum heldur grefur líka undan framtíð þjóðarinnar sjálfrar. Nýjustu gögn frá UN Women varpa skýru ljósi á þá skelfilegu stöðu sem nú er komin upp. Samkvæmt Afghanistan Gender Index 2024 skýrslunni hafa konur í Afganistan nú einungis náð 17% af mögulegum réttindum sínum og tækifærum – samanborið við 60% að meðaltali hjá konum á heimsvísu. Afganistan er þar með næstneðsta land í heiminum í jafnréttismálum á eftir Jemen. Þessar tölur eru staðreyndir sem endurspegla líf milljóna kvenna og stúlkna sem hafa máttlitla rödd í samfélaginu. Nokkur lykilatriði úr skýrslunni sýna dökka stöðu: Menntun: Aðeins 12% afganskra kvenna hafa lokið framhaldsmenntun eða hærra, og nú er 0% stúlkna leyft að ganga í framhaldsskóla undir stjórn talíbana. Menntavegi kvenna hefur verið algjörlega lokað. Atvinnuþátttaka: Um 24% kvenna taka þátt á vinnumarkaði, samanborið við um 90% karla. En tölurnar segja ekki alla söguna. Takmarkanir talíbana á atvinnuþátttöku kvenna hefur þær afleiðingar að konur hafa að mestu verið hraktar af vinnumarkaðnum eða í verri störf. Um 77% ungra kvenna (18–29 ára) eru hvorki í námi, starfi né starfsþjálfun (NEET), sem er nær fjórum sinnum hærra hlutfall en hjá ungu körlum (20%). Heilar kynslóðir kvenna eru þannig fastar heima án tækifæris til þátttöku í samfélaginu. Kynbundið ofbeldi: Afganskar konur búa við skelfilega tíðni ofbeldis og frá því að talíbanar tóku aftur völdin hefur tíðni kynferðisofbeldis líklega aukist í Afganistan. Þessar tölur lýsa kúgun kvenna í Afganistan aðeins að hluta en hún birtist grímulaust í öllum helstu félagslegum þáttum: menntun hefur verið kerfisbundið hindruð, efnahagsleg staða kvenna hefur veikst stórkostlega og konur hafa verið útilokaðar frá ákvarðanatöku og almannaþjónustu. Afganskt samfélag getur einfaldlega ekki þrifist þegar helmingur íbúanna er sviptur mannréttindum og tækifærum. Hvað er hægt að gera? Staða kvenna í Afganistan er áfellisdómur yfir ástandi mannréttindamála í heiminum í dag. Þegar grundvallarmannréttindi kvenna eru fótum troðin á þann hátt sem nú á sér stað í Afganistan, er ekki lengur um innanlandsmál að ræða heldur krefst það þess að vera rætt alþjóðlega. Þöggun og kúgun kvenna þar varðar okkur öll sem trúum á jafnrétti og mannlega reisn. Ísland hefur lengi verið í fararbroddi í baráttunni fyrir réttindum kvenna á heimsvísu og ber siðferðileg skylda til að halda málefnum afganskra kvenna á lofti á alþjóðavettvangi. Ísland á að að beita rödd sinni áfram innan alþjóðastofnana, eins og Sameinuðu þjóðanna, til að krefjast þess að talíbanar verði dregnir til ábyrgðar og að réttindi kvenna verði sett sem skilyrði fyrir samskiptum við stjórnvöld í Afganistan. Enn fremur getum við sem einstaklingar og samfélag sýnt samstöðu. Landsnefnd UN Women á Íslandi hefur ávallt lagt áherslu á að styðja konur sem hafa verið sviptar rödd, menntun og frelsi. Tækifærin sem við getum nýtt á hverjum degi eru fræðsla, fjárstuðningur og opinber umræða, halda því á lofti að staðan er ekki ásættanleg. Þrátt fyrir allt hafa konur í Afganistan ekki gefist upp, þær sýna ótrúlegt hugrekki og við ættum að stuðla að því að láta ekki þessa fjögurra ára afturför verða að varanlegu ástandi. Að standa með afgönskum konum núna er ekki aðeins spurning um samkennd heldur einnig að standa vörð um mannréttindi og jafnrétti í heimi þar sem gengið er æ nærri þeim grundvallarmannréttindum. Höfundar eru formaður og varaformaður í stjórn Landsnefndar UN Women á Íslandi. