Umbun er sama og afleiðing Helgi S. Karlsson skrifar 26. mars 2025 10:03 Í dag stendur íslenskt samfélag á mikilvægum tímamótum. Hávær umræða um hegðunarvanda barna og ungmenna eykst með hverjum deginum, og sífellt alvarlegri fréttir um vaxandi ofbeldi og agaleysi vekja áleitnar spurningar. Flestir eru sammála um nauðsyn aukins aga, en spurningin er ekki hvort, heldur hvernig við náum því markmiði á uppbyggilegan hátt. Í gegnum tíðina beittum við aðferðum sem nú teljast úreltar og jafnvel skaðlegar— líkamlegum refsingum, skömmum og ótta sem stjórntækjum til að hafa stjórn á hegðun barna. Þessar aðferðir skiluðu vissulega skjótum árangri út frá sjónarhorni hins fullorðna, en vísindarannsóknir sýna okkur nú að langtímaafleiðingarnar geta verið mjög alvarlegar. Börn sem alast upp við slíkar refsingar eiga í hættu að glíma við aukna streitu, kvíða, þunglyndi og minni sjálfsmynd. Auk þess geta þær haft neikvæð áhrif á félagsleg tengsl og getu til að leysa vandamál (Gershoff, 2002; Ferguson, 2013). Með tímanum höfum við lært að hefðbundnar refsingar virka ekki til lengri tíma og að skortur á skýrum og vísindalega viðurkenndum aðferðum hefur skapað ákveðið tómarúm sem leitt hefur til aukins agaleysis. En sem betur fer er til vísindalega studd nálgun sem ekki aðeins skilar meiri árangri heldur einnig varanlegum jákvæðum breytingum—hugmynda- og aðferðafræði atferlisgreiningar (Skinner, 1953). Atferlisgreining byggir á rannsóknum í hegðunarvísindum og snýst um að greina, styrkja og þjálfa æskilega hegðun barna á kerfisbundinn hátt með virðingu, stuðningi og skýrum mörkum. Aðferðir atferlisgreiningar leggja áherslu á að þjálfa hegðun barna með því að skilgreina og styrkja æskilega hegðun, greina tengsl hegðunar og afleiðinga hennar og efla félagslega færni og samskiptahæfni. Atferlisgreining leggur áherslu á að börn læri að fylgja reglum með því að upplifa jákvæðar afleiðingar þess, sem styrkir hegðun þeirra og stuðlar þannig að betri aðlögun að samfélaginu og aukinni vellíðan (Cooper, Heron & Heward, 2007). Í atferlisþjálfun gegna umbunarkerfi lykilhlutverki. Til þess að umbunarkerfi styðji við framgang barns eða ungmennis og valdi ekki skaða er nauðsynlegt að gera greinarmun á frumþörfum og fríðindum. Frumþarfir, svo sem holl næring, húsaskjól og viðeigandi fatnaður, skulu aldrei vera háðar hegðun barnsins og skulu ávallt tryggðar til að tryggja öryggi og velferð þeirra. Fríðindi hins vegar, eins og snjallsímar, leikjatölvur eða merkjavara, eru ekki nauðsynleg fyrir lífsviðurværi og geta því verið áhrifarík umbun fyrir góða hegðun. Þegar börn skilja tengsl milli hegðunar og aðgangs að fríðindum eykst áhugi þeirra á að viðhalda æskilegri hegðun og ná settum markmiðum (Skinner, 1953). Umbunarkerfi sem byggja á skammtímahvötum eru sérstaklega gagnleg þar sem börn eiga oft erfitt með að skilja eða meta langtímamarkmið. Skammtímahvatar eins og hrós, viðurkenningar, táknkerfi eða bein verðlaun gefa börnum skýra og fljótlega endurgjöf sem styrkir æskilega hegðun strax. Slík kerfi hafa sýnt sig að vera mjög árangursrík í skóla- og heimilisumhverfi og stuðla að betri námsárangri, aukinni sjálfstjórn og jákvæðari samskiptum (Kazdin, 2008). Vel útfærð umbunarkerfi geta einnig auðveldað foreldrum og öðrum uppalendum hlutverk sitt með því að draga úr þörfinni fyrir stöðugar áminningar. Þegar börn læra að taka ábyrgð á hegðun sinni til að ná fram jákvæðri útkomu verður áhugi þeirra sjálfsprottinn. Foreldrar geta því frekar einbeitt sér að því að veita stuðning, leiðbeiningar og jákvæða endurgjöf. Til þess að atferlisgreining verði raunhæfur og sjálfsagður þáttur í íslensku samfélagi