Er aldur bara tala? Teitur Guðmundsson skrifar 27. apríl 2025 17:30 Þegar horft er til aldraðra er oft spurt um aldur, það er oft eitt af því fyrsta sem spurt er um þegar verið er að ræða málefni viðkomandi. Sá sem spyr tengir svarið oftsinnis sjálfkrafa við sínar mótuðu hugmyndir sem tengjast þeim aldri sem um ræðir. Fagfólk fellur í þessa gildru líkt og leikmenn á stundum. Það er að segja að aldur skipti máli við mat á einstaklingi, en er frekar lélegur mælikvarði almennt, hann er þó notaður meira en við áttum okkur á því miður. Það er hægt að taka nokkur dæmi þessu til skýringar sem flestir tengja vel við. Tveir aðilar eru að spjalla, þeir þekkjast ekki og eru að hittast í heita pottinum í sundi í fyrsta sinn. Báðir er hressilegir sundgarpar, orðnir leðurbrúnir af útiveru, reynslu af sólinni og ferðalögum. Þeir segja sögur af lífinu og tilverunni, eru báðir hættir störfum og komnir á eftirlaun. Á einhverjum tímapunkti samtalsins kemur að aldri þeirra, sá yngri segist vera 73 ára og farinn að finnast hann vera að eldast smám saman, hinn segist vera 83 ára og aldrei liðið betur. Þeim yngri bregður í brún þar sem hann taldi þennan nýja sundfélaga sinn vera á svipuðu róli, segir um hæl við hann “það er naumast að þú heldur þér vel !” Af augljósri aðdáun og von til þess að hann verði jafn sprækur eftir 10 ár. Það er oft horft til 67 ára aldurs sem viðmiðs um það að vera orðinn aldraður og er skilgreint í lögum. Það er ekki há tala og vel flestir á þeim aldri enn með nokkuð gott þrek og orku, margir kjósa að vinna til 70 ára aldurs þó þeir geti farið á eftirlaun fyrr. Sumir vinna enn lengur og er það vissulega mjög einstaklingsbundið og fer eftir því hvar þeir eru í starfi. Margir eru komnir með einhverja sjúkdóma og taka jafnvel lyf við fleiri en einum þeirra, en þeir eru býsna sjálfstæðir og eru færir um allar almennar athafnir daglegs lífs. Eftir því sem getu læknavísinda, betra umhverfis og vitundar um heilsu og sálfélagslegra þátta hefur fleygt fram á undanförnum áratugum eru mun fleiri sprækir aldraðir en áður og eiga mörg ár í það að verða “gamlir”. Það er ágætt að hafa í huga að öldrun er ekki það sama og að eldast og hrumleiki er ótengdur aldri viðkomandi í sjálfu sér, þó tíðnin aukist með hækkandi aldri. Þegar fagfólk er að ræða um hrumleika (frailty á ensku) er verið að horfa til getu og færni einstaklings til að sinna sjálfum sér, klæðast, borða, elda, sjá um fjármál sín, hreyfa sig með eða án hjálpartækja og halda jafnvægi svo eitthvað sé nefnt. Það eru til formleg mælitæki sem segja til um þetta og gefa einkunn sem eru óháðar aldri, nema að viðkomandi ætti að vera orðinn eldri en 65 ára áður en slíkt mat fari almennt fram og er þessum tækjum beitt sem hluta af mati á meðferð og nálgun á þarfir einstaklinga. Báðir þessir hópar sem ég nefni að framan fer hratt fjölgandi, en það eru sprækir aldraðir og hrumir aldraðir. Þrátt fyrir það að við vitum af þessum mun á einstaklingum hættir okkur enn til þess að nota aldur til skilgreiningar. Tökum annað dæmi sem lýsir þessu ágætlega og er bundið í daglegt líf lækna, þeir finna mun á því þegar verið er að ræða skjólstæðinga sem eru kominr á efri ár, til dæmis þegar verið er að senda skjólstæðing