Gen og glæpir Halldóra Lillý Jóhannsdóttir skrifar 11. júlí 2024 21:00 Uppeldi og ofbeldi eru andstæður - gen og glæpir eru háð aðstæðum Í íslensku samfélagi hefur verið aukin áhersla á að draga úr glæpastarfsemi meðal ungmenna. Ein leið til að ná þessum markmiðum er að styrkja siðferðiskennd og samkennd ungmenna með aðferðum sem byggja á kenningu um aðstæðumótað atferli (Situational Action Theory, SAT) og skilningi á erfðauppeldi (epigenetics). Í þessari grein verður fjallað um hvernig þessar kenningar geta í sameiningu útskýrt hegðun og hvernig hægt er að nýta þessa þekkingu til að bæta forvarnir og inngrip í íslensku samfélagi. Aðstæðumótað atferli og erfðauppeldi Samkvæmt kenningunni um aðstæðumótað atferli (SAT) er glæpsamleg hegðun afleiðing af samspili einstaklingsbundinna eiginleika og félagslegra aðstæðna. Kenningin leggur áherslu á að einstaklingar hafa mismunandi siðferðiskennd og tilfinningastjórn, sem mótar viðhorf þeirra til lögbrota. Þannig geta aðstæður ýmist skapað svigrúm fyrir glæpi eða verið til þess fallnar að hindra glæpi, og þurfa aðgerðir því að taka mið af bæði persónulegum og félagslegum þáttum. Með erfðauppeldi (epigenetics) er vísað til þess hvernig umhverfisáhrif geta haft áhrif á tjáningu gena án þess að breyta sjálfri DNA röðinni. Þessar breytingar á genatjáningu eru samt sem áður arfgengar þótt þær valdi ekki breytingum á erfðaefninu sjálfu. Tengsl á milli erfðauppeldis og SAT geta útskýrt hvernig umhverfisþættir og félagslegar aðstæður geta mótað hegðun einstaklinga í gegnum líffræðilega ferla. Tengsl SAT og erfðauppeldis SAT útskýrir hegðun út frá samspili einstaklingsbundinna eiginleika og félagslegra aðstæðna. Erfðauppeldi útskýrir hvernig umhverfisáhrif, eins og streita í æsku, geta breytt genatjáningu, sem hefur áhrif á hegðun seinna meir. Erfðauppeldi útskýrir hvers vegna einstaklingar bregðast ólíkt við sömu félagslegu aðstæðum af líffræðilegum ástæðum, sem getur varpað ljósi á hvernig uppeldi, menntun og félagsleg áhrif breyta tjáningu gena sem tengjast siðferðiskennd og tilfinningastjórnun. Skilningur á erfðauppeldi og SAT getur þannig hjálpað til við að þróa aðferðir til að grípa inn og styrkja siðferðisþrek barna og ungmenna á áhrifaríkan hátt. Áhrif erfðauppeldis á tilfinningastjórnun og siðferðiskennd Rannsóknir hafa sýnt að streita og áföll í æsku breyta tjáningu gena sem hafa með streitu- og tilfinningastjórnun að gera, sem kann að gera einstaklinga útsettari fyrir neikvæðum félagslegum aðstæðum og auka líkurnar á andfélagslegri hegðun. Umhverfisáhrif á borð við uppeldi og menntun geta haft áhrif á tjáningu gena sem hafa með siðferðisleg viðhorf og ákvarðanatöku að gera. Börn sem alast upp í öruggu og styðjandi umhverfi geta þróað með sér sterkari siðferðiskennd, sem dregur úr líkum á glæpsamlegri hegðun. Hagnýting í forvörnum og inngripum Sérsniðin inngrip Með því að skilja erfðauppeldi getum við þróað sérsniðnar a sem taka mið af einstaklingsbundnum viðkvæmni fyrir