er nauðsynlegt að bæði foreldrar og fagfólk tileinki sér þessar vísindalega viðurkenndu aðferðir og innleiði þær markvisst í daglegt líf heimilis og skóla. Með því sköpum við samfélag þar sem börn og ungmenni eru betur fær um að taka ábyrgð á eigin hegðun. Höfundur er klínískur atferlisfræðingur, klínískur sálfræðingur og kennari. Hann er einnig framkvæmdastjóri Beanfee ehf. og BF Atferlisráðgjafar. Heimildir: Ferguson, C. J. (2013). Spanking, corporal punishment and negative long-term outcomes: A meta-analytic review of longitudinal studies. Clinical Psychology Review, 33(1), 196–208. https://doi.org/10.1016/j.cpr.2012.11.002 Gershoff, E. T. (2002). Corporal punishment by parents and associated child behaviors and experiences: A meta-analytic and theoretical review. Psychological Bulletin, 128(4), 539– 579. https://doi.org/10.1037/0033-2909.128.4.539 Kazdin, A. E. (2008). The Kazdin method for parenting the defiant child. Houghton Mifflin Harcourt. Skinner, B. F. (1953). Science and human behavior. Macmillan. Cooper, J. O., Heron, T. E., & Heward, W. L. (2007). Applied behavior analysis (2nd ed.). Pearson. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Börn og uppeldi Ofbeldi barna Mest lesið Til hvers þá að segja satt? Pólitískt baktjaldamakk og upplýsingafölsun í Suðurnesjabæ Ari Gylfason Skoðun POTS er ekki tískubylgja Hanna Birna Valdimarsdóttir,Hugrún Vignisdóttir Skoðun Hvað er verið að leiðrétta? Ægir Örn Arnarson Skoðun Óvandaður og einhliða fréttaflutningur RÚV af stríðinu á Gaza Birgir Finnsson Skoðun Er niðurstaðan einstök? Ársreikningur Hveragerðisbæjar 2024 Friðrik Sigurbjörnsson,Eyþór H. Ólafsson Skoðun Smábátar eru framtíðin, segir David Attenborough Kjartan Sveinsson Skoðun Orðskrípið sem bjarga á veiðigjaldinu Ólafur Adolfsson Skoðun Sigurður Ingi í mikilli mótsögn við sjálfan sig! Magnús Guðmundsson Skoðun D-vítamín mín besta forvörn Auður Elisabet Jóhannsdóttir Skoðun Hvers konar Evrópuríki viljum við vera? Magnús Árni Skjöld Magnússon Skoðun Skoðun Skoðun Til hvers þá að segja satt? Pólitískt baktjaldamakk og upplýsingafölsun í Suðurnesjabæ Ari Gylfason skrifar Skoðun POTS er ekki tískubylgja Hanna Birna Valdimarsdóttir,Hugrún Vignisdóttir skrifar Skoðun Er niðurstaðan einstök? Ársreikningur Hveragerðisbæjar 2024 Friðrik Sigurbjörnsson,Eyþór H. Ólafsson skrifar Skoðun Hvað er verið að leiðrétta? Ægir Örn Arnarson skrifar Skoðun Loftslagsaðgerðir eru forsenda velsældar til framtíðar – ekki valkostur: Svargrein við niðurstöðum rannsóknar sem kynnt var á Velsældarþingi í gær Laura Sólveig Lefort Scheefer skrifar Skoðun Afsökunarbeiðni til fyrri kynslóða – og þeirra sem erfa munu landið Arnar Þór Jónsson skrifar Skoðun 75 ár af evrópskri samheldni og samvinnu Clara Ganslandt skrifar Skoðun Sigurður Ingi í mikilli mótsögn við sjálfan sig! Magnús Guðmundsson skrifar Skoðun Vetrarvirkjanir Sigurður Ingi Friðleifsson skrifar Skoðun Yfirgnæfandi meirihluti vill þjóðaratkvæði Jón Steindór Valdimarsson skrifar Skoðun Smábátar eru framtíðin, segir David Attenborough Kjartan Sveinsson skrifar Skoðun Leiðrétting veiðigjalda mun skila sér í bættum innviðum Arna Lára Jónsdóttir skrifar Skoðun Hvað er verið að leiðrétta? Gabríel Ingimarsson,Sverrir Páll Einarsson,Alexander Hauksson,Ingvar Þóroddsson,María Ellen Steingrimsdóttir,Oddgeir Páll Georgsson,Ingunn Rós Kristjánsdóttir skrifar Skoðun Efnahagslegur hagvöxtur þýðir ekki endilega samfélagslegur hagvöxtur Davíð Routley skrifar Skoðun Börn innan seilingar Árni Guðmundsson skrifar Skoðun Hallarekstur í Hafnarfirði Jón Ingi Hákonarson skrifar Skoðun Hvers konar Evrópuríki viljum við vera? Magnús