á sjúkrahús, milli stofnana eða með tilvísun til kollega sinna. Það er sorglega oft horft á aldur eða kennitölu viðkomandi og búið að mynda sér skoðun á hugsanlegu ástandi hans eða meðferðarmöguleikum. Það þrátt fyrir að um sé að ræða fagfólk fellur það í þessa gildru og dæmir, þannig er auðvelt að ímynda sér að almenningur geri það á sama hátt, eða jafnvel enn meir. Þetta köllum við aldursfordóma og í jafn upplýstu samfélagi og við lifum í dag ættu þeir ekki að fyrirfinnast. Fögnum því að okkur gengur vel og að þjóðin er að eldast, fögnum því að við eigum öfluga aldraða einstaklinga sem skila jafn miklu til samfélagsins og raun ber vitni. Leyfum þeim að blómstra þrátt fyrir að sumir séu hrumari en aðrir. Verum reiðubúin að grípa þá sem þurfa aðstoð á réttum tíma og með réttum úrræðum hvort sem er heima eða heiman. Við þurfum að gera betur, og vera reiðubúin að endurhugsa, aldur er nefnilega bara tala, munum það og leitumst eftir því að koma fram við alla einstaklinga af sömu virðingu. Höfundur er forstjóri Heilsuverndar Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Teitur Guðmundsson Heilsa Mest lesið Nýr rektor og 2025 – tímamót í háskólamálum Ástráður Eysteinsson,Magnús Karl Magnússon,Margrét Helga Ögmundsdóttir,Tinna Laufey Ásgeirsdóttir Skoðun Má berja blaðamenn? Sigríður Dögg Auðunsdóttir Skoðun Samfélagið innan samfélagsins Sigríður Svanborgardóttir Skoðun Hagur hluthafanna alltaf og undantekningarlaust í forgangi Jón Kaldal Skoðun Að flokka hver vinnur og hver tapar Tryggvi Rúnar Brynjarsson Skoðun Vonir um vopnahlé eins og hálmstrá Sveinn Rúnar Hauksson Skoðun Orðhengilsháttur og lygar Elín Erna Steinarsdóttir Skoðun Vonarsvæði fyrir framtíðina – ábyrgð stjórnvalda kallar á verndun Huld Hafliðadóttir,Heimir Harðarson Skoðun Hvers vegna hatar SFS smábáta? Svarið tengist veiðigjöldum Kjartan Páll Sveinsson Skoðun „Oft er flagð undir fögru skinni“ Guðmunda G. Guðmundsdóttir Skoðun Skoðun Skoðun Að flokka hver vinnur og hver tapar Tryggvi Rúnar Brynjarsson skrifar Skoðun Hagur hluthafanna alltaf og undantekningarlaust í forgangi Jón Kaldal skrifar Skoðun Má berja blaðamenn? Sigríður Dögg Auðunsdóttir skrifar Skoðun Nýr rektor og 2025 – tímamót í háskólamálum Ástráður Eysteinsson,Magnús Karl Magnússon,Margrét Helga Ögmundsdóttir,Tinna Laufey Ásgeirsdóttir skrifar Skoðun Vonir um vopnahlé eins og hálmstrá Sveinn Rúnar Hauksson skrifar Skoðun Samfélagið innan samfélagsins Sigríður Svanborgardóttir skrifar Skoðun Til hamingju Íslendingar með nýja Óperu Andri Björn Róbertsson skrifar Skoðun Hvers vegna hatar SFS smábáta? Svarið tengist veiðigjöldum Kjartan Páll Sveinsson skrifar Skoðun „Oft er flagð undir fögru skinni“ Guðmunda G. Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Orðhengilsháttur og lygar Elín Erna Steinarsdóttir skrifar Skoðun Fjögurra daga vinnuvika – nýr veruleiki? Sigvaldi Einarsson skrifar Skoðun Ráðherra gengur fram án laga Svanur Guðmundsson skrifar Skoðun Hagkvæmur kostur utan friðlands Jóna Bjarnadóttir skrifar Skoðun Gagnsæi og inntak Halldóra Lillý Jóhannsdóttir skrifar Skoðun Sumargjöf Þórunn Sigurðardóttir skrifar Skoðun Hannað fyrir miklu stærri markaði Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun Grafarvogur framtíðar verður til Sara Björg Sigurðardóttir skrifar Skoðun Málþófið um veiðigjöldin vekur miskunnsama Samverja Sigurjón Þórðarson skrifar Skoðun Menntastefna 2030 Guðmundur Ingi Kristinsson skrifar Skoðun Ágætu fyrrum samstarfsaðilar á Þjóðminjasafni Íslands Uggi Jónsson skrifar Skoðun Ferðamannaþorpin - Náttúruvá Þóra B. Hafsteinsdóttir skrifar Skoðun Vonarsvæði fyrir framtíðina – ábyrgð stjórnvalda kallar á verndun Huld Hafliðadóttir,Heimir Harðarson skrifar Skoðun Laxaharmleikur Jóhannes Sturlaugsson skrifar Skoðun Lýðræðið í skötulíki! Lilja Rafney Magnúsdóttir skrifar Skoðun Stærðfræðikennari sem kann ekki að reikna? (Og getur ekki lært það!) Brynjólfur Þorvarðsson skrifar Skoðun Íslendingar greiða sama hlutfall útgjalda í mat og Norðurlöndin Margrét Gísladóttir skrifar Skoðun Til varnar jafnlaunavottun Magnea Marinósdóttir skrifar Skoðun Heimaþjónusta og velferðartækni: Lykillinn að sjálfbæru heilbrigðiskerfi Auður Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Barnaræninginn Pútín Gunnar Hólmsteinn Ársælsson skrifar Skoðun Um þjóð og ríki Gauti Kristmannsson skrifar Sjá meira
Þegar horft er til aldraðra er oft spurt um aldur, það er oft eitt af því fyrsta sem spurt er um þegar verið er að ræða málefni viðkomandi. Sá sem spyr tengir svarið oftsinnis sjálfkrafa við sínar mótuðu hugmyndir sem tengjast þeim aldri sem um ræðir. Fagfólk fellur í þessa gildru líkt og leikmenn á stundum. Það er að segja að aldur skipti máli við mat á einstaklingi, en er frekar lélegur mælikvarði almennt, hann er þó notaður meira en við áttum okkur á því miður. Það er hægt að taka nokkur dæmi þessu til skýringar sem flestir tengja vel við. Tveir aðilar eru að spjalla, þeir þekkjast ekki og eru að hittast í heita pottinum í sundi í fyrsta sinn. Báðir er hressilegir sundgarpar, orðnir leðurbrúnir af útiveru, reynslu af sólinni og ferðalögum. Þeir segja sögur af lífinu og tilverunni, eru báðir hættir störfum og komnir á eftirlaun. Á einhverjum tímapunkti samtalsins kemur að aldri þeirra, sá yngri segist vera 73 ára og farinn að finnast hann vera að eldast smám saman, hinn segist vera 83 ára og aldrei liðið betur. Þeim yngri bregður í brún þar sem hann taldi þennan nýja sundfélaga sinn vera á svipuðu róli, segir um hæl við hann “það er naumast að þú heldur þér vel !” Af augljósri aðdáun og von til þess að hann verði jafn sprækur eftir 10 ár. Það er oft horft til 67 ára aldurs sem viðmiðs um það að vera orðinn aldraður og er skilgreint í lögum. Það er ekki há tala og vel flestir á þeim aldri enn með nokkuð gott þrek og orku, margir kjósa að vinna til 70 ára aldurs þó þeir geti farið á eftirlaun fyrr. Sumir vinna enn lengur og er það vissulega mjög einstaklingsbundið og fer eftir því hvar þeir eru í starfi. Margir eru komnir með einhverja sjúkdóma og taka jafnvel lyf við fleiri en einum þeirra, en þeir eru býsna sjálfstæðir og eru færir um allar almennar athafnir daglegs lífs. Eftir því sem getu læknavísinda, betra umhverfis og vitundar um heilsu og sálfélagslegra þátta hefur fleygt fram á undanförnum áratugum eru mun fleiri sprækir aldraðir en áður og eiga mörg ár í það að verða “gamlir”. Það er ágætt að hafa í huga að öldrun er ekki það sama