umhverfisáhrifum. Þetta getur hjálpað til við að búa til markvissari og áhrifaríkari forvarnir. Heildræn nálgun Þegar rýnt er í kenninguna um aðstæðumótað atferli og erfðauppeldis saman er margt sem bendir til þess að heildræn nálgun sé nauðsynleg til að draga úr afbrotum ungmenna. Þetta felur í sér að taka tillit til bæði félagslegra og líffræðilegra þátta þegar þróaðar eru aðgerðir til að bæta siðferðiskennd og tilfinningastjórnun. Námsefni Mikilvægt er að innleiða námsefni sem leggur áherslu á siðferðislega ákvörðunartöku, siðferðisgildi og afleiðingar frávikshegðunar. Það hlýtur að vera grundvöllur fyrir því að efla siðferðisþroska nemenda. Þetta myndi í sér reglulegar kennslustundir í siðfræði, þjálfun í að gera rétt (mögulega með sýndarveruleika) og kenna persónulega ábyrgð og tilfinninga- og streitustjórnun til að hjálpa þeim að stjórna tilfinningum sínum og leysa deilur friðsamlega. Slíkt stuðlar að bættri sjálfstjórn, minni árásargirni og aukinni félagslegri hæfni. Þá væri hægt að gera leiðbeiningarforrit þar sem eldri nemendur, kennarar og aðrir leiðbeina og styðja yngri nemendur, sem hafa þá alltaf jákvæðar fyrirmyndir, persónulegan siðferðislegan stuðning og félagslega tengingu. Auk framangreinds þarf tómstundastarf að vera áhugavert, þar sem fjölbreytt tómstundastarf stuðlar að teymisvinnu, virðingu og félagslegri tengingu. Dæmi um að bæta slíkt starf er aukin niðurgreiðsla í íþróttum og að hafa félagsmiðstöðvar inn í skyldunáminu, til að valda smitáhrifum yfir í að börn hagnýti slíkar miðstöðvar í frítíma sínum. Einnig mætti hafa samfélagsþjónustuverkefni inn í skyldunámi. Loks eru foreldrar mikilvægir samstarfsaðilar þegar kemur að því að stuðla að siðferðisþroska, og væri hægt að ætla þeim þátttöku í vinnustofum. Niðurstöður forrannsóknar í Cambridge Forrannsókn sem var framkvæmd í Cambridge, Bretlandi, sýndi fram á jákvæð áhrif inngripa sem byggja á SAT og sýndu þáttakendur framfarir í siðferðisþroska og tilfinningastjórn, urðu virkari í verkefnum og sýndu aukna samkennd og félagslega ábyrgð. Þetta benti til þess að slíkar aðgerðir gætu verið áhrifaríkar til að draga úr glæpastarfsemi meðal ungmenna. Barnið sem varð að harðstjóra Í bókinni *Barnið sem varð að harðstjóra* eftir Boga Þór Arason er lýst uppvaxtarárum nokkurra af illræmdustu einræðisherrum 20. aldar og hvernig barnæska þeirra og uppeldi mótaði þá til að verða þeir harðstjórar sem þeir urðu. Þessi lýsing gefur okkur innsýn í hvernig umhverfi og uppeldi geta haft djúpstæð áhrif á genatjáningu og þar með hegðun einstaklinga, sem er í samræmi við nýjustu rannsóknir á sviði erfðauppeldis. Samkvæmt erfðauppeldisfræðum geta umhverfisáhrifhaft áhrif á genatjáningu án þess að breyta sjálfri DNA röðinni og þannig getur ákveðin hegðun í barnæsku haft langtímaáhrif á ákvarðanatöku einstaklinga en þetta samspil erfða og umhverfis er sérstaklega mikilvægt þegar við skoðum mótun siðferðiskenndar og tilfinningastjórnar, sem eru lykilþættir í forvörnum og inngripum þegar