Árni Skjöld Magnússon skrifar Skoðun Orðskrípið sem bjarga á veiðigjaldinu Ólafur Adolfsson skrifar Skoðun Túlkun er ekkert að fara – en hvað ætlum við að gera með hana? Birna Ragnheiðardóttir Imsland skrifar Skoðun Hagsmunir heildarinnar - Kafli tvö: Eiskrandi kröfur Hannes Örn Blandon skrifar Skoðun Palestína er að verja sig, ekki öfugt Stefán Guðbrandsson skrifar Skoðun Óvandaður og einhliða fréttaflutningur RÚV af stríðinu á Gaza Birgir Finnsson skrifar Skoðun Lýðræði á ystu nöf: Hver er afstaða unga fólksins? Jonas Hammer skrifar Skoðun Hvað ef ég hjóla bara í vinnuna? Eiríkur Búi Halldórsson skrifar Skoðun Litlu ljósin á Gaza Guðbrandur Einarsson skrifar Skoðun Ekki leiðrétting heldur skattahækkun: Afstaða Sjálfstæðisflokksins er skýr Guðrún Hafsteinsdóttir skrifar Skoðun Staðreyndir eða „mér finnst“ Birta Karen Tryggvadóttir skrifar Skoðun Fjármagna áfram hernað Rússlands Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun Frídagar í klemmu Jón Júlíus Karlsson skrifar Skoðun Fasteignaviðskipti – tímabært að endurskoða leikreglurnar? Hlynur Júlísson skrifar Sjá meira
Í dag stendur íslenskt samfélag á mikilvægum tímamótum. Hávær umræða um hegðunarvanda barna og ungmenna eykst með hverjum deginum, og sífellt alvarlegri fréttir um vaxandi ofbeldi og agaleysi vekja áleitnar spurningar. Flestir eru sammála um nauðsyn aukins aga, en spurningin er ekki hvort, heldur hvernig við náum því markmiði á uppbyggilegan hátt. Í gegnum tíðina beittum við aðferðum sem nú teljast úreltar og jafnvel skaðlegar— líkamlegum refsingum, skömmum og ótta sem stjórntækjum til að hafa stjórn á hegðun barna. Þessar aðferðir skiluðu vissulega skjótum árangri út frá sjónarhorni hins fullorðna, en vísindarannsóknir sýna okkur nú að langtímaafleiðingarnar geta verið mjög alvarlegar. Börn sem alast upp við slíkar refsingar eiga í hættu að glíma við aukna streitu, kvíða, þunglyndi og minni sjálfsmynd. Auk þess geta þær haft neikvæð áhrif á félagsleg tengsl og getu til að leysa vandamál (Gershoff, 2002; Ferguson, 2013). Með tímanum höfum við lært að hefðbundnar refsingar virka ekki til lengri tíma og að skortur á skýrum og vísindalega viðurkenndum aðferðum hefur skapað ákveðið tómarúm sem leitt hefur til aukins agaleysis. En sem betur fer er til vísindalega studd nálgun sem ekki aðeins skilar meiri árangri heldur einnig varanlegum jákvæðum breytingum—hugmynda- og aðferðafræði atferlisgreiningar (Skinner, 1953). Atferlisgreining byggir á rannsóknum í hegðunarvísindum og snýst um að greina, styrkja og þjálfa æskilega hegðun barna á kerfisbundinn hátt með virðingu, stuðningi og skýrum mörkum. Aðferðir atferlisgreiningar leggja áherslu á að þjálfa hegðun barna með því að skilgreina og styrkja æskilega hegðun, greina tengsl hegðunar og afleiðinga hennar og efla félagslega færni og samskiptahæfni. Atferlisgreining leggur áherslu á að börn læri að fylgja reglum með því að upplifa jákvæðar afleiðingar þess, sem styrkir hegðun þeirra og stuðlar þannig að betri aðlögun að samfélaginu og aukinni vellíðan (Cooper, Heron & Heward, 2007). Í atferlisþjálfun gegna umbunarkerfi lykilhlutverki. Til þess að umbunarkerfi styðji við framgang barns eða ungmennis og valdi ekki skaða er nauðsynlegt að gera greinarmun á frumþörfum og fríðindum. Frumþarfir, svo sem holl næring, húsaskjól og viðeigandi fatnaður, skulu aldrei vera háðar hegðun barnsins og skulu ávallt tryggðar til að tryggja öryggi og velferð þeirra. Fríðindi hins vegar, eins og snjallsímar, leikjatölvur eða merkjavara, eru ekki nauðsynleg fyrir lífsviðurværi og geta því verið áhrifarík umbun fyrir góða hegðun. Þegar börn skilja tengsl milli