Pólítískt hugrekki Unnur Hrefna Jóhannsdóttir skrifar 20. júní 2025 09:00 Loksins, loksins! Nú liggur fyrir að núverandi ríkisstjórn ætli að stöðva strax kjaragliðnun launa og lífeyris. Það kann við fyrstu sýn að virðast sem sú breyting, að örorkulífeyrir hækki hækka í samræmi við við launaþróun en aldrei minna en verðlag vísitölu neysluverðs, geti ekki verið mjög mikil. En hún breytir miklu og bætir stöðu og lífskjör öryrkja. Áfram á að tryggja að hækkunin verði aldrei minni en sú hækkun sem verður á verðlagi. Þetta á að gera til að stuðla að því að lífeyririnn fylgi almennri kjaraþróun á vinnumarkaði og tryggja að lífeyristakar dragist ekki aftur úr í kaupmætti eins og afar lengi hefur verið raunin. En hversu mikil var kjaragliðnunin nú? Ef við tökum örorkulífeyrinn sem dæmi, þá er hann rúmlega 100.000 kr. lægri en lægstu launtaxtar. Flestar viðmiðunarupphæðir skerðingamarka eins og fjármagnstekna og lífeyrissjóðstekna hafa ekki hækkað síðan árið 2009 sem þýðir í raun að þau hafi verið fryst. Þá hlýtur öllum að vera ljóst hvílíkt óréttlæti það er,en þetta hefur hefur líka þýtt að örorkulífeyristakar hafa dregist aftur úr í kaupmætti á mjög löngu tímabili og það þarfnast tafarlausrar endurskoðunar. Aldursviðbótin er líka sanngirnismál Breytingarnar varðandi launavísitöluna munu binda enda á ólíkindanlegan og ósanngjarnan útreikning ríkisvaldins hingað til á viðmiðum örorkulífeyris samkvæmt lögum. Í valdatíð þessarar ríkistjórnar mun því hagur örorkulífeyristaka vondandi fara batnandi. Það skiptir máli hver er við völd og hverjir hafa pólítískt hugrekki til þess að hugsa til jaðarsettra hópa. Jafnaðarstefnan virkar. Annað réttlætismál er aldursviðbótin, sem fatlað fólk sem hingað til hefur fengið eftir því á hvaða aldri það veikist eða verður fyrir slysi sem leiðir til örorku. Hingað til hefur þessi viðbót fallið niður við 67 ára aldur, þegar fatlað fólk kemst á ellilífeyri. Þessi aldursupphæð er ekki há og verður 31.290 kr. nýju frumvarpi og skattskyld eins og örorkulífeyrinn og tekjur annarra þjóðfélagshópa. Það er sanngirnismál að aldursviðbótin haldist ævilangt, eins og áðurnefnd ríkisstjórn leggur til – og er mikið gleðiefni. Um mannréttindi öryrkja Nýleg rannsókn Vörðu rannsóknarstofnun vinnumarkaðarins sýnir, að um þriðjungur fatlaðs fólks á Íslandi býr við efnislegan skort eða verulegan efnahagslegan skort og eru einstæðir foreldrar í séstökum áhættuflokki. Meira en helmingur öryrkja metur fjárhagsstöðu sína slæma.Um 70% öryrkja geta ekki mætt óvæntum útgjöldum að upphæð 80.000 kr. án þess að stofna til skuldar og húsnæðiskostnaður er þung byrði um tæplega helmings fatlaðs fólks. Þá býr sjö af hverjum tíu við slæma andlega líðan. Þrátt fyrir þessar og fleiri staðreyndir eru alltaf einhverjir sem velta fyrir sér hugsanlegum kostnaði við að bæta lífsskilyrði fatlaðs fólks. En fátækt og slæm andleg líðan er líka kostnaðarsöm fyrir samfélagið og áformaðar breytingar munu ef vill ekki leiða til þess að hvoru tveggja taki stakkaskiptum,en eru vissulega skref í rétta átt til þess skilnings að fatlað fólk eigi kröfu til fullra mannréttinda og jafngildrar þátttöku í samfélaginu. Jöfnun tækifæra Fötlun og örorka hafa verið vaxandi viðfangsefni vestrænna