og að eldast og hrumleiki er ótengdur aldri viðkomandi í sjálfu sér, þó tíðnin aukist með hækkandi aldri. Þegar fagfólk er að ræða um hrumleika (frailty á ensku) er verið að horfa til getu og færni einstaklings til að sinna sjálfum sér, klæðast, borða, elda, sjá um fjármál sín, hreyfa sig með eða án hjálpartækja og halda jafnvægi svo eitthvað sé nefnt. Það eru til formleg mælitæki sem segja til um þetta og gefa einkunn sem eru óháðar aldri, nema að viðkomandi ætti að vera orðinn eldri en 65 ára áður en slíkt mat fari almennt fram og er þessum tækjum beitt sem hluta af mati á meðferð og nálgun á þarfir einstaklinga. Báðir þessir hópar sem ég nefni að framan fer hratt fjölgandi, en það eru sprækir aldraðir og hrumir aldraðir. Þrátt fyrir það að við vitum af þessum mun á einstaklingum hættir okkur enn til þess að nota aldur til skilgreiningar. Tökum annað dæmi sem lýsir þessu ágætlega og er bundið í daglegt líf lækna, þeir finna mun á því þegar verið er að ræða skjólstæðinga sem eru kominr á efri ár, til dæmis þegar verið er að senda skjólstæðing á sjúkrahús, milli stofnana eða með tilvísun til kollega sinna. Það er sorglega oft horft á aldur eða kennitölu viðkomandi og búið að mynda sér skoðun á hugsanlegu ástandi hans eða meðferðarmöguleikum. Það þrátt fyrir að um sé að ræða fagfólk fellur það í þessa gildru og dæmir, þannig er auðvelt að ímynda sér að almenningur geri það á sama hátt, eða jafnvel enn meir. Þetta köllum við aldursfordóma og í jafn upplýstu samfélagi og við lifum í dag ættu þeir ekki að fyrirfinnast. Fögnum því að okkur gengur vel og að þjóðin er að eldast, fögnum því að við eigum öfluga aldraða einstaklinga sem skila jafn miklu til samfélagsins og raun ber vitni. Leyfum þeim að blómstra þrátt fyrir að sumir séu hrumari en aðrir. Verum reiðubúin að grípa þá sem þurfa aðstoð á réttum tíma og með réttum úrræðum hvort sem er heima eða heiman. Við þurfum að gera betur, og vera reiðubúin að endurhugsa, aldur er nefnilega bara tala, munum það og leitumst eftir því að koma fram við alla einstaklinga af sömu virðingu. Höfundur er forstjóri Heilsuverndar
Nýr rektor og 2025 – tímamót í háskólamálum Ástráður Eysteinsson,Magnús Karl Magnússon,Margrét Helga Ögmundsdóttir,Tinna Laufey Ásgeirsdóttir Skoðun
Vonarsvæði fyrir framtíðina – ábyrgð stjórnvalda kallar á verndun Huld Hafliðadóttir,Heimir Harðarson Skoðun
Skoðun Nýr rektor og 2025 – tímamót í háskólamálum Ástráður Eysteinsson,Magnús Karl Magnússon,Margrét Helga Ögmundsdóttir,Tinna Laufey Ásgeirsdóttir skrifar
Skoðun Vonarsvæði fyrir framtíðina – ábyrgð stjórnvalda kallar á verndun Huld Hafliðadóttir,Heimir Harðarson skrifar
Skoðun Stærðfræðikennari sem kann ekki að reikna? (Og getur ekki lært það!) Brynjólfur Þorvarðsson skrifar
Skoðun Íslendingar greiða sama hlutfall útgjalda í mat og Norðurlöndin Margrét Gísladóttir skrifar
Skoðun Heimaþjónusta og velferðartækni: Lykillinn að sjálfbæru heilbrigðiskerfi Auður Guðmundsdóttir skrifar
Nýr rektor og 2025 – tímamót í háskólamálum Ástráður Eysteinsson,Magnús Karl Magnússon,Margrét Helga Ögmundsdóttir,Tinna Laufey Ásgeirsdóttir Skoðun
Vonarsvæði fyrir framtíðina – ábyrgð stjórnvalda kallar á verndun Huld Hafliðadóttir,Heimir Harðarson Skoðun