Samkeppnishæfni íslensks landbúnaðar bætt Margrét Gísladóttir skrifar 9. apríl 2024 14:31 Á undanförnum vikum hefur margt verið sagt og ritað um nýlega breytingu á búvörulögum þar sem íslenskar kjötafurðastöðvar fengu loks undanþágu frá samkeppnislögum, líkt og hefur þekkst í nágrannalöndum okkar í áratugi. Óhætt er að fullyrða að opinber umræða hafi einkennst af upplýsingaóreiðu um inntak og eðli þessarar lagasetningar sem tók formlega gildi síðastliðinn föstudag. Í þessari grein verður fjallað um þá vegferð sem nú er lokið með farsælli lausn fyrir bændur og fyrirtæki þeirra. Íslenskur réttur nálgast rétt nágrannaþjóða Með samþykkt hinna nýju laga hefur verið stigið stórt framfaraskref til hagsbóta fyrir íslenskan landbúnað og má segja að rekstrarumhverfi íslenskra bænda hafi, með samþykkt laganna, nálgast rekstrarumhverfi bænda í nágrannalöndum Íslands. Hin nýju lög eru í samræmi við nýja landbúnaðarstefnu fyrir Ísland, tillögur sem birtust í skýrslunni Ræktum Ísland! sem kom út árið 2021 og tillögur spretthóps matvælaráðherra, sem skipaður var vegna alvarlegrar stöðu í matvælaframleiðslu, frá 2022. Þá hafa verið lögð fram allnokkur frumvörp á Alþingi sem og kynnt drög að stjórnarfrumvörpum á vef stjórnarráðsins og í samráðsgátt undanfarin ár, öll með það að markmiði að heimila undanþágur fyrir íslenskan landbúnað til að ná fram hagræðingu í greininni. Aðstöðumunur innlendra og erlendra framleiðenda hefur því verið mönnum ljós um nokkra hríð og töluverð samstaða hefur verið um að rétta hann af, sem nú loks hefur verið gert. Aðstöðumunurinn fólst m.a. í því að bæði í Noregi og ESB hefur landbúnaðurinn haft víðtækar undanþágur frá samkeppnisreglum í áratugi. Þannig hefur allt frá árinu 1958 verið viðurkennd forgangsregla í ESB rétti sem stuðlar að forgangsáhrifum landbúnaðarstefnu ESB gagnvart samkeppnisreglum. Í Noregi hafa verið undanþágur allt frá setningu samkeppnislaga 1993. Undanþágur Noregs og ESB eru gerðar til að stuðla að því að markmið landbúnaðarstefna nái fram að ganga en markmið þeirra eru önnur en markmið samkeppnislaga. Landbúnaður innan Noregs og ESB hefur því lengi verið í allt annarri og betri samkeppnisstöðu en íslenskur landbúnaður. En hvað felur undanþágan í raun í sér? Í opinberri umræðu hefur ýmislegt verið látið flakka um efni hinnar nýju undanþágureglu. Eins og reglan ber með sér þá veitir hún framleiðendafélögum heimild til að sameinast, gera með sér samkomulag um verkaskiptingu milli afurðastöðva að því er varðar framleiðslu einstakra kjötafurða og hafa með sér annars konar samstarf til þess að halda niðri kostnaði við framleiðslu, geymslu og dreifingu kjötvara. Efni þessarar reglu byggir á undanþágu sem þegar hefur gilt fyrir afurðastöðvar í mjólk í 20 ár. Kjötafurðastöðvar sem nýta sér heimildina þurfa að fullnægja ákveðnum skilyrðum. Þær skulu (a) safna afurðum frá framleiðendum á grundvelli sömu viðskiptakjara, (b) selja öðrum vinnsluaðilum afurðir til frekari vinnslu á grundvelli sömu viðskiptakjara og dótturfélögum eða öðrum félögum framleiðendafélaga, (c) ekki setja skorður við því að framleiðendur færi viðskipti sín og (d) tryggja öllum framleiðendum rétt til að eiga einungis viðskipti við framleiðendafélag um afmarkaða þætti, s.s. slátrun og hlutun. Samkeppniseftirlitið fer með eftirlit hvað þetta varðar. Ávinningurinn mikill Íslenskur kjötmarkaður er agnarsmár samanborið við það sem þekkist erlendis. Svo smár í raun að eitt sláturhús á Jótlandi gæti slátrað öllum nautgripum sem slátrað er á Íslandi, á heilu ári í 7 húsum, á 5 vikum. Svo smár er íslenskur kjötmarkaður að það tæki annað sláturhús í Horsens í Danmörku innan við viku að slátra öllum svínum sem slátrað er á Íslandi á heilu ári. Nýtingarhlutfall sláturgetu í sauðfjár- og nautgripaslátrun hérlendis er einnig lág. Árið 2020 mældist hún 61% í sauðfjárslátrun og einungis 31% í nautgripaslátrun og hefur líklega minnkað samhliða fækkun sláturgripa undanfarin ár. Hér er því augljóst að hægt er að gera betur. Samkvæmt greiningu Deloitte frá apríl árið 2021 