Umbun er sama og afleiðing Helgi S. Karlsson skrifar 26. mars 2025 10:03 Í dag stendur íslenskt samfélag á mikilvægum tímamótum. Hávær umræða um hegðunarvanda barna og ungmenna eykst með hverjum deginum, og sífellt alvarlegri fréttir um vaxandi ofbeldi og agaleysi vekja áleitnar spurningar. Flestir eru sammála um nauðsyn aukins aga, en spurningin er ekki hvort, heldur hvernig við náum því markmiði á uppbyggilegan hátt. Í gegnum tíðina beittum við aðferðum sem nú teljast úreltar og jafnvel skaðlegar— líkamlegum refsingum, skömmum og ótta sem stjórntækjum til að hafa stjórn á hegðun barna. Þessar aðferðir skiluðu vissulega skjótum árangri út frá sjónarhorni hins fullorðna, en vísindarannsóknir sýna okkur nú að langtímaafleiðingarnar geta verið mjög alvarlegar. Börn sem alast upp við slíkar refsingar eiga í hættu að glíma við aukna streitu, kvíða, þunglyndi og minni sjálfsmynd. Auk þess geta þær haft neikvæð áhrif á félagsleg tengsl og getu til að leysa vandamál (Gershoff, 2002; Ferguson, 2013). Með tímanum höfum við lært að hefðbundnar refsingar virka ekki til lengri tíma og að skortur á skýrum og vísindalega viðurkenndum aðferðum hefur skapað ákveðið tómarúm sem leitt hefur til aukins agaleysis. En sem betur fer er til vísindalega studd nálgun sem ekki aðeins skilar meiri árangri heldur einnig varanlegum jákvæðum breytingum—hugmynda- og aðferðafræði atferlisgreiningar (Skinner, 1953). Atferlisgreining byggir á rannsóknum í hegðunarvísindum og snýst um að greina, styrkja og þjálfa æskilega hegðun barna á kerfisbundinn hátt með virðingu, stuðningi og skýrum mörkum. Aðferðir atferlisgreiningar leggja áherslu á að þjálfa hegðun barna með því að skilgreina og styrkja æskilega hegðun, greina tengsl hegðunar og afleiðinga hennar og efla félagslega færni og samskiptahæfni. Atferlisgreining leggur áherslu á að börn læri að fylgja reglum með því að upplifa jákvæðar afleiðingar þess, sem styrkir hegðun þeirra og stuðlar þannig að betri aðlögun að samfélaginu og aukinni vellíðan (Cooper, Heron & Heward, 2007). Í atferlisþjálfun gegna umbunarkerfi lykilhlutverki. Til þess að umbunarkerfi styðji við framgang barns eða ungmennis og valdi ekki skaða er nauðsynlegt að gera greinarmun á frumþörfum og fríðindum. Frumþarfir, svo sem holl næring, húsaskjól og viðeigandi fatnaður, skulu aldrei vera háðar hegðun barnsins og skulu ávallt tryggðar til að tryggja öryggi og velferð þeirra. Fríðindi hins vegar, eins og snjallsímar, leikjatölvur eða merkjavara, eru ekki nauðsynleg fyrir lífsviðurværi og geta því verið áhrifarík umbun fyrir góða hegðun. Þegar börn skilja tengsl milli hegðunar og aðgangs að fríðindum eykst áhugi þeirra á að viðhalda æskilegri hegðun og ná settum markmiðum (Skinner, 1953). Umbunarkerfi sem byggja á skammtímahvötum eru sérstaklega gagnleg þar sem börn eiga oft erfitt með að skilja eða meta langtímamarkmið. Skammtímahvatar eins og hrós, viðurkenningar, táknkerfi eða bein verðlaun gefa börnum skýra og fljótlega endurgjöf sem styrkir æskilega hegðun strax. Slík kerfi hafa sýnt sig að vera mjög árangursrík í skóla- og heimilisumhverfi og stuðla að betri námsárangri, aukinni sjálfstjórn og jákvæðari samskiptum (Kazdin, 2008). Vel útfærð umbunarkerfi geta einnig auðveldað foreldrum og öðrum uppalendum hlutverk sitt með því að draga úr þörfinni fyrir stöðugar áminningar. Þegar börn læra að taka ábyrgð á