velferðarríkja síðustu áratugi og skýrist það m.a. af hækkandi lífaldri, en sjúkdómar og jafnvel almennt lífsstrit er líklegra til að henda fólk eftir miðjan aldur. Annað sem kemur til er það bæði til að hugmyndir um mannréttindi minnihlutahópa, jöfnun tækifæra og bætt kjör þeirra sem ekki eru í stakk búin að til að vera á hinum venjulega vinnumarkaði eiga nú frekar upp á pallborðið. Nýtt örorkulífeyriskerfi tekur við i þann 1. september nk. en lög þess efnis tóku gildi í tíð síðustu ríkisstjórnar, einkum að undirlagi þáverandi félags- og vinnumarkaðsráðherra Guðmundar Inga Guðbrandssonar, sem var ráðherra VG. Í nýja kerfinu eru færri greiðsluflokkar en í hinu eldra, aukinn hvati til atvinnuþátttöku og það er sagt að það sé gagnsærra en hið gamla auk þess sem dregið er úr tekjutengingum að einhverju marki. Það er ekki komin reynsla á þetta nýja kerfi en það er von um að aukin tækifæri á vinnumarkaði verði til þess að bæta kjör og lífsgæði öryrkja. Það er því mikilvægt að störfin séu til í veruleikanum og þá bæði á opinberum og almennum vinnumarkaði en til þessa hefur sú ekki verið raunin. Almenni vinnumarkaðurinn verður líka að koma til móts við það fólk sem er á örorku og getur unnið hlutastörf. Verður fólk að iðjuleysingum? Almannatryggingum ríkra samfélaga hefur verið ætlað að tryggja fólki sem orðið hefur fyrir slysi eða sjúkdómi og verður í kjölfar þess fyrir skerðingu á lífsviðurværi sínu, launaðri atvinnu, lífeyri sem gerir þeim kleift að lifa mannsæmandi lífi. Það skiptir því máli að tryggja öryrkjum viðundandi framfærslutekjur, annað er dýrara. Þá skiptir einnig máli að stuðla að því að fatlað fólk fái raunhæf tækifæri til að vera virkir meðlimir í samfélagsfjölskyldunni. Nú hafa verið stigin tvö og jafnvel þrjú skref að því markmiði og er það vel. Tryggingavernd almennings á að vera víðtæk og virk – hún á ekki að vera draumsýn. Það gæti vissulega verið einhver útgjaldaaukning í krónum talið en ávinngurinn fyrir samfélagið í heild bætir hana upp. Í hagfræðinni er gjarnan talað um að hætta sé á ferðum ef lífeyrisréttur öryrkja sé of góður miðað við t.d. lægstu laun. Það geti haft í för með sér að fólk freistist til að hverfa frá vinnu og velji sér líf á ,,bótum” í stað þess að velja sjálfsbjörg með atvinnuþátttöku. Forsendur útreiknings á lífeyri öryrkja eru mjög breytilegar og fara m.a. eftir ýmsum skerðingum eins og atvinnutekna, lífeyrissjóðstekna og fjármagnstekna, Ef við tökum sem dæmi einstaklings sem býr ekki einn (og er þá án heimilisuppbótar) og aldursviðbótin er lág miðað við kerfið í dag þá er umhæðin um 360 þúsund fyrir skatt. Meðallaun á vinumarkaði árið 2024 voru 758 þúsund og miðgildið 753 þúsund. Hvatinn er því meiri til að vera á vinnumarkaði, fyrir utan hin mikilvægu félagslegu tengsl sem myndast þar en öryrkjar eru mjög einangraður hópur í samfélaginu. Neikvæð stimplun er mannskemmandi Hin hliðin á þessu sjónarhorni er sú, að þeir sem geta illa bjargað sér á vinnumarkaði, eru dæmdir til að lifa í fátækt eins og margar rannsóknir sýna. Þetta sjónarhorn í hagfræðinni fær ekki staðist því vinnan skipar almennt stóran sess í lífi nútímafólks, ekki síst hér á landi. Það borgar sig ekki að kasta krónunni en spara aurinn. Neikvæð stimplun