kemur að afbrotahegðun. Með því að setja dæmi úr bókinni í samhengi við erfðauppeldi og kenninguna um aðstæðumótað atferli, má leiða líkur að því að mikilvægt sé að grípa snemma inn í líf barna, til að koma í veg fyrir að þau þrói með sér hegðunarmynstur sem leitt getur til afbrotahegðunar. Það getur verið að skynsamlegt sé að þróa og hanna forvarnir og inngrip út frá skilningi á erfðauppeldi og kenningunni um aðstæðumótað atferli. Hið minnsta er hægt að samþætta skilning á erfðauppeldi við aðgerðir sem byggja á SAT og öðlast dýpri skilning á afbrotahegðun ungmenna og mótað viðmið í því skyni að stuðla að heilbrigðara og öruggara samfélagi. Með öflugri samvinnu fræðimanna, stjórnvalda og samfélagsins alls er hægt að bæta siðferðisþroska einstaklinga og skapa umhverfi sem dregur úr frávikshegðun og stuðlar að jákvæðri þróun. Höfundur er lögfræðingur Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Börn og uppeldi Mest lesið Bob Marley og íslenskar kosningar Gísli Hvanndal Jakobsson Skoðun Ég var barnið sem vildi ekki taka í höndina á kennaranum sínum Fida Abu Libdeh Skoðun Örvæntingarfullur maður sker út grasker Þórður Snær Júlíusson Skoðun Sjálfstæðisflokkur hækkar kostnað heimilanna Kristrún Frostadóttir Skoðun Hver ætlar að taka fimmtu vaktina? Ákall til stjórnmálaflokka María Fjóla Harðardóttir,Halla Thoroddsen Skoðun Ölmusuhagkerfið Unnur Rán Reynisdóttir Skoðun Gerum þetta að kosningamáli Ágúst Ólafur Ágústsson Skoðun Eru vaxtarmörkin vandinn? Dóra Björt Guðjónsdóttir Skoðun Glundroði Sjálfstæðisflokksins bitnar á hagstjórn og innviðum Árni Rúnar Þorvaldsson Skoðun Stóri grænþvotturinn Heiðrún Lind Marteinsdóttir Skoðun Skoðun Skoðun Glæðing vonar - ekki hjúkrunargreiningin Karen Ósk Björnsdóttir skrifar Skoðun Væri ekki í lagi að gefa Sjálfstæðisflokknum, Framsóknarflokknum og Vinstri-grænum frí? Kjartan Eggertsson skrifar Skoðun 60% landsmanna á móti vopnakaupunum Hildur Þórðardóttir skrifar Skoðun Glundroði Sjálfstæðisflokksins bitnar á hagstjórn og innviðum Árni Rúnar Þorvaldsson skrifar Skoðun Hver ætlar að taka fimmtu vaktina? Ákall til stjórnmálaflokka María Fjóla Harðardóttir,Halla Thoroddsen skrifar Skoðun Afkastadrifin menntun og verðgildi nemenda Halldóra Mogensen skrifar Skoðun Ég er deildarstjóri í leikskóla Helga Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Draumastarfið Arnfríður Hermannsdóttir skrifar Skoðun Hjartsláttur sjávarbyggðanna Lilja Rafney Magnúsdóttir skrifar Skoðun Erum við tilbúin til að bæta menntakerfið okkar? Jónína Einarsdóttir skrifar Skoðun Eru vaxtarmörkin vandinn? Dóra Björt Guðjónsdóttir skrifar Skoðun Búum til „vandamál“ – leysum það með samræmdum prófum Árelía Eydís Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Þöggun Guðbjörg Ása Jóns Huldudóttir,Margrét Kristín Blöndal,Margrét Rut Eddudóttir,Lukka Sigurðardóttir,Sigtryggur Ari Jóhannsson,Halldóra Jóhanna Hafsteins Âû skrifar Skoðun Ölmusuhagkerfið Unnur Rán Reynisdóttir skrifar Skoðun Fyrirmyndarstjórn Viðreisnar og