Sjálfbærni í stað sóunar Hólmfríður Jennýjar Árnadóttir skrifar 19. maí 2025 08:33 Á undanförnum áratugum hefur fataverslun og neyslumenning þróast á áður óþekktan hátt. Áður fyrr voru fatakaup bundin við árstíðaskipti og raunverulega þörf en nú eru þau orðin hluti af hraðri hringrás tískuiðnaðarins þar sem nýjar vörur koma vikulega, eða daglega, á markað. Það er kominn tími til að endurhugsa fatakaup. Saga hraðtísku - Frá iðnbyltingu til netverslana Í kjölfar iðnbyltingarinnar á 19. öld varð framleiðsla fatnaðar auðveldari og ódýrari. Þessi þróun jókst hratt á 20. öld, einkum eftir síðari heimsstyrjöldina. Þegar verksmiðjur fluttust til láglaunalanda á 8. og 9. áratugnum varð fatnaður enn ódýrari og aðgengilegri. Merki á borð við Zara og H&M þróuðu ný viðskiptamódel hraðtískunnar (e. fast fashion) þar sem nýjar flíkur birtast í búðum innan örfárra vikna eftir að búið er að skanna hvað þekktu tískuhúsin eru að bjóða upp á. Á síðustu árum hafa netverslanir eins og Shein og Temu hraðað þessari þróun enn frekar og skapað háhraðatísku eða „ultra fast fashion“, þar sem þúsundir nýrra flíka birtast á hverjum degi á vefsíðum þeirra. Tölulegar staðreyndir Magn framleiðslu og sóunar er gríðarlegt en á heimsvísu eru framleidd yfir 100 milljarðar flíka árlega. Um 85% af textíl endar annað hvort í urðun eða í brennslu en aðeins 1% er raunverulega endurunnið í nýjan textíl. Í Evrópu kaupir hver einstaklingur að meðaltali 26 kg af textíl árlega og fleygir 11 kg. Í Bandaríkjunum hafa fatakaup aukist um 60% frá árinu 2000, á meðan meðalnotkunartími hverrar flíkur hefur styst um 36%. Umhverfisáhrif hraðtísku eru ógnvænleg en tískuiðnaðurinn notar 79 milljarða rúmmetra af vatni árlega (sturluð staðreynd!) meira en samanlögð árleg vatnsnotkun Frakklands, Þýskalands og Bretlands! Framleiðsla á einum bómullarbol getur krafist allt að 2.700 lítra af vatni, sem jafngildir því sem einn einstaklingur neytir yfir þriggja ára tímabil. Þrælahald í nýjum búningi Vinnuafl fataverksmiðja er í raun nútíma þrælahald. Yfir 75 milljónir einstaklinga starfa í textíliðnaði á heimsvísu, þar af um 80% konur, margar í þróunarlöndum við skelfilegar aðstæður þar sem engin réttindi eru virt og engin grið gefin frekar en við annars konar þrælahald. Hvað getum við gert? Íslenskir neytendur eru meðal þeirra sem kaupa mest af fötum miðað við höfðatölu í Evrópu og skyldi engan undra. Samtímis vex áhugi á sparnaði og nægjusemi, með því að endurnýta, bæta og endurhanna sem eru sannarlega góðar fréttir. Þrifthreyfingin (e. the second hand/thrifting revolution) er sannarlega í sókn á Íslandi. Þar má helst nefna fataskiptamarkaði sem hafa sprottið upp á vinnustöðum og hjá félagasamtökum, básaleigur verða sífellt vinsælli sem og sölusíður þar sem nýr og notaður fatnaður gengur kaupum og sölum. Nú á dögunum fór sala á notuðum fatnaði af netsíðunni Vinted fram úr sölu á nýjum fatnaði af vefsíðum í Frakklandi, landi tískunnar. Um leið og endurnýting og meðvitaðri kauphegðun fær sífellt meiri hljómgrunn, sérstaklega meðal yngri kynslóða megum við hin eldri sannarlega standa okkur betur. Á tímum ofneyslu og ógnvekjandi framleiðslu á kostnað fólks (þar á meðal barna!), umhverfis og náttúru verðum við að staldra við og spyrja okkur; þarf ég virkilega þessa flík? Hvaða spor skilur hún eftir sig á jörðinni? Hver framleiddi hana og við hvaða