hefur lengi fylgt þeim sem eru á örorkulífeyri. Vinnan er einnig nátengd sjálfsmynd fólks og hefur því mun víðtækara gildi fyrir fólk en aðeins tekjuöflunargildið. Aukinni velferð þarf því ekki fylgja aukinn kostnaður þegar á allt er litið, t.d. baráttunni við fátækt sem er staðreynd hér á landi þó svo margir vilji afneita henni og svo það sem hér að ofan er nefnt. Mannauður fólks nýtist verr í samfélagsumhverfi fátæktar og félagslegur vandi eykst. Að treysta á stoðir almannatrygginga Meginreglan í framkvæmd laga 62/2007 virðist hafa verið sú að vísitölu neysluverðs hafi verið fylgt þó að hún hækki mun minna en launavísitala. Þetta hefur leitt til mikillar kjaragliðnunar örokulífeyris á árunum 2007- 2025. Tekið er af þeim sem síst skyldi og þeim sem minnst hafa. Þessir hópar hafa mismikinn rétt í lífeyrissjóðum og margir lítinn sem engan og eru þeir verst staddir þar sem þeir þurfa að treysta eingöngu eða að stórum hluta á almannatryggingar. Að treysta stoðir almannatrygginga lýsir því pólitísku hugrekki í nýfrjálshyggjuumhverfi samtímans. Höfundur er kennari, blaðamaður og öryrki. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Tryggingar Lífeyrissjóðir Málefni fatlaðs fólks Mannréttindi Mest lesið Þvílíkt „plan“ fyrir íslensk heimili Magnea Gná Jóhannsdóttir Skoðun Háttvirta nýja þingkonan, María Rut Kristinsdóttir Ólafur Grétar Gunnarsson Skoðun Ísland og móðurplanta með erindi Steinunn Ólína Þorsteinsdóttir Skoðun Pistil eftir frétt um Davíð Tómas körfuknattleiksdómara Sigurður Ólafur Kjartansson Skoðun Af hverju ættum við að stunda geðrækt, rétt eins og líkamsrækt? Sigrún Þóra Sveinsdóttir Skoðun Bullandi hallarekstur í Hafnarfirði Jón Ingi Hákonarson Skoðun Lyfjafræðingar - traustur stuðningur í flóknum heimi Sigurbjörg Sæunn Guðmundsdóttir Skoðun Að búa til steind getur haft skelfilegar afleiðingar! Elínrós Erlingsdóttir Skoðun Villa um fyrir bæjarbúum Vilhjálmur Árnason Skoðun Hafrannsóknastofnun leggur til 95 prósent samdrátt í sjókvíaeldi á laxi Jón Kaldal Skoðun Skoðun Skoðun Lyfjafræðingar - traustur stuðningur í flóknum heimi Sigurbjörg Sæunn Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Þvílíkt „plan“ fyrir íslensk heimili Magnea Gná Jóhannsdóttir skrifar Skoðun Ísland og móðurplanta með erindi Steinunn Ólína Þorsteinsdóttir skrifar Skoðun Háttvirta nýja þingkonan, María Rut Kristinsdóttir Ólafur Grétar Gunnarsson skrifar Skoðun Alþjóðadagur krabbameinsrannsókna – eitthvað sem mig varðar? Halla Þorvaldsdóttir skrifar Skoðun Af hverju ættum við að stunda geðrækt, rétt eins og líkamsrækt? Sigrún Þóra Sveinsdóttir skrifar Skoðun Villa um fyrir bæjarbúum Vilhjálmur Árnason skrifar Skoðun Olíufyrirtækin vissu Guðni Freyr Öfjörð skrifar Skoðun Pistil eftir frétt um Davíð Tómas körfuknattleiksdómara Sigurður Ólafur Kjartansson skrifar Skoðun Bullandi hallarekstur í Hafnarfirði Jón Ingi Hákonarson skrifar Skoðun Styrkjum stöðu leigjenda Kristján Þórður Snæbjarnarson skrifar Skoðun Hættulegustu tækin í umferðinni Eva Hauksdóttir skrifar Skoðun Hvað myndi Sesselja segja? Hallbjörn V. Fríðhólm skrifar Skoðun Vaxtastefna Seðlabankans – á kostnað launafólks Hilmar Harðarson skrifar Skoðun Suður-Íslendinga sögurnar Hans Birgisson skrifar Skoðun Íhlutun