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Afganistan Mest lesið Transumræðan og ruglið um fjölda kynja Einar Steingrímsson Skoðun 752 dánir vegna geðheilsuvanda – enginn vegna fjölþáttaógnar Grímur Atlason Skoðun Magga Stína! Helga Völundardóttir Skoðun Foreldrar þurfa bara að vera duglegri Björg Magnúsdóttir Skoðun Leikskólar eru ekki munaður Íris Eva Gísladóttir Skoðun Uppgjöf Reykjavíkurborgar í leikskólamálum Finnbjörn A. Hermannsson,Sonja Ýr Þorbergsdóttir Skoðun Kópavogsmódelið – sveigjanleiki á pappír, en álag á foreldrar í raun og veru Örn Arnarson Skoðun Lykillinn að hamingju og heilbrigði Skoðun Dýrkeypt eftirlitsleysi Lilja Björk Guðmundsdóttir Skoðun Þetta er námið sem lifir áfram Bryngeir Valdimarsson Skoðun Skoðun Skoðun Lyftum umræðunni á örlítið hærra plan Jóna Hlíf Halldórsdóttir skrifar Skoðun Lykillinn að hamingju og heilbrigði skrifar Skoðun Staða bænda styrkt Hanna Katrín Friðriksson skrifar Skoðun Transumræðan og ruglið um fjölda kynja Einar Steingrímsson skrifar Skoðun Leikskólar eru ekki munaður Íris Eva Gísladóttir skrifar Skoðun Vísindarannsóknir og þróun – til umhugsunar í tiltekt Þorgerður J. Einarsdóttir skrifar Skoðun 752 dánir vegna geðheilsuvanda – enginn vegna fjölþáttaógnar Grímur Atlason skrifar Skoðun Foreldrar þurfa bara að vera duglegri Björg Magnúsdóttir skrifar Skoðun Kópavogsmódelið – sveigjanleiki á pappír, en álag á foreldrar í raun og veru Örn Arnarson skrifar Skoðun Dýrkeypt eftirlitsleysi Lilja Björk Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Uppgjöf Reykjavíkurborgar í leikskólamálum Finnbjörn A. Hermannsson,Sonja Ýr Þorbergsdóttir skrifar Skoðun Svindl eða sjálfsvernd? Sigurður Árni Reynisson skrifar Skoðun Magga Stína! Helga Völundardóttir skrifar Skoðun Mannauðurinn á vinnustaðnum þarf góða innivist til að dafna Ásta Logadóttir skrifar Skoðun Þetta er námið sem lifir áfram Bryngeir Valdimarsson skrifar Skoðun Árborg - spennandi kostur fyrir öll Guðný Björk Pálmadóttir skrifar Skoðun Tökum á glæpahópum af meiri þunga Þorbjörg Sigríður Gunnlaugsdóttir skrifar Skoðun Minntist ekkert á Evrópusambandið Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun Hugsum stórt í skipulags- og samgöngumálum Hilmar Ingimundarson skrifar Skoðun Eitt eilífðar smáblóm Þorgerður Katrín Gunnarsdóttir skrifar Skoðun Betri mönnun er lykillinn Skúli Helgason,Sabine Leskopf skrifar Skoðun Borgarhönnunarstefna, sú fyrsta sinnar tegundar í Reykjavík Dóra Björt Guðjónsdóttir skrifar Skoðun Hversu oft á að fresta framtíðinni? Erna Magnúsdóttir,Stefán Þórarinn Sigurðsson skrifar Skoðun Getur Ísland staðið fremst í heilsutækni? Arna Harðardóttir skrifar Skoðun Slæm innivist skerðir afköst og hækkar kostnað Ingibjörg Magnúsdóttir skrifar Skoðun Sólheimar í Grímsnesi – að gefnu tilefni Páll Sævar Garðarsson,Sigurður Örn Guðbjörnsson skrifar Skoðun Framtíð Íslands: Frá áli til gervigreindar – Tækifæri fimmtu iðnbyltingarinnar Sigvaldi Einarsson skrifar Skoðun Eiga foreldrar í háskólanámi raunverulega jafnan aðgang að námi? Hrund Steinsdóttir skrifar Skoðun Fjármál framhaldsskóla Róbert Ferdinandsson skrifar Skoðun Mikilvægi lágþröskulda þjónustu fyrir geðheilbrigði ungs fólks Eva Rós Ólafsdóttir skrifar Sjá meira