hegðun sinni til að ná fram jákvæðri útkomu verður áhugi þeirra sjálfsprottinn. Foreldrar geta því frekar einbeitt sér að því að veita stuðning, leiðbeiningar og jákvæða endurgjöf. Til þess að atferlisgreining verði raunhæfur og sjálfsagður þáttur í íslensku samfélagi er nauðsynlegt að bæði foreldrar og fagfólk tileinki sér þessar vísindalega viðurkenndu aðferðir og innleiði þær markvisst í daglegt líf heimilis og skóla. Með því sköpum við samfélag þar sem börn og ungmenni eru betur fær um að taka ábyrgð á eigin hegðun. Höfundur er klínískur atferlisfræðingur, klínískur sálfræðingur og kennari. Hann er einnig framkvæmdastjóri Beanfee ehf. og BF Atferlisráðgjafar. Heimildir: Ferguson, C. J. (2013). Spanking, corporal punishment and negative long-term outcomes: A meta-analytic review of longitudinal studies. Clinical Psychology Review, 33(1), 196–208. https://doi.org/10.1016/j.cpr.2012.11.002 Gershoff, E. T. (2002). Corporal punishment by parents and associated child behaviors and experiences: A meta-analytic and theoretical review. Psychological Bulletin, 128(4), 539– 579. https://doi.org/10.1037/0033-2909.128.4.539 Kazdin, A. E. (2008). The Kazdin method for parenting the defiant child. Houghton Mifflin Harcourt. Skinner, B. F. (1953). Science and human behavior. Macmillan. Cooper, J. O., Heron, T. E., & Heward, W. L. (2007). Applied behavior analysis (2nd ed.). Pearson. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Börn og uppeldi Ofbeldi barna Mest lesið Stórstraumsfjara mæld - HMS ráðþrota Magnús Guðmundsson Skoðun Leyfum mennskunni að sigra Anna Hildur Hildibrandsdóttir Skoðun Landbúnaður á tímamótum – Við þurfum nýja stefnu Guðjón Sigurbjartsson Skoðun Fjölskyldan fyrst Hólmfríður Jennýjar Árnadóttir Skoðun Um spretthóp og lestrarkennslu. Hvatning til mennta- og barnamálaráðherra um faglega starfshætti Auður Soffíu Björgvinsdóttir Skoðun Sýnum fordómum ekki umburðarlyndi Snorri Sturluson Skoðun Dýravernd - frumbyggjahættir Árni Stefán Árnason Skoðun Sjómenn til hamingju! Lilja Rafney Magnúsdóttir Skoðun Við eigum allt. Af hverju finnst okkur samt vanta eitthvað? Valentina Klaas Skoðun Feluleikur Þorgerðar Katrínar Hjörtur J. Guðmundsson Skoðun Skoðun Skoðun Dýravernd - frumbyggjahættir Árni Stefán Árnason skrifar Skoðun Stórstraumsfjara mæld - HMS ráðþrota Magnús Guðmundsson skrifar Skoðun Sýnum fordómum ekki umburðarlyndi Snorri Sturluson skrifar Skoðun Landbúnaður á tímamótum – Við þurfum nýja stefnu Guðjón Sigurbjartsson skrifar Skoðun Sjómenn til hamingju! Lilja Rafney Magnúsdóttir skrifar Skoðun Leyfum mennskunni að sigra Anna Hildur Hildibrandsdóttir skrifar Skoðun Fjölskyldan fyrst Hólmfríður Jennýjar Árnadóttir skrifar Skoðun Hvað er markaðsverð á fiski? Sverrir Haraldsson skrifar Skoðun Tími til kerfisbundinna breytinga í samfélagstúlkun – ákall til stjórnvalda Anna Karen Svövudóttir skrifar Skoðun Fæðing Ísraels - Líkum misþyrmt BIrgir Dýrfjörð skrifar Skoðun Við eigum allt. Af hverju finnst okkur samt vanta eitthvað? Valentina Klaas skrifar Skoðun Um spretthóp og lestrarkennslu. Hvatning til mennta- og barnamálaráðherra um faglega starfshætti Auður Soffíu Björgvinsdóttir skrifar Skoðun Tíðaheilbrigði er lykilatriði í jafnrétti kynjanna Berit Mueller skrifar Skoðun Þjóðarmorð – frá orðfræðilegu sjónarmiði Eiríkur Rögnvaldsson skrifar Skoðun Borgarlína, barnleysi og bíllaus lífstíll – hentar það Kópavogi? Einar Jóhannes Guðnason skrifar Skoðun Þakkir til starfsfólk Janusar Sigrún Ósk Bergmann skrifar Skoðun Mun gervigreindin senda konur heim? Björgmundur Örn Guðmundsson skrifar Skoðun Frá, frá, frá. Fúsa liggur á Eiríkur Hjálmarsson skrifar Skoðun Nokkur orð um stöðuna Dögg Þrastardóttir skrifar Skoðun Kynbundinn munur í tekjum á efri árum Sigríður Ingibjörg Ingadóttir,Steinunn Bragadóttir skrifar Skoðun #blessmeta – þriðja grein Guðrún Hrefna Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Hvernig tryggir þú stærstu fjárfestingu lífins? Berglind Halla Elíasdóttir skrifar Skoðun Ritunarramminn - verkfæri fyrir kennara! Katrín Ósk Þráinsdóttir skrifar Skoðun Hvalveiðar eru ekki mannréttindi. Þetta er atvinnugrein sem hefur mistekist Ed Goodall skrifar Skoðun Feluleikur Þorgerðar Katrínar Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun Ráðalaus ráðherra Högni Elfar Gylfason skrifar Skoðun Spólum til baka Snævar Ingi Sveinsson skrifar Skoðun Sögulegur dómur Hæstaréttar – staðfestir sjálfstæði Alþingis Erna Bjarnadóttir skrifar Skoðun Að vera fatlaður á Íslandi er full vinna Birna Ösp Traustadóttir skrifar Skoðun Sæluríkið Ísland Einar Helgason skrifar Sjá meira
Í dag stendur íslenskt samfélag á mikilvægum tímamótum. Hávær umræða um hegðunarvanda barna og ungmenna eykst með hverjum deginum, og sífellt alvarlegri fréttir um vaxandi ofbeldi og agaleysi vekja áleitnar spurningar. Flestir eru sammála um nauðsyn aukins aga, en spurningin er ekki hvort, heldur hvernig við náum því markmiði á uppbyggilegan hátt. Í gegnum tíðina beittum við aðferðum sem nú teljast úreltar og jafnvel skaðlegar— líkamlegum refsingum, skömmum og ótta sem stjórntækjum til að hafa stjórn á hegðun barna. Þessar aðferðir skiluðu vissulega skjótum árangri út frá sjónarhorni hins fullorðna, en vísindarannsóknir sýna okkur nú að langtímaafleiðingarnar geta verið mjög alvarlegar. Börn sem alast upp við slíkar refsingar eiga í hættu að glíma við aukna streitu, kvíða, þunglyndi og minni sjálfsmynd. Auk þess geta þær haft neikvæð áhrif á félagsleg tengsl og getu til að leysa vandamál (Gershoff, 2002; Ferguson, 2013). Með tímanum höfum við lært að hefðbundnar refsingar virka ekki til lengri tíma og að skortur á skýrum og vísindalega viðurkenndum aðferðum hefur skapað ákveðið tómarúm sem leitt hefur til aukins agaleysis. En sem betur fer er til vísindalega studd nálgun sem ekki aðeins skilar meiri árangri heldur einnig varanlegum jákvæðum breytingum—hugmynda- og aðferðafræði atferlisgreiningar (Skinner, 1953). Atferlisgreining byggir á rannsóknum í hegðunarvísindum og snýst um að greina, styrkja og þjálfa æskilega hegðun barna á kerfisbundinn hátt með virðingu, stuðningi og skýrum mörkum. Aðferðir atferlisgreiningar leggja áherslu á að þjálfa hegðun barna með því að skilgreina og styrkja æskilega hegðun, greina tengsl hegðunar og afleiðinga hennar og efla félagslega færni og samskiptahæfni. Atferlisgreining leggur áherslu á að börn læri að fylgja reglum með því að upplifa jákvæðar afleiðingar þess, sem styrkir hegðun þeirra og stuðlar þannig að betri aðlögun að samfélaginu og aukinni vellíðan (Cooper, Heron & Heward, 2007). Í atferlisþjálfun gegna umbunarkerfi lykilhlutverki. Til þess að umbunarkerfi styðji við framgang barns eða ungmennis og valdi ekki skaða er nauðsynlegt að gera greinarmun á frumþörfum og