Bandaríkjanna í Venesúela: Auðlindaránið í heimsvaldastefnunni og hræsnin í „stríðinu gegn fíkniefnum“ Sæþór Benjamín Randalsson skrifar Skoðun Stöndum vörð um tónlistarmenntun barna og ungmenna – opið bréf til borgarstjóra Sigrún Grendal skrifar Skoðun Hafrannsóknastofnun leggur til 95 prósent samdrátt í sjókvíaeldi á laxi Jón Kaldal skrifar Skoðun Velkomin til Helvítis Guðný Gústafsdóttir skrifar Skoðun Olíuleit við Ísland? Hallgrímur Óskarsson skrifar Skoðun Hækka launin þín þegar fasteignamatið á íbúðinni þinni hækkar? Daði Freyr Ólafsson skrifar Skoðun Hvað mun Pútín gera næst með því að ögra samstöðu NATO?: Rússnesk innrás í lofthelgi NATO og hlutverk Íslands í öryggi bandalagsins Jun Þór Morikawa skrifar Skoðun Manneklan er víða Brynhildur Bolladóttir skrifar Skoðun Sótt að hagsmunum atvinnulausra Steinar Harðarson skrifar Skoðun Framtíðarskipulag Keldnalands er ekki útópía – og þaðan af síður dystópía Birkir Ingibjartsson skrifar Skoðun Launamunur kynjanna eykst – Hvar liggur ábyrgðin? Kolbrún Halldórsdóttir skrifar Skoðun Þegar sannleikurinn verður fórnarlamb Davíð Bergmann skrifar Skoðun Gefum íslensku séns – að tala íslensku við alla Halla Signý Kristjánsdóttir skrifar Skoðun Réttnefni: Viðbragð við upplýsingaóreiðu Jón Þór Sigurðsson skrifar Skoðun Farsæl framfaraskref á Sólheimum Sigurjón Örn Þórsson skrifar Sjá meira
Loksins, loksins! Nú liggur fyrir að núverandi ríkisstjórn ætli að stöðva strax kjaragliðnun launa og lífeyris. Það kann við fyrstu sýn að virðast sem sú breyting, að örorkulífeyrir hækki hækka í samræmi við við launaþróun en aldrei minna en verðlag vísitölu neysluverðs, geti ekki verið mjög mikil. En hún breytir miklu og bætir stöðu og lífskjör öryrkja. Áfram á að tryggja að hækkunin verði aldrei minni en sú hækkun sem verður á verðlagi. Þetta á að gera til að stuðla að því að lífeyririnn fylgi almennri kjaraþróun á vinnumarkaði og tryggja að lífeyristakar dragist ekki aftur úr í kaupmætti eins og afar lengi hefur verið raunin. En hversu mikil var kjaragliðnunin nú? Ef við tökum örorkulífeyrinn sem dæmi, þá er hann rúmlega 100.000 kr. lægri en lægstu launtaxtar. Flestar viðmiðunarupphæðir skerðingamarka eins og fjármagnstekna og lífeyrissjóðstekna hafa ekki hækkað síðan árið 2009 sem þýðir í raun að þau hafi verið fryst. Þá hlýtur öllum að vera ljóst hvílíkt óréttlæti það er,en þetta hefur hefur líka þýtt að örorkulífeyristakar hafa dregist aftur úr í kaupmætti á mjög löngu tímabili og það þarfnast tafarlausrar endurskoðunar. Aldursviðbótin er líka sanngirnismál Breytingarnar varðandi launavísitöluna munu binda enda á ólíkindanlegan og ósanngjarnan útreikning ríkisvaldins hingað til á viðmiðum örorkulífeyris samkvæmt lögum. Í valdatíð þessarar ríkistjórnar mun því hagur örorkulífeyristaka vondandi fara batnandi. Það skiptir máli hver er við völd og hverjir hafa pólítískt hugrekki til þess að hugsa til jaðarsettra hópa. Jafnaðarstefnan virkar. Annað réttlætismál er aldursviðbótin, sem fatlað fólk sem hingað til hefur fengið eftir því á hvaða aldri það veikist eða verður fyrir slysi sem leiðir til örorku. Hingað til hefur þessi viðbót fallið niður við 67 ára aldur, þegar fatlað fólk kemst á ellilífeyri. Þessi aldursupphæð er