Akademísk kurteisi á tímum þjóðarmorðs Finnur Ulf Dellsén skrifar 14. ágúst 2025 08:00 Í vikunni sem leið voru haldin kröftug mótmæli á fyrirlestri sem Gil S. Epstein, prófessor og forseti félagsvísindasviðs við Bar-Ilan-háskólan í Ísrael, hélt við stofnun á vegum Háskóla Íslands. Mótmælin urðu til þess að fyrirlestrinum var á endanum aflýst, sem vakti upp spurningar um akademískt frelsi og rétt fólks til mótmæla. Í umræðum um málið á ýmsum miðlum færði ég rök fyrir því að það sé ekki brot á akademísku frelsi fyrirlesara að fólk mótmæli honum kröftuglega, jafnvel þótt það verði til þess að fyrirlestrinum sé svo aflýst. Ég gerði það með þeim rökum að það hafi enginn, hvort sem um er að ræða fræðafólk eða ekki, ófrávíkjanlegan rétt á því að annað fólk hafi þögn á meðan viðkomandi talar. Megininntakið í akademísku frelsi er að yfirvöld – til dæmis háskólayfirvöld eða ríkisstjórn – stjórni því ekki hvað akademískt starfsfólk rannsakar eða tjáir sig um. Helst eiga yfirvöld þess í stað að skapa umhverfi þar sem akademískt starfsfólk stjórnar sínum rannsóknum að sem allra mestu leyti sjálft. Í því felst ekki að fólk almennt þurfi að hlusta á fræðafólk þegar það tjáir sig, hafi þögn og sýni því sérstaka virðingu. Það er því einfaldlega misskilningur að mótmælin hafi nokkuð með akademískt frelsi að gera. Akademískt frelsi leyfir hvorki né bannar mótmæli af því tagi sem áttu sér stað á fyrirlestrinum umrædda. Ég benti í þessu samhengi á að með því að gagnrýna umrædd mótmæli sem brot á akademísku frelsi væri í raun verið að útvatna merkingu hugtaksins með hætti sem tæpast er akademísku frelsi til framdráttar. Þetta er svipað því þegar fólk misbeitir hugtakinu „mannréttindabrot“ og fer, oftast í einhvers konar fljótræði, að nota það orð um alls kyns hegðun sem því mislíkar. Að leiðrétta notkun hugtaksins í slíku tilfelli þýðir augljóslega ekki að sá sem það gerir sé mótfallinn mannréttindum eða fylgjandi mannréttindabrotum. Þvert á móti er mikilvægt fyrir þá sem ætla sér að standa vörð um raunveruleg mannréttindi að nota hugtakið ekki í of víðum skilningi, því þá missir það þann slagkraft sem hugtakið þarf að hafa. Þessum rökum mínum hafa ýmsir kollegar mínir við Háskóla Íslands svarað með því að segja skilgreiningu mína á akademísku frelsi of þrönga. Hún leiði af sér að hleypa megi akademískum fundum upp og koma í veg fyrir að fræðafólk fái að tjá sig ef nægilega margir fást til að láta nægilega illa á slíkum fundum. Hvað kemur þá til dæmis í veg fyrir að mótmælendur mæti á fyrirlestur hjá mér og komi í veg fyrir að ég tjái mig um mín eigin rannsóknarsvið? Þessi gagnrýni byggir að mínu mati á misskilningi. Þótt akademískt frelsi feli ekki í sér að áheyrendum sé undir öllum kringstumstæðum skylt að þegja á meðan á fyrirlestri stendur er það vissulega góð almenn kurteisisregla að þegja meðan aðrir tala. Það sama á við um að sýna fólki virðingu og fleira þess háttar. Þetta eru góðar almennar kurteisisreglur af því tagi sem við kennum börnunum okkar þegar þau eru ung. Slíkar kurteisisreglur eru raunar óvenju fyrirferðamiklar í akademísku samhengi, þar sem sérlega mikilvægt er að umræður séu yfirvegaðar og málefnalegar. Segja má að fræðastarf einkennist af akademískri kurteisi. En eru kurteisisreglur af þessu tagi algildar og ófrávíkjanleg lögmál? Eigum við að líta svo á að akademísk kurteisi trompi alltaf öll önnur gildi? Fáir myndu svara þessum spurningum játandi. Akademísk kurteisi er mikilvægt gildi en það þarf að vega á móti öðrum gildum sem kunna að hafa meira vægi í vissum