hegðunar og aðgangs að fríðindum eykst áhugi þeirra á að viðhalda æskilegri hegðun og ná settum markmiðum (Skinner, 1953). Umbunarkerfi sem byggja á skammtímahvötum eru sérstaklega gagnleg þar sem börn eiga oft erfitt með að skilja eða meta langtímamarkmið. Skammtímahvatar eins og hrós, viðurkenningar, táknkerfi eða bein verðlaun gefa börnum skýra og fljótlega endurgjöf sem styrkir æskilega hegðun strax. Slík kerfi hafa sýnt sig að vera mjög árangursrík í skóla- og heimilisumhverfi og stuðla að betri námsárangri, aukinni sjálfstjórn og jákvæðari samskiptum (Kazdin, 2008). Vel útfærð umbunarkerfi geta einnig auðveldað foreldrum og öðrum uppalendum hlutverk sitt með því að draga úr þörfinni fyrir stöðugar áminningar. Þegar börn læra að taka ábyrgð á hegðun sinni til að ná fram jákvæðri útkomu verður áhugi þeirra sjálfsprottinn. Foreldrar geta því frekar einbeitt sér að því að veita stuðning, leiðbeiningar og jákvæða endurgjöf. Til þess að atferlisgreining verði raunhæfur og sjálfsagður þáttur í íslensku samfélagi er nauðsynlegt að bæði foreldrar og fagfólk tileinki sér þessar vísindalega viðurkenndu aðferðir og innleiði þær markvisst í daglegt líf heimilis og skóla. Með því sköpum við samfélag þar sem börn og ungmenni eru betur fær um að taka ábyrgð á eigin hegðun. Höfundur er klínískur atferlisfræðingur, klínískur sálfræðingur og kennari. Hann er einnig framkvæmdastjóri Beanfee ehf. og BF Atferlisráðgjafar. Heimildir: Ferguson, C. J. (2013). Spanking, corporal punishment and negative long-term outcomes: A meta-analytic review of longitudinal studies. Clinical Psychology Review, 33(1), 196–208. https://doi.org/10.1016/j.cpr.2012.11.002 Gershoff, E. T. (2002). Corporal punishment by parents and associated child behaviors and experiences: A meta-analytic and theoretical review. Psychological Bulletin, 128(4), 539– 579. https://doi.org/10.1037/0033-2909.128.4.539 Kazdin, A. E. (2008). The Kazdin method for parenting the defiant child. Houghton Mifflin Harcourt. Skinner, B. F. (1953). Science and human behavior. Macmillan. Cooper, J. O., Heron, T. E., & Heward, W. L. (2007). Applied behavior analysis (2nd ed.). Pearson.
Til hvers þá að segja satt? Pólitískt baktjaldamakk og upplýsingafölsun í Suðurnesjabæ Ari Gylfason Skoðun
Er niðurstaðan einstök? Ársreikningur Hveragerðisbæjar 2024 Friðrik Sigurbjörnsson,Eyþór H. Ólafsson Skoðun
Skoðun Til hvers þá að segja satt? Pólitískt baktjaldamakk og upplýsingafölsun í Suðurnesjabæ Ari Gylfason skrifar
Skoðun Er niðurstaðan einstök? Ársreikningur Hveragerðisbæjar 2024 Friðrik Sigurbjörnsson,Eyþór H. Ólafsson skrifar
Skoðun Loftslagsaðgerðir eru forsenda velsældar til framtíðar – ekki valkostur: Svargrein við niðurstöðum rannsóknar sem kynnt var á Velsældarþingi í gær Laura Sólveig Lefort Scheefer skrifar
Skoðun Afsökunarbeiðni til fyrri kynslóða – og þeirra sem erfa munu landið Arnar Þór Jónsson skrifar
Skoðun Hvað er verið að leiðrétta? Gabríel Ingimarsson,Sverrir Páll Einarsson,Alexander Hauksson,Ingvar Þóroddsson,María Ellen Steingrimsdóttir,Oddgeir Páll Georgsson,Ingunn Rós Kristjánsdóttir skrifar
Skoðun Efnahagslegur hagvöxtur þýðir ekki endilega samfélagslegur hagvöxtur Davíð Routley skrifar
Skoðun Túlkun er ekkert að fara – en hvað ætlum við að gera með hana? Birna Ragnheiðardóttir Imsland skrifar
Skoðun Ekki leiðrétting heldur skattahækkun: Afstaða Sjálfstæðisflokksins er skýr Guðrún Hafsteinsdóttir skrifar
Til hvers þá að segja satt? Pólitískt baktjaldamakk og upplýsingafölsun í Suðurnesjabæ Ari Gylfason Skoðun
Er niðurstaðan einstök? Ársreikningur Hveragerðisbæjar 2024 Friðrik Sigurbjörnsson,Eyþór H. Ólafsson Skoðun