ekki há og verður 31.290 kr. nýju frumvarpi og skattskyld eins og örorkulífeyrinn og tekjur annarra þjóðfélagshópa. Það er sanngirnismál að aldursviðbótin haldist ævilangt, eins og áðurnefnd ríkisstjórn leggur til – og er mikið gleðiefni. Um mannréttindi öryrkja Nýleg rannsókn Vörðu rannsóknarstofnun vinnumarkaðarins sýnir, að um þriðjungur fatlaðs fólks á Íslandi býr við efnislegan skort eða verulegan efnahagslegan skort og eru einstæðir foreldrar í séstökum áhættuflokki. Meira en helmingur öryrkja metur fjárhagsstöðu sína slæma.Um 70% öryrkja geta ekki mætt óvæntum útgjöldum að upphæð 80.000 kr. án þess að stofna til skuldar og húsnæðiskostnaður er þung byrði um tæplega helmings fatlaðs fólks. Þá býr sjö af hverjum tíu við slæma andlega líðan. Þrátt fyrir þessar og fleiri staðreyndir eru alltaf einhverjir sem velta fyrir sér hugsanlegum kostnaði við að bæta lífsskilyrði fatlaðs fólks. En fátækt og slæm andleg líðan er líka kostnaðarsöm fyrir samfélagið og áformaðar breytingar munu ef vill ekki leiða til þess að hvoru tveggja taki stakkaskiptum,en eru vissulega skref í rétta átt til þess skilnings að fatlað fólk eigi kröfu til fullra mannréttinda og jafngildrar þátttöku í samfélaginu. Jöfnun tækifæra Fötlun og örorka hafa verið vaxandi viðfangsefni vestrænna velferðarríkja síðustu áratugi og skýrist það m.a. af hækkandi lífaldri, en sjúkdómar og jafnvel almennt lífsstrit er líklegra til að henda fólk eftir miðjan aldur. Annað sem kemur til er það bæði til að hugmyndir um mannréttindi minnihlutahópa, jöfnun tækifæra og bætt kjör þeirra sem ekki eru í stakk búin að til að vera á hinum venjulega vinnumarkaði eiga nú frekar upp á pallborðið. Nýtt örorkulífeyriskerfi tekur við i þann 1. september nk. en lög þess efnis tóku gildi í tíð síðustu ríkisstjórnar, einkum að undirlagi þáverandi félags- og vinnumarkaðsráðherra Guðmundar Inga Guðbrandssonar, sem var ráðherra VG. Í nýja kerfinu eru færri greiðsluflokkar en í hinu eldra, aukinn hvati til atvinnuþátttöku og það er sagt að það sé gagnsærra en hið gamla auk þess sem dregið er úr tekjutengingum að einhverju marki. Það er ekki komin reynsla á þetta nýja kerfi en það er von um að aukin tækifæri á vinnumarkaði verði til þess að bæta kjör og lífsgæði öryrkja. Það er því mikilvægt að störfin séu til í veruleikanum og þá bæði á opinberum og almennum vinnumarkaði en til þessa hefur sú ekki verið raunin. Almenni vinnumarkaðurinn verður líka að koma til móts við það fólk sem er á örorku og getur unnið hlutastörf. Verður fólk að iðjuleysingum? Almannatryggingum ríkra samfélaga hefur verið ætlað að tryggja fólki sem orðið hefur fyrir slysi eða sjúkdómi og verður í kjölfar þess fyrir skerðingu á lífsviðurværi sínu, launaðri atvinnu, lífeyri sem gerir þeim kleift að lifa mannsæmandi lífi. Það skiptir því máli að tryggja öryrkjum viðundandi framfærslutekjur, annað er dýrara. Þá skiptir einnig máli að stuðla að því að fatlað fólk fái raunhæf tækifæri til að vera virkir meðlimir í samfélagsfjölskyldunni. Nú hafa verið stigin tvö og jafnvel þrjú skref að því markmiði og er það vel. Tryggingavernd almennings á að vera víðtæk og virk – hún á ekki að vera draumsýn. Það gæti vissulega verið einhver útgjaldaaukning í krónum talið en