Samfylkingar á Reykjavíkurborg? Diljá Mist Einarsdóttir skrifar Skoðun Sjálfstæðisflokkur hækkar kostnað heimilanna Kristrún Frostadóttir skrifar Skoðun Hvar er mannúðin? Davíð Sól Pálsson skrifar Skoðun Gerum þetta að kosningamáli Ágúst Ólafur Ágústsson skrifar Skoðun Stóri grænþvotturinn Heiðrún Lind Marteinsdóttir skrifar Skoðun Örvæntingarfullur maður sker út grasker Þórður Snær Júlíusson skrifar Skoðun Vill íslenska þjóðin halda í einmenninguna? Matthildur Björnsdóttir skrifar Skoðun Inngilding eða „aðskilnaður“? Jasmina Vajzović Crnac skrifar Skoðun Vonin má aldrei deyja Guðmunda G. Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Ég var barnið sem vildi ekki taka í höndina á kennaranum sínum Fida Abu Libdeh skrifar Skoðun Um áhrif niðurskurðar á fjárlögum 2025 til kvikmyndagerðar og lista Steingrímur Dúi Másson skrifar Skoðun Bob Marley og íslenskar kosningar Gísli Hvanndal Jakobsson skrifar Skoðun Fólk eða fífl? Anna Gunndís Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Eru til lausnir við mönnunarvanda heilsugæslunnar? Gunnlaugur Már Briem skrifar Skoðun Er eitthvað mál að handtaka börn? Elsa Bára Traustadóttir skrifar Skoðun Er ferðaþjónusta útlendingavandamál? Halla Signý Kristjánsdóttir skrifar Sjá meira
Uppeldi og ofbeldi eru andstæður - gen og glæpir eru háð aðstæðum Í íslensku samfélagi hefur verið aukin áhersla á að draga úr glæpastarfsemi meðal ungmenna. Ein leið til að ná þessum markmiðum er að styrkja siðferðiskennd og samkennd ungmenna með aðferðum sem byggja á kenningu um aðstæðumótað atferli (Situational Action Theory, SAT) og skilningi á erfðauppeldi (epigenetics). Í þessari grein verður fjallað um hvernig þessar kenningar geta í sameiningu útskýrt hegðun og hvernig hægt er að nýta þessa þekkingu til að bæta forvarnir og inngrip í íslensku samfélagi. Aðstæðumótað atferli og erfðauppeldi Samkvæmt kenningunni um aðstæðumótað atferli (SAT) er glæpsamleg hegðun afleiðing af samspili einstaklingsbundinna eiginleika og félagslegra aðstæðna. Kenningin leggur áherslu á að einstaklingar hafa mismunandi siðferðiskennd og tilfinningastjórn, sem mótar viðhorf þeirra til lögbrota. Þannig geta aðstæður ýmist skapað svigrúm fyrir glæpi eða verið til þess fallnar að hindra glæpi, og þurfa aðgerðir því að taka mið af bæði persónulegum og félagslegum þáttum. Með erfðauppeldi (epigenetics) er vísað til þess hvernig umhverfisáhrif geta haft áhrif á tjáningu gena án þess að breyta sjálfri DNA röðinni. Þessar breytingar á genatjáningu eru samt sem áður arfgengar þótt þær valdi ekki breytingum á erfðaefninu sjálfu. Tengsl á milli erfðauppeldis og SAT geta útskýrt hvernig umhverfisþættir og félagslegar aðstæður geta mótað hegðun einstaklinga í gegnum líffræðilega ferla. Tengsl SAT og erfðauppeldis SAT útskýrir hegðun út frá samspili einstaklingsbundinna eiginleika og félagslegra aðstæðna. Erfðauppeldi útskýrir hvernig umhverfisáhrif, eins og streita í æsku, geta breytt genatjáningu, sem hefur áhrif á hegðun seinna