kjör? Stjórnvöld geta sannarlega haft áhrif til dæmis með því að flokka textíl á skilvirkari hátt svo auðveldara sé að endurnýta fatnað. Hægt er að gera gera þjónustu saumastofa frádráttarbæra til skatts sem og kaup á þjónustu básaleiga og veita fyrirtækjum sem endurhanna fatnað ívilnanir. Þá væri hægt að banna innflutning á fatnaði sem ekki stenst umhverfisvottun og þannig stuðla að aukinni meðvitund í samfélaginu. Það sem við gerum skiptir máli Tökum meðvitaða ákvörðun og veljum að taka skref í átt að breytingum. Kaupum minna og vöndum valið. Styðjum þannig við sanngjarna framleiðslu og minni framleiðendur sem huga að umhverfisvernd og sjálfbærni. Þannig veljum við gæði fram yfir magn og styðjum gjarnan við staðbundna framleiðslu sem er sanngirnisvottuð (e. fair trade). Nýtum betur það sem við eigum, gerum við, skiptumst á, þriftum og leigjum fatnað fyrir sérstök tilefni. Verum líka dugleg að fræðast um málefnið og áhrif háhraðatísku á umhverfi og samfélög. Við getum öll haft áhrif með því að stíga út úr sjálfvirkri og óðri neyslumenningu og inn í þá meðvitaðri og ábyrgari. Höfundur er umhverfissinni og áhugamanneskja um endurnýtingu, kennari og ritari Vinstrihreyfingarinnar græns framboðs Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Hólmfríður Jennýjar Árnadóttir Vinstri græn Umhverfismál Neytendur Mest lesið Hálfrar aldar svívirða Skoðun $€tjum í$lensku á (mat) $€ðilinn! Ólafur Guðsteinn Kristjánsson Skoðun Óvenjulegt fólk Helgi Brynjarsson Skoðun Land rutt fyrir þúsundir íbúða í Úlfarsárdal Ragnar Þór Ingólfsson Skoðun Hvað gerir brjóstakrabbamein að ólæknandi brjóstakrabbameini? Helga Tryggvadóttir,Ólöf Kristjana Bjarnadóttir Skoðun Hrekkjavaka á Landakoti Kristófer Ingi Svavarsson Skoðun Hver er þessi Davíð Oddsson? Daði Freyr Ólafsson Skoðun Kynjuð vísindi, leikskólaráð á villigötum, klámsýki, svipmyndir frá Norður-Kóreu Fastir pennar Tvöföld mismunun kvenna í hópi innflytjenda Sigríður Ingibjörg Ingadóttir,Steinunn Bragadóttir Skoðun Dýrmæt þjóðfélagsgerð Eva Björk Valdimarsdóttir Skoðun Skoðun Skoðun Hrekkjavaka á Landakoti Kristófer Ingi Svavarsson skrifar Skoðun Óvenjulegt fólk Helgi Brynjarsson skrifar Skoðun Hálfrar aldar svívirða skrifar Skoðun $€tjum í$lensku á (mat) $€ðilinn! Ólafur Guðsteinn Kristjánsson skrifar Skoðun Minna tal, meiri uppbygging Guðrún Hafsteinsdóttir skrifar Skoðun Tvöföld mismunun kvenna í hópi innflytjenda Sigríður Ingibjörg Ingadóttir,Steinunn Bragadóttir skrifar Skoðun Ný nálgun – sama markmið: Heimili fyrir fólkið í borginni Heiða Björg Hilmisdóttir skrifar Skoðun Geymt en ekki gleymt Ástþór Ólafsson skrifar Skoðun Tækni og ungmenni: Hvar liggur ábyrgðin og hvað getum við gert? Stefán Þorri Helgason skrifar Skoðun Hvað gerir brjóstakrabbamein að ólæknandi brjóstakrabbameini? Helga Tryggvadóttir,Ólöf Kristjana Bjarnadóttir skrifar Skoðun „Lánin hækka – framtíðin minnkar“ Sveinn Óskar Sigurðsson skrifar Skoðun Hey Pawels í harðindunum Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun Land rutt fyrir þúsundir íbúða í Úlfarsárdal Ragnar Þór Ingólfsson skrifar Skoðun Dýrmæt þjóðfélagsgerð Eva Björk Valdimarsdóttir skrifar Skoðun Hver er þessi Davíð Oddsson? Daði Freyr Ólafsson skrifar Skoðun Hugsanlega löglegt, en siðlaust og grimmt — af hundsráni í GOGG Kristinn Ka. Nína Sigríðarson skrifar Skoðun Þjóðkirkjan engu svarar – hylur