fríðindum. Frumþarfir, svo sem holl næring, húsaskjól og viðeigandi fatnaður, skulu aldrei vera háðar hegðun barnsins og skulu ávallt tryggðar til að tryggja öryggi og velferð þeirra. Fríðindi hins vegar, eins og snjallsímar, leikjatölvur eða merkjavara, eru ekki nauðsynleg fyrir lífsviðurværi og geta því verið áhrifarík umbun fyrir góða hegðun. Þegar börn skilja tengsl milli hegðunar og aðgangs að fríðindum eykst áhugi þeirra á að viðhalda æskilegri hegðun og ná settum markmiðum (Skinner, 1953). Umbunarkerfi sem byggja á skammtímahvötum eru sérstaklega gagnleg þar sem börn eiga oft erfitt með að skilja eða meta langtímamarkmið. Skammtímahvatar eins og hrós, viðurkenningar, táknkerfi eða bein verðlaun gefa börnum skýra og fljótlega endurgjöf sem styrkir æskilega hegðun strax. Slík kerfi hafa sýnt sig að vera mjög árangursrík í skóla- og heimilisumhverfi og stuðla að betri námsárangri, aukinni sjálfstjórn og jákvæðari samskiptum (Kazdin, 2008). Vel útfærð umbunarkerfi geta einnig auðveldað foreldrum og öðrum uppalendum hlutverk sitt með því að draga úr þörfinni fyrir stöðugar áminningar. Þegar börn læra að taka ábyrgð á hegðun sinni til að ná fram jákvæðri útkomu verður áhugi þeirra sjálfsprottinn. Foreldrar geta því frekar einbeitt sér að því að veita stuðning, leiðbeiningar og jákvæða endurgjöf. Til þess að atferlisgreining verði raunhæfur og sjálfsagður þáttur í íslensku samfélagi er nauðsynlegt að bæði foreldrar og fagfólk tileinki sér þessar vísindalega viðurkenndu aðferðir og innleiði þær markvisst í daglegt líf heimilis og skóla. Með því sköpum við samfélag þar sem börn og ungmenni eru betur fær um að taka ábyrgð á eigin hegðun. Höfundur er klínískur atferlisfræðingur, klínískur sálfræðingur og kennari. Hann er einnig framkvæmdastjóri Beanfee ehf. og BF Atferlisráðgjafar. Heimildir: Ferguson, C. J. (2013). Spanking, corporal punishment and negative long-term outcomes: A meta-analytic review of longitudinal studies. Clinical Psychology Review, 33(1), 196–208. https://doi.org/10.1016/j.cpr.2012.11.002 Gershoff, E. T. (2002). Corporal punishment by parents and associated child behaviors and experiences: A meta-analytic and theoretical review. Psychological Bulletin, 128(4), 539– 579. https://doi.org/10.1037/0033-2909.128.4.539 Kazdin, A. E. (2008). The Kazdin method for parenting the defiant child. Houghton Mifflin Harcourt. Skinner, B. F. (1953). Science and human behavior. Macmillan. Cooper, J. O., Heron, T. E., & Heward, W. L. (2007). Applied behavior analysis (2nd ed.). Pearson.
Um spretthóp og lestrarkennslu. Hvatning til mennta- og barnamálaráðherra um faglega starfshætti Auður Soffíu Björgvinsdóttir Skoðun
Skoðun Tími til kerfisbundinna breytinga í samfélagstúlkun – ákall til stjórnvalda Anna Karen Svövudóttir skrifar
Skoðun Um spretthóp og lestrarkennslu. Hvatning til mennta- og barnamálaráðherra um faglega starfshætti Auður Soffíu Björgvinsdóttir skrifar
Skoðun Borgarlína, barnleysi og bíllaus lífstíll – hentar það Kópavogi? Einar Jóhannes Guðnason skrifar
Skoðun Kynbundinn munur í tekjum á efri árum Sigríður Ingibjörg Ingadóttir,Steinunn Bragadóttir skrifar
Skoðun Hvalveiðar eru ekki mannréttindi. Þetta er atvinnugrein sem hefur mistekist Ed Goodall skrifar
Um spretthóp og lestrarkennslu. Hvatning til mennta- og barnamálaráðherra um faglega starfshætti Auður Soffíu Björgvinsdóttir Skoðun