tilvikum. Að þessu leyti er akademísk kurteisi að mínu viti ólík akademísku frelsi eins og ég skilgreindi það hér að ofan: hið síðara er svo til ófrávíkjanlegt prinsipp en hið fyrra er eitt af þeim gildum sem við þurfum að vega á móti fjölmörgum öðrum gildum. Eitt af þessum „öðrum gildum“ sem við þurfum að vega á móti akademískri kurteisi er gildi þess að mótmæla hroðaverkum á borð við þjóðarmorðið sem nú er verið að fremja á Gaza fyrir allra augum. Slík mótmæli virðast nú um stundir hafa tilætluð áhrif, því að öðrum kosti myndu ísraelsk stjórnvöld ekki eyða jafn miklu púðri og raun ber vitni í að ráðast að þeim sem standa fyrir slíkum mótmælum (með tilheyrandi ómálefnalegum ásökunum um gyðingahatur og þess háttar). Mótmælin í síðustu viku ber að skoða í þessu ljósi. Við sem teljum að mótmælin hafi verið réttlætanleg þurfum ekki að hafna eða gera undantekningu á því mikilvæga prinsippi sem kallast akademískt frelsi. Við höfnum því hins vegar að akademísk kurteisi trompi alltaf öll önnur gildi og réttlæti þar með aðgerðaleysi gagnvart þjóðarmorði. Höfundur er prófessor í heimspeki við Háskóla Íslands. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Átök í Ísrael og Palestínu Háskólar Skóla- og menntamál Ísrael Mest lesið Hafa íslenskir neytendur sama rétt og evrópskir? Ásthildur Lóa Þórsdóttir,Ragnar Þór Ingólfsson Skoðun Skuldin við úthverfin Jóhanna Dýrunn Jónsdóttir Skoðun Til þeirra sem fagna Doktornum! Kristján Freyr Halldórsson Skoðun Hringekja verðtryggingar og hárra vaxta Benedikt Gíslason Skoðun Einelti er dauðans alvara Kolbrún Áslaugar Baldursdóttir Skoðun Áfram gakk – með kerfisgalla í bakpokanum Harpa Þorsteinsdóttir Skoðun Réttlæti hins sterka. Gildra dómarans Jörgen Ingimar Hansson Skoðun Málgögn og gervigreind Steinþór Steingrímsson,Einar Freyr Sigurðsson,Helga Hilmisdóttir Skoðun Hefur þú heyrt þetta áður? Stefnir Húni Kristjánsson Skoðun Það sem Njáll sagði ykkur ekki Inga Lind Karlsdóttir Skoðun Skoðun Skoðun Ávinningur af endurhæfingu – aukum lífsgæðin Ólafur H. Jóhannsson skrifar Skoðun Hefur þú heyrt þetta áður? Stefnir Húni Kristjánsson skrifar Skoðun Hringekja verðtryggingar og hárra vaxta Benedikt Gíslason skrifar Skoðun Áfram gakk – með kerfisgalla í bakpokanum Harpa Þorsteinsdóttir skrifar Skoðun Til þeirra sem fagna Doktornum! Kristján Freyr Halldórsson skrifar Skoðun Skuldin við úthverfin Jóhanna Dýrunn Jónsdóttir skrifar Skoðun Málgögn og gervigreind Steinþór Steingrímsson,Einar Freyr Sigurðsson,Helga Hilmisdóttir skrifar Skoðun Réttlæti hins sterka. Gildra dómarans Jörgen Ingimar Hansson skrifar Skoðun Einelti er dauðans alvara Kolbrún Áslaugar Baldursdóttir skrifar Skoðun Hafa íslenskir neytendur sama rétt og evrópskir? Ásthildur Lóa Þórsdóttir,Ragnar Þór Ingólfsson skrifar Skoðun Sótt að réttindum kvenna — núna Svandís Svavarsdóttir skrifar Skoðun Afnám tilfærslu milli skattþrepa Breki Pálsson skrifar Skoðun Þegar heilinn sveltur: Tími til að endurhugsa stefnu í geðheilbrigðismálum Vigdís M. Jónsdóttir skrifar Skoðun Opið bréf til umhverfis-, orku- og loftslagsráðherra Bogi Ragnarsson skrifar Skoðun Íslenska þjóð, þú ert núna að gleyma Sighvatur Björgvinsson skrifar Skoðun Tölum íslensku um bíðandi börn: Uppgjöf, svarthol og lögbrot Vigdís Gunnarsdóttir skrifar Skoðun Fjórði hver vinnur í verslun og þjónustu Benedikt S. Benediktsson skrifar Skoðun Engin eftirspurn eftir Viðreisnar- og Samfylkingarmódelinu Andri Steinn Hilmarsson skrifar Skoðun Pabbar, mömmur, afar, ömmur Jón Pétur Zimsen skrifar Skoðun Vellíðan í vinnu Ingrid Kuhlman