sig í fræðilegri þoku Hilmar Kristinsson skrifar Skoðun Borgarstefna kallar á aðgerðir og fjármagn Ásthildur Sturludóttir skrifar Skoðun Skjáheimsókn getur dimmu í dagsljós breytt Auður Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Eru álverin á Íslandi útlensk? Guðríður Eldey Arnardóttir skrifar Skoðun Öryggisgæslu í Mjódd, núna, takk fyrir! Helgi Áss Grétarsson skrifar Skoðun Erum við ennþá hrædd við Davíð Oddsson? Magnús Árni Skjöld Magnússon skrifar Skoðun Saman getum við komið í veg fyrir slag Alma D. Möller skrifar Skoðun Lýðræði eða hópeinelti? Margrét Pétursdóttir,Þórarinn Haraldsson,Þórdís Guðjónsdóttir,Sigurveig Benediktsdóttir skrifar Skoðun Blóðtaka er ekki landbúnaður Guðrún Scheving Thorsteinsson,Rósa Líf Darradóttir skrifar Skoðun Svar til stjórnunarlegs ábyrgðarmanns frá Keflavík Soffía Sigurðardóttir skrifar Skoðun Ríkisstjórnin ræðst gegn launafólki og atvinnulausum Finnbjörn A. Hermannson skrifar Skoðun 764/O9A: Kannt þú að vernda barnið á netinu? Anna Bergþórsdóttir skrifar Skoðun Opinberir starfsmenn kjósa síður áminningarskyldu Ísak Einar Rúnarsson skrifar Skoðun Einkavæðing orkunnar, skattasniðganga og lífeyrissjóðir Ögmundur Jónasson skrifar Sjá meira
Á undanförnum áratugum hefur fataverslun og neyslumenning þróast á áður óþekktan hátt. Áður fyrr voru fatakaup bundin við árstíðaskipti og raunverulega þörf en nú eru þau orðin hluti af hraðri hringrás tískuiðnaðarins þar sem nýjar vörur koma vikulega, eða daglega, á markað. Það er kominn tími til að endurhugsa fatakaup. Saga hraðtísku - Frá iðnbyltingu til netverslana Í kjölfar iðnbyltingarinnar á 19. öld varð framleiðsla fatnaðar auðveldari og ódýrari. Þessi þróun jókst hratt á 20. öld, einkum eftir síðari heimsstyrjöldina. Þegar verksmiðjur fluttust til láglaunalanda á 8. og 9. áratugnum varð fatnaður enn ódýrari og aðgengilegri. Merki á borð við Zara og H&M þróuðu ný viðskiptamódel hraðtískunnar (e. fast fashion) þar sem nýjar flíkur birtast í búðum innan örfárra vikna eftir að búið er að skanna hvað þekktu tískuhúsin eru að bjóða upp á. Á síðustu árum hafa netverslanir eins og Shein og Temu hraðað þessari þróun enn frekar og skapað háhraðatísku eða „ultra fast fashion“, þar sem þúsundir nýrra flíka birtast á hverjum degi á vefsíðum þeirra. Tölulegar staðreyndir Magn framleiðslu og sóunar er gríðarlegt en á heimsvísu eru framleidd yfir 100 milljarðar flíka árlega. Um 85% af textíl endar annað hvort í urðun eða í brennslu en aðeins 1% er raunverulega endurunnið í nýjan textíl. Í Evrópu kaupir hver einstaklingur að meðaltali 26 kg af textíl árlega og fleygir 11 kg. Í Bandaríkjunum hafa fatakaup aukist um 60% frá árinu 2000, á meðan meðalnotkunartími hverrar flíkur hefur styst um 36%. Umhverfisáhrif hraðtísku eru ógnvænleg en tískuiðnaðurinn notar 79 milljarða rúmmetra af vatni árlega (sturluð staðreynd!) meira en samanlögð árleg vatnsnotkun Frakklands, Þýskalands og Bretlands! Framleiðsla á einum bómullarbol getur krafist allt að 2.700 lítra af vatni, sem jafngildir því sem einn einstaklingur neytir yfir þriggja ára tímabil. Þrælahald í nýjum búningi Vinnuafl fataverksmiðja er í raun nútíma þrælahald. Yfir 75 milljónir einstaklinga starfa í textíliðnaði á heimsvísu, þar af um 80% konur, margar í þróunarlöndum við skelfilegar aðstæður þar sem engin réttindi eru virt og engin grið gefin frekar en við