Þann 15. ágúst 2025 voru liðin fjögur ár frá því að talíbanar náðu völdum í Afganistan og hófu markvisst að afnema réttindi kvenna og stúlkna. Á þessum tíma hefur samfélag þar sem konur höfðu réttindi og tóku þátt á ýmsum sviðum umbreyst í samfélag þar sem konur eru nær alfarið útilokaðar úr opinberu lífi og mega ekki ferðast. Í reynd hafa talíbanar þurrkað út nær öll réttindi afganskra kvenna og stúlkna. Áður en talíbanar tóku aftur völd 2021 voru afganskar konur ríflega fjórðungur þingmanna og um svipað hlutfall opinbers starfsfólks voru konur. Stúlkur gátu sótt framhaldsnám og sérstakt jafnréttismálaráðuneyti var starfandi. Þessi framfaraskref hurfu á einu augabragði, jafnréttismálaráðuneytið var lagt niður um leið og talíbanar komust til valda og konum var beinlínis skipað að snúa ekki aftur til starfa hjá hinu opinbera. Í kjölfarið hafa grundvallarmannréttindi kvenna verið tekin burtu, eitt af öðru, með kerfisbundnum hætti. Talíbanar hafa nú bannað stúlkum að sækja skóla eftir 6. bekk, rekið konur úr flestum störfum, þar á meðal störfum hjá alþjóðlegum hjálparsamtökum, og neitað þeim um sjálfsákvörðunarrétt í ferðalögum, klæðavali og jafnvel í tómstundum. Í raun jafngildir þetta alvarlegri mannréttindabrotum gegn konum og stúlkum, sem ekki aðeins sviptir þær frelsi og tækifærum heldur grefur líka undan framtíð þjóðarinnar sjálfrar. Nýjustu gögn frá UN Women varpa skýru ljósi á þá skelfilegu stöðu sem nú er komin upp. Samkvæmt Afghanistan Gender Index 2024 skýrslunni hafa konur í Afganistan nú einungis náð 17% af mögulegum réttindum sínum og tækifærum – samanborið við 60% að meðaltali hjá konum á heimsvísu. Afganistan er þar með næstneðsta land í heiminum í jafnréttismálum á eftir Jemen. Þessar tölur eru staðreyndir sem endurspegla líf milljóna kvenna og stúlkna sem hafa máttlitla rödd í samfélaginu. Nokkur lykilatriði úr skýrslunni sýna dökka stöðu: Menntun: Aðeins 12% afganskra kvenna hafa lokið framhaldsmenntun eða hærra, og nú er 0% stúlkna leyft að ganga í framhaldsskóla undir stjórn talíbana. Menntavegi kvenna hefur verið algjörlega lokað. Atvinnuþátttaka: Um 24% kvenna taka þátt á vinnumarkaði, samanborið við um 90% karla. En tölurnar segja ekki alla söguna. Takmarkanir talíbana á atvinnuþátttöku kvenna hefur þær afleiðingar að konur hafa að mestu verið hraktar af vinnumarkaðnum eða í verri störf. Um 77% ungra kvenna (18–29 ára) eru hvorki í námi, starfi né starfsþjálfun (NEET), sem er nær fjórum sinnum hærra hlutfall en hjá ungu körlum (20%). Heilar kynslóðir kvenna eru þannig fastar heima án tækifæris til þátttöku í samfélaginu. Kynbundið ofbeldi: Afganskar konur búa við skelfilega tíðni ofbeldis og