ávinngurinn fyrir samfélagið í heild bætir hana upp. Í hagfræðinni er gjarnan talað um að hætta sé á ferðum ef lífeyrisréttur öryrkja sé of góður miðað við t.d. lægstu laun. Það geti haft í för með sér að fólk freistist til að hverfa frá vinnu og velji sér líf á ,,bótum” í stað þess að velja sjálfsbjörg með atvinnuþátttöku. Forsendur útreiknings á lífeyri öryrkja eru mjög breytilegar og fara m.a. eftir ýmsum skerðingum eins og atvinnutekna, lífeyrissjóðstekna og fjármagnstekna, Ef við tökum sem dæmi einstaklings sem býr ekki einn (og er þá án heimilisuppbótar) og aldursviðbótin er lág miðað við kerfið í dag þá er umhæðin um 360 þúsund fyrir skatt. Meðallaun á vinumarkaði árið 2024 voru 758 þúsund og miðgildið 753 þúsund. Hvatinn er því meiri til að vera á vinnumarkaði, fyrir utan hin mikilvægu félagslegu tengsl sem myndast þar en öryrkjar eru mjög einangraður hópur í samfélaginu. Neikvæð stimplun er mannskemmandi Hin hliðin á þessu sjónarhorni er sú, að þeir sem geta illa bjargað sér á vinnumarkaði, eru dæmdir til að lifa í fátækt eins og margar rannsóknir sýna. Þetta sjónarhorn í hagfræðinni fær ekki staðist því vinnan skipar almennt stóran sess í lífi nútímafólks, ekki síst hér á landi. Það borgar sig ekki að kasta krónunni en spara aurinn. Neikvæð stimplun hefur lengi fylgt þeim sem eru á örorkulífeyri. Vinnan er einnig nátengd sjálfsmynd fólks og hefur því mun víðtækara gildi fyrir fólk en aðeins tekjuöflunargildið. Aukinni velferð þarf því ekki fylgja aukinn kostnaður þegar á allt er litið, t.d. baráttunni við fátækt sem er staðreynd hér á landi þó svo margir vilji afneita henni og svo það sem hér að ofan er nefnt. Mannauður fólks nýtist verr í samfélagsumhverfi fátæktar og félagslegur vandi eykst. Að treysta á stoðir almannatrygginga Meginreglan í framkvæmd laga 62/2007 virðist hafa verið sú að vísitölu neysluverðs hafi verið fylgt þó að hún hækki mun minna en launavísitala. Þetta hefur leitt til mikillar kjaragliðnunar örokulífeyris á árunum 2007- 2025. Tekið er af þeim sem síst skyldi og þeim sem minnst hafa. Þessir hópar hafa mismikinn rétt í lífeyrissjóðum og margir lítinn sem engan og eru þeir verst staddir þar sem þeir þurfa að treysta eingöngu eða að stórum hluta á almannatryggingar. Að treysta stoðir almannatrygginga lýsir því pólitísku hugrekki í nýfrjálshyggjuumhverfi samtímans. Höfundur er kennari, blaðamaður og öryrki.
Skoðun Af hverju ættum við að stunda geðrækt, rétt eins og líkamsrækt? Sigrún Þóra Sveinsdóttir skrifar
Skoðun Pistil eftir frétt um Davíð Tómas körfuknattleiksdómara Sigurður Ólafur Kjartansson skrifar
Skoðun Íhlutun Bandaríkjanna í Venesúela: Auðlindaránið í heimsvaldastefnunni og hræsnin í „stríðinu gegn fíkniefnum“ Sæþór Benjamín Randalsson skrifar
Skoðun Stöndum vörð um tónlistarmenntun barna og ungmenna – opið bréf til borgarstjóra Sigrún Grendal skrifar
Skoðun Hafrannsóknastofnun leggur til 95 prósent samdrátt í sjókvíaeldi á laxi Jón Kaldal skrifar
Skoðun Hvað mun Pútín gera næst með því að ögra samstöðu NATO?: Rússnesk innrás í lofthelgi NATO og hlutverk Íslands í öryggi bandalagsins Jun Þór Morikawa skrifar
Skoðun Framtíðarskipulag Keldnalands er ekki útópía – og þaðan af síður dystópía Birkir Ingibjartsson skrifar