meir. Erfðauppeldi útskýrir hvers vegna einstaklingar bregðast ólíkt við sömu félagslegu aðstæðum af líffræðilegum ástæðum, sem getur varpað ljósi á hvernig uppeldi, menntun og félagsleg áhrif breyta tjáningu gena sem tengjast siðferðiskennd og tilfinningastjórnun. Skilningur á erfðauppeldi og SAT getur þannig hjálpað til við að þróa aðferðir til að grípa inn og styrkja siðferðisþrek barna og ungmenna á áhrifaríkan hátt. Áhrif erfðauppeldis á tilfinningastjórnun og siðferðiskennd Rannsóknir hafa sýnt að streita og áföll í æsku breyta tjáningu gena sem hafa með streitu- og tilfinningastjórnun að gera, sem kann að gera einstaklinga útsettari fyrir neikvæðum félagslegum aðstæðum og auka líkurnar á andfélagslegri hegðun. Umhverfisáhrif á borð við uppeldi og menntun geta haft áhrif á tjáningu gena sem hafa með siðferðisleg viðhorf og ákvarðanatöku að gera. Börn sem alast upp í öruggu og styðjandi umhverfi geta þróað með sér sterkari siðferðiskennd, sem dregur úr líkum á glæpsamlegri hegðun. Hagnýting í forvörnum og inngripum Sérsniðin inngrip Með því að skilja erfðauppeldi getum við þróað sérsniðnar a sem taka mið af einstaklingsbundnum viðkvæmni fyrir umhverfisáhrifum. Þetta getur hjálpað til við að búa til markvissari og áhrifaríkari forvarnir. Heildræn nálgun Þegar rýnt er í kenninguna um aðstæðumótað atferli og erfðauppeldis saman er margt sem bendir til þess að heildræn nálgun sé nauðsynleg til að draga úr afbrotum ungmenna. Þetta felur í sér að taka tillit til bæði félagslegra og líffræðilegra þátta þegar þróaðar eru aðgerðir til að bæta siðferðiskennd og tilfinningastjórnun. Námsefni Mikilvægt er að innleiða námsefni sem leggur áherslu á siðferðislega ákvörðunartöku, siðferðisgildi og afleiðingar frávikshegðunar. Það hlýtur að vera grundvöllur fyrir því að efla siðferðisþroska nemenda. Þetta myndi í sér reglulegar kennslustundir í siðfræði, þjálfun í að gera rétt (mögulega með sýndarveruleika) og kenna persónulega ábyrgð og tilfinninga- og streitustjórnun til að hjálpa þeim að stjórna tilfinningum sínum og leysa deilur friðsamlega. Slíkt stuðlar að bættri sjálfstjórn, minni árásargirni og aukinni félagslegri hæfni. Þá væri hægt að gera leiðbeiningarforrit þar sem eldri nemendur, kennarar og aðrir leiðbeina og styðja yngri nemendur, sem hafa þá alltaf jákvæðar fyrirmyndir, persónulegan siðferðislegan stuðning og félagslega tengingu. Auk framangreinds þarf tómstundastarf að vera áhugavert, þar sem fjölbreytt tómstundastarf stuðlar að teymisvinnu, virðingu og félagslegri tengingu. Dæmi um að bæta slíkt starf er aukin niðurgreiðsla í íþróttum og að hafa félagsmiðstöðvar inn í skyldunáminu, til að valda smitáhrifum yfir í að börn hagnýti slíkar miðstöðvar í frítíma sínum. Einnig mætti hafa samfélagsþjónustuverkefni inn í skyldunámi. Loks eru foreldrar mikilvægir samstarfsaðilar þegar kemur að því að stuðla að siðferðisþroska, og væri hægt að ætla þeim þátttöku í vinnustofum. Niðurstöður forrannsóknar í Cambridge Forrannsókn sem var