skrifar Skoðun Hefur vanfjármögnun sveitarfélaga áhrif á byggingarkostnað? Jón Ingi Hákonarson skrifar Skoðun Þar sem gervigreind er raunverulega að breyta öllu Björgmundur Örn Guðmundsson skrifar Skoðun Eru vegir fyrir ferðamenn mikilvægari en vegir fyrir fólk sem býr hér? Petrína Þórunn Jónsdóttir skrifar Skoðun Er Evrópa á villigötum? Efnahagsleg hnignun kallar á róttæka endurskoðun Eggert Sigurbergsson skrifar Skoðun Samræmd nálgun að öryggi og skilvirkni á ytri landamærum - Innleiðing EES á Íslandi Arngrímur Guðmundsson skrifar Skoðun Íslenskir flóttamenn - í okkar eigin landi Gunnar Magnús Diego skrifar Skoðun Ísrael á ekki heima á gleðileikum evrópskra sjónvarpsstöðva sem starfa í almannaþágu Stefán Jón Hafstein skrifar Skoðun Mótum framtíðina saman Jónína Hauksdóttir ,Magnús Þór Jónsson skrifar Skoðun Leikskóli þarf meira en þak og veggi. Kópavogsmódelið og Akureyrarleiðin sem leið að aukinni velferð barna Anna Elísa Hreiðarsdóttir,Svava Björg Mörk skrifar Skoðun Jákvæð áhrif dánaraðstoðar á sorgarferli aðstandenda og umönnunaraðila í Viktoríuríki í Ástralíu Ingrid Kuhlman skrifar Sjá meira
Í vikunni sem leið voru haldin kröftug mótmæli á fyrirlestri sem Gil S. Epstein, prófessor og forseti félagsvísindasviðs við Bar-Ilan-háskólan í Ísrael, hélt við stofnun á vegum Háskóla Íslands. Mótmælin urðu til þess að fyrirlestrinum var á endanum aflýst, sem vakti upp spurningar um akademískt frelsi og rétt fólks til mótmæla. Í umræðum um málið á ýmsum miðlum færði ég rök fyrir því að það sé ekki brot á akademísku frelsi fyrirlesara að fólk mótmæli honum kröftuglega, jafnvel þótt það verði til þess að fyrirlestrinum sé svo aflýst. Ég gerði það með þeim rökum að það hafi enginn, hvort sem um er að ræða fræðafólk eða ekki, ófrávíkjanlegan rétt á því að annað fólk hafi þögn á meðan viðkomandi talar. Megininntakið í akademísku frelsi er að yfirvöld – til dæmis háskólayfirvöld eða ríkisstjórn – stjórni því ekki hvað akademískt starfsfólk rannsakar eða tjáir sig um. Helst eiga yfirvöld þess í stað að skapa umhverfi þar sem akademískt starfsfólk stjórnar sínum rannsóknum að sem allra mestu leyti sjálft. Í því felst ekki að fólk almennt þurfi að hlusta á fræðafólk þegar það tjáir sig, hafi þögn og sýni því sérstaka virðingu. Það er því einfaldlega misskilningur að mótmælin hafi nokkuð með akademískt frelsi að gera. Akademískt frelsi leyfir hvorki né bannar mótmæli af því tagi sem áttu sér stað á fyrirlestrinum umrædda. Ég benti í þessu samhengi á að með því að gagnrýna umrædd mótmæli sem brot á akademísku frelsi væri í raun verið að útvatna merkingu hugtaksins með hætti sem tæpast er akademísku frelsi til framdráttar. Þetta er svipað því þegar fólk misbeitir hugtakinu „mannréttindabrot“ og fer, oftast í einhvers konar fljótræði, að nota það orð um alls kyns hegðun sem því mislíkar. Að leiðrétta notkun hugtaksins í slíku tilfelli þýðir augljóslega ekki að sá sem það gerir sé mótfallinn mannréttindum eða fylgjandi mannréttindabrotum. Þvert á móti er mikilvægt fyrir þá sem ætla sér að standa vörð um raunveruleg mannréttindi að nota hugtakið ekki í of víðum skilningi, því þá missir það þann slagkraft sem hugtakið þarf að hafa. Þessum rökum mínum hafa ýmsir kollegar mínir við Háskóla Íslands svarað með því að segja skilgreiningu mína á akademísku frelsi of þrönga. Hún leiði af sér að hleypa megi akademískum fundum upp og koma í veg fyrir að fræðafólk fái að tjá sig ef nægilega margir fást til að láta nægilega illa á slíkum fundum. Hvað kemur þá til dæmis í veg fyrir að mótmælendur