annars konar þrælahald. Hvað getum við gert? Íslenskir neytendur eru meðal þeirra sem kaupa mest af fötum miðað við höfðatölu í Evrópu og skyldi engan undra. Samtímis vex áhugi á sparnaði og nægjusemi, með því að endurnýta, bæta og endurhanna sem eru sannarlega góðar fréttir. Þrifthreyfingin (e. the second hand/thrifting revolution) er sannarlega í sókn á Íslandi. Þar má helst nefna fataskiptamarkaði sem hafa sprottið upp á vinnustöðum og hjá félagasamtökum, básaleigur verða sífellt vinsælli sem og sölusíður þar sem nýr og notaður fatnaður gengur kaupum og sölum. Nú á dögunum fór sala á notuðum fatnaði af netsíðunni Vinted fram úr sölu á nýjum fatnaði af vefsíðum í Frakklandi, landi tískunnar. Um leið og endurnýting og meðvitaðri kauphegðun fær sífellt meiri hljómgrunn, sérstaklega meðal yngri kynslóða megum við hin eldri sannarlega standa okkur betur. Á tímum ofneyslu og ógnvekjandi framleiðslu á kostnað fólks (þar á meðal barna!), umhverfis og náttúru verðum við að staldra við og spyrja okkur; þarf ég virkilega þessa flík? Hvaða spor skilur hún eftir sig á jörðinni? Hver framleiddi hana og við hvaða kjör? Stjórnvöld geta sannarlega haft áhrif til dæmis með því að flokka textíl á skilvirkari hátt svo auðveldara sé að endurnýta fatnað. Hægt er að gera gera þjónustu saumastofa frádráttarbæra til skatts sem og kaup á þjónustu básaleiga og veita fyrirtækjum sem endurhanna fatnað ívilnanir. Þá væri hægt að banna innflutning á fatnaði sem ekki stenst umhverfisvottun og þannig stuðla að aukinni meðvitund í samfélaginu. Það sem við gerum skiptir máli Tökum meðvitaða ákvörðun og veljum að taka skref í átt að breytingum. Kaupum minna og vöndum valið. Styðjum þannig við sanngjarna framleiðslu og minni framleiðendur sem huga að umhverfisvernd og sjálfbærni. Þannig veljum við gæði fram yfir magn og styðjum gjarnan við staðbundna framleiðslu sem er sanngirnisvottuð (e. fair trade). Nýtum betur það sem við eigum, gerum við, skiptumst á, þriftum og leigjum fatnað fyrir sérstök tilefni. Verum líka dugleg að fræðast um málefnið og áhrif háhraðatísku á umhverfi og samfélög. Við getum öll haft áhrif með því að stíga út úr sjálfvirkri og óðri neyslumenningu og inn í þá meðvitaðri og ábyrgari. Höfundur er umhverfissinni og áhugamanneskja um endurnýtingu, kennari og ritari Vinstrihreyfingarinnar græns framboðs
Hvað gerir brjóstakrabbamein að ólæknandi brjóstakrabbameini? Helga Tryggvadóttir,Ólöf Kristjana Bjarnadóttir Skoðun
Tvöföld mismunun kvenna í hópi innflytjenda Sigríður Ingibjörg Ingadóttir,Steinunn Bragadóttir Skoðun
Skoðun Tvöföld mismunun kvenna í hópi innflytjenda Sigríður Ingibjörg Ingadóttir,Steinunn Bragadóttir skrifar
Skoðun Tækni og ungmenni: Hvar liggur ábyrgðin og hvað getum við gert? Stefán Þorri Helgason skrifar
Skoðun Hvað gerir brjóstakrabbamein að ólæknandi brjóstakrabbameini? Helga Tryggvadóttir,Ólöf Kristjana Bjarnadóttir skrifar
Skoðun Hugsanlega löglegt, en siðlaust og grimmt — af hundsráni í GOGG Kristinn Ka. Nína Sigríðarson skrifar
Skoðun Lýðræði eða hópeinelti? Margrét Pétursdóttir,Þórarinn Haraldsson,Þórdís Guðjónsdóttir,Sigurveig Benediktsdóttir skrifar
Hvað gerir brjóstakrabbamein að ólæknandi brjóstakrabbameini? Helga Tryggvadóttir,Ólöf Kristjana Bjarnadóttir Skoðun
Tvöföld mismunun kvenna í hópi innflytjenda Sigríður Ingibjörg Ingadóttir,Steinunn Bragadóttir Skoðun