framkvæmd í Cambridge, Bretlandi, sýndi fram á jákvæð áhrif inngripa sem byggja á SAT og sýndu þáttakendur framfarir í siðferðisþroska og tilfinningastjórn, urðu virkari í verkefnum og sýndu aukna samkennd og félagslega ábyrgð. Þetta benti til þess að slíkar aðgerðir gætu verið áhrifaríkar til að draga úr glæpastarfsemi meðal ungmenna. Barnið sem varð að harðstjóra Í bókinni *Barnið sem varð að harðstjóra* eftir Boga Þór Arason er lýst uppvaxtarárum nokkurra af illræmdustu einræðisherrum 20. aldar og hvernig barnæska þeirra og uppeldi mótaði þá til að verða þeir harðstjórar sem þeir urðu. Þessi lýsing gefur okkur innsýn í hvernig umhverfi og uppeldi geta haft djúpstæð áhrif á genatjáningu og þar með hegðun einstaklinga, sem er í samræmi við nýjustu rannsóknir á sviði erfðauppeldis. Samkvæmt erfðauppeldisfræðum geta umhverfisáhrifhaft áhrif á genatjáningu án þess að breyta sjálfri DNA röðinni og þannig getur ákveðin hegðun í barnæsku haft langtímaáhrif á ákvarðanatöku einstaklinga en þetta samspil erfða og umhverfis er sérstaklega mikilvægt þegar við skoðum mótun siðferðiskenndar og tilfinningastjórnar, sem eru lykilþættir í forvörnum og inngripum þegar kemur að afbrotahegðun. Með því að setja dæmi úr bókinni í samhengi við erfðauppeldi og kenninguna um aðstæðumótað atferli, má leiða líkur að því að mikilvægt sé að grípa snemma inn í líf barna, til að koma í veg fyrir að þau þrói með sér hegðunarmynstur sem leitt getur til afbrotahegðunar. Það getur verið að skynsamlegt sé að þróa og hanna forvarnir og inngrip út frá skilningi á erfðauppeldi og kenningunni um aðstæðumótað atferli. Hið minnsta er hægt að samþætta skilning á erfðauppeldi við aðgerðir sem byggja á SAT og öðlast dýpri skilning á afbrotahegðun ungmenna og mótað viðmið í því skyni að stuðla að heilbrigðara og öruggara samfélagi. Með öflugri samvinnu fræðimanna, stjórnvalda og samfélagsins alls er hægt að bæta siðferðisþroska einstaklinga og skapa umhverfi sem dregur úr frávikshegðun og stuðlar að jákvæðri þróun. Höfundur er lögfræðingur
Hver ætlar að taka fimmtu vaktina? Ákall til stjórnmálaflokka María Fjóla Harðardóttir,Halla Thoroddsen Skoðun
Skoðun Væri ekki í lagi að gefa Sjálfstæðisflokknum, Framsóknarflokknum og Vinstri-grænum frí? Kjartan Eggertsson skrifar
Skoðun Glundroði Sjálfstæðisflokksins bitnar á hagstjórn og innviðum Árni Rúnar Þorvaldsson skrifar
Skoðun Hver ætlar að taka fimmtu vaktina? Ákall til stjórnmálaflokka María Fjóla Harðardóttir,Halla Thoroddsen skrifar
Skoðun Þöggun Guðbjörg Ása Jóns Huldudóttir,Margrét Kristín Blöndal,Margrét Rut Eddudóttir,Lukka Sigurðardóttir,Sigtryggur Ari Jóhannsson,Halldóra Jóhanna Hafsteins Âû skrifar
Skoðun Fyrirmyndarstjórn Viðreisnar og Samfylkingar á Reykjavíkurborg? Diljá Mist Einarsdóttir skrifar
Skoðun Um áhrif niðurskurðar á fjárlögum 2025 til kvikmyndagerðar og lista Steingrímur Dúi Másson skrifar
Hver ætlar að taka fimmtu vaktina? Ákall til stjórnmálaflokka María Fjóla Harðardóttir,Halla Thoroddsen Skoðun