mæti á fyrirlestur hjá mér og komi í veg fyrir að ég tjái mig um mín eigin rannsóknarsvið? Þessi gagnrýni byggir að mínu mati á misskilningi. Þótt akademískt frelsi feli ekki í sér að áheyrendum sé undir öllum kringstumstæðum skylt að þegja á meðan á fyrirlestri stendur er það vissulega góð almenn kurteisisregla að þegja meðan aðrir tala. Það sama á við um að sýna fólki virðingu og fleira þess háttar. Þetta eru góðar almennar kurteisisreglur af því tagi sem við kennum börnunum okkar þegar þau eru ung. Slíkar kurteisisreglur eru raunar óvenju fyrirferðamiklar í akademísku samhengi, þar sem sérlega mikilvægt er að umræður séu yfirvegaðar og málefnalegar. Segja má að fræðastarf einkennist af akademískri kurteisi. En eru kurteisisreglur af þessu tagi algildar og ófrávíkjanleg lögmál? Eigum við að líta svo á að akademísk kurteisi trompi alltaf öll önnur gildi? Fáir myndu svara þessum spurningum játandi. Akademísk kurteisi er mikilvægt gildi en það þarf að vega á móti öðrum gildum sem kunna að hafa meira vægi í vissum tilvikum. Að þessu leyti er akademísk kurteisi að mínu viti ólík akademísku frelsi eins og ég skilgreindi það hér að ofan: hið síðara er svo til ófrávíkjanlegt prinsipp en hið fyrra er eitt af þeim gildum sem við þurfum að vega á móti fjölmörgum öðrum gildum. Eitt af þessum „öðrum gildum“ sem við þurfum að vega á móti akademískri kurteisi er gildi þess að mótmæla hroðaverkum á borð við þjóðarmorðið sem nú er verið að fremja á Gaza fyrir allra augum. Slík mótmæli virðast nú um stundir hafa tilætluð áhrif, því að öðrum kosti myndu ísraelsk stjórnvöld ekki eyða jafn miklu púðri og raun ber vitni í að ráðast að þeim sem standa fyrir slíkum mótmælum (með tilheyrandi ómálefnalegum ásökunum um gyðingahatur og þess háttar). Mótmælin í síðustu viku ber að skoða í þessu ljósi. Við sem teljum að mótmælin hafi verið réttlætanleg þurfum ekki að hafna eða gera undantekningu á því mikilvæga prinsippi sem kallast akademískt frelsi. Við höfnum því hins vegar að akademísk kurteisi trompi alltaf öll önnur gildi og réttlæti þar með aðgerðaleysi gagnvart þjóðarmorði. Höfundur er prófessor í heimspeki við Háskóla Íslands.
Hafa íslenskir neytendur sama rétt og evrópskir? Ásthildur Lóa Þórsdóttir,Ragnar Þór Ingólfsson Skoðun
Skoðun Málgögn og gervigreind Steinþór Steingrímsson,Einar Freyr Sigurðsson,Helga Hilmisdóttir skrifar
Skoðun Hafa íslenskir neytendur sama rétt og evrópskir? Ásthildur Lóa Þórsdóttir,Ragnar Þór Ingólfsson skrifar
Skoðun Þegar heilinn sveltur: Tími til að endurhugsa stefnu í geðheilbrigðismálum Vigdís M. Jónsdóttir skrifar
Skoðun Engin eftirspurn eftir Viðreisnar- og Samfylkingarmódelinu Andri Steinn Hilmarsson skrifar
Skoðun Eru vegir fyrir ferðamenn mikilvægari en vegir fyrir fólk sem býr hér? Petrína Þórunn Jónsdóttir skrifar
Skoðun Er Evrópa á villigötum? Efnahagsleg hnignun kallar á róttæka endurskoðun Eggert Sigurbergsson skrifar
Skoðun Samræmd nálgun að öryggi og skilvirkni á ytri landamærum - Innleiðing EES á Íslandi Arngrímur Guðmundsson skrifar
Skoðun Ísrael á ekki heima á gleðileikum evrópskra sjónvarpsstöðva sem starfa í almannaþágu Stefán Jón Hafstein skrifar
Skoðun Leikskóli þarf meira en þak og veggi. Kópavogsmódelið og Akureyrarleiðin sem leið að aukinni velferð barna Anna Elísa Hreiðarsdóttir,Svava Björg Mörk skrifar
Skoðun Jákvæð áhrif dánaraðstoðar á sorgarferli aðstandenda og umönnunaraðila í Viktoríuríki í Ástralíu Ingrid Kuhlman skrifar
Hafa íslenskir neytendur sama rétt og evrópskir? Ásthildur Lóa Þórsdóttir,Ragnar Þór Ingólfsson Skoðun