frá því að talíbanar tóku aftur völdin hefur tíðni kynferðisofbeldis líklega aukist í Afganistan. Þessar tölur lýsa kúgun kvenna í Afganistan aðeins að hluta en hún birtist grímulaust í öllum helstu félagslegum þáttum: menntun hefur verið kerfisbundið hindruð, efnahagsleg staða kvenna hefur veikst stórkostlega og konur hafa verið útilokaðar frá ákvarðanatöku og almannaþjónustu. Afganskt samfélag getur einfaldlega ekki þrifist þegar helmingur íbúanna er sviptur mannréttindum og tækifærum. Hvað er hægt að gera? Staða kvenna í Afganistan er áfellisdómur yfir ástandi mannréttindamála í heiminum í dag. Þegar grundvallarmannréttindi kvenna eru fótum troðin á þann hátt sem nú á sér stað í Afganistan, er ekki lengur um innanlandsmál að ræða heldur krefst það þess að vera rætt alþjóðlega. Þöggun og kúgun kvenna þar varðar okkur öll sem trúum á jafnrétti og mannlega reisn. Ísland hefur lengi verið í fararbroddi í baráttunni fyrir réttindum kvenna á heimsvísu og ber siðferðileg skylda til að halda málefnum afganskra kvenna á lofti á alþjóðavettvangi. Ísland á að að beita rödd sinni áfram innan alþjóðastofnana, eins og Sameinuðu þjóðanna, til að krefjast þess að talíbanar verði dregnir til ábyrgðar og að réttindi kvenna verði sett sem skilyrði fyrir samskiptum við stjórnvöld í Afganistan. Enn fremur getum við sem einstaklingar og samfélag sýnt samstöðu. Landsnefnd UN Women á Íslandi hefur ávallt lagt áherslu á að styðja konur sem hafa verið sviptar rödd, menntun og frelsi. Tækifærin sem við getum nýtt á hverjum degi eru fræðsla, fjárstuðningur og opinber umræða, halda því á lofti að staðan er ekki ásættanleg. Þrátt fyrir allt hafa konur í Afganistan ekki gefist upp, þær sýna ótrúlegt hugrekki og við ættum að stuðla að því að láta ekki þessa fjögurra ára afturför verða að varanlegu ástandi. Að standa með afgönskum konum núna er ekki aðeins spurning um samkennd heldur einnig að standa vörð um mannréttindi og jafnrétti í heimi þar sem gengið er æ nærri þeim grundvallarmannréttindum. Höfundar eru formaður og varaformaður í stjórn Landsnefndar UN Women á Íslandi.
Uppgjöf Reykjavíkurborgar í leikskólamálum Finnbjörn A. Hermannsson,Sonja Ýr Þorbergsdóttir Skoðun
Kópavogsmódelið – sveigjanleiki á pappír, en álag á foreldrar í raun og veru Örn Arnarson Skoðun
Skoðun Kópavogsmódelið – sveigjanleiki á pappír, en álag á foreldrar í raun og veru Örn Arnarson skrifar
Skoðun Uppgjöf Reykjavíkurborgar í leikskólamálum Finnbjörn A. Hermannsson,Sonja Ýr Þorbergsdóttir skrifar
Skoðun Borgarhönnunarstefna, sú fyrsta sinnar tegundar í Reykjavík Dóra Björt Guðjónsdóttir skrifar
Skoðun Sólheimar í Grímsnesi – að gefnu tilefni Páll Sævar Garðarsson,Sigurður Örn Guðbjörnsson skrifar
Skoðun Framtíð Íslands: Frá áli til gervigreindar – Tækifæri fimmtu iðnbyltingarinnar Sigvaldi Einarsson skrifar
Skoðun Eiga foreldrar í háskólanámi raunverulega jafnan aðgang að námi? Hrund Steinsdóttir skrifar
Uppgjöf Reykjavíkurborgar í leikskólamálum Finnbjörn A. Hermannsson,Sonja Ýr Þorbergsdóttir Skoðun
Kópavogsmódelið – sveigjanleiki á pappír, en álag á foreldrar í raun og veru Örn Arnarson Skoðun