má skapa umtalsverðan ávinning með hagræðingu og endurskipulagningu á rekstri í slátrun og kjötvinnslu stórgripa og sauðfjár. Metið var að rekstrarhagræðing við samþjöppun afurðastöðva gæti numið á bilinu 0,9–1,5 milljörðum króna á ári og til viðbótar losað um fjárbindingu og lækkað fjárfestingarþörf til framtíðar. Þegar framleiðslukostnaður landbúnaðarvara er jafn hár og hann er hérlendis, sökum m.a. hás launa- og vaxtastigs, veðurfars og smæðar markaðar, þá er galið að sækja ekki þá hagræðingu sem hægt er. Það væri sérstaklega galið þegar íslenskar landbúnaðarvörur eru á sama tíma að keppa við innfluttar landbúnaðarvörur sem framleiddar eru með undanþágum frá samkeppnislögum í framleiðslulandinu. Barist hart gegn hagræðingu Samþykkt þessarar nýju undanþágureglu hefur valdið töluverðu fjaðrafoki. Svo dæmi séu nefnd þá tiltók Samkeppniseftirlitið í umsögn sinni við hin nýju lög að sjónarmið þess væru mikilvæg „vegna mögulegra áhrifa frumvarpsins á forsendur nýgerðra kjarasamninga“. Þetta gerði Samkeppniseftirlitið þótt skýrt komi fram í 3. gr. samkeppnislaga að lögin taki ekki til launa og annarra starfskjara launþega samkvæmt kjarasamningum – m.ö.o. það fellur utan verksviðs Samkeppniseftirlits að fjalla um kjarasamninga. Þá sendu Félag atvinnurekenda, VR og Neytendasamtökin áskorun á forsætisráðherra og þá sitjandi matvælaráðherra um að beita sér fyrir því að lögin yrðu felld úr gildi – lög sem löggjafarvaldið hafði þá nýlega samþykkt. Vert er að taka fram að upptaldir aðilar hafa lagst gegn hvers konar hugmyndum um undanþágur frá samkeppnislögum fyrir íslenskan landbúnað undanfarin ár, þrátt fyrir hinn augljósa aðstöðumun sem greinin hefur búið við í samanburði við landbúnaðinn í nágrannalöndum okkar. Viðbrögð hagsmunaaðila í landbúnaði hafa hins vegar almennt séð verið jákvæð. Bændasamtök Íslands hafa fagnað hinni nýju undanþágureglu og nýkjörinn formaður Beint frá býli horfir til þess að hagræðing leiði til hærra afurðaverðs til bænda, aukinnar framleiðslu og auki getu til að keppa við innflutning erlendra landbúnaðarvara. Nægir að líta til árangursins sem náðst hefur í mjólkuriðnaði hérlendis þar sem ávinningur bænda og neytenda var metinn á 3 milljarða á ársgrundvelli árið 2014, þar sem 2 milljarðar skiluðu sér til neytenda í formi lægra vöruverðs og 1 milljarður til bænda í formi hærra afurðaverðs. Um næstu skref Nú þegar hin nýja undanþáguregla hefur öðlast gildi fellur það í hlut kjötafurðastöðva að taka næstu skref. Afurðastöðvar munu nú hefja ferli greininga sem mun óneitanlega leiða til hagræðingaraðgerða þegar fram líða stundir. Og til að svara úrtölumönnum, sem finna undanþágureglum öllu til foráttu, er vert að benda á að fyrir stuttu var af hálfu ESB samþykkt ný undanþága fyrir landbúnaðinn frá samkeppnisreglum. Hin nýja undanþága mun gera bændum og fyrirtækjum þeirra kleift að gera með sér samninga sem ganga gegn samkeppnisreglum ef markmið samninganna er að ná tilteknum umhverfismarkmiðum, t.d. varðandi minnkun kolefnisfótspors, aukinnar dýravelferðar, o.s.frv. Næsta skref er að kanna hvort að ekki verði samþykkt slík undanþáguregla hér á landi til að tryggja samkeppnishæfni íslenskra framleiðenda. Slík undanþáguregla myndi t.a.m. auðvelda garðyrkjubændum að auka samvinnu og samstarf með sambærilegum hætti og tíðkast á meginlandi Evrópu. Samtök fyrirtækja í landbúnaði munu ekki láta sitt eftir liggja – Áfram gakk! Höfundur er framkvæmdastjóri Samtaka fyrirtækja í landbúnaði. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Margrét Gísladóttir Landbúnaður Samkeppnismál Mest lesið Fáránlegar hugmyndir Haraldur F. Gíslason Skoðun Dökk heimsmynd Jóhanns Páls Hildur Sverrisdóttir Skoðun Sund og kvíði Davíð Már Sigurðsson Skoðun Gefum okkur 5 mínútur á dag til að rækta félagsleg tengsl Dóra Guðrún Guðmundsdóttir Skoðun Gerum Áslaugu Örnu að formanni Sjálfstæðisflokksins! Einar Baldvin Árnason Skoðun Er ekki bara best að hætta þessu bulli og kjósa? Óli Valur Pétursson Skoðun Geðheilsa er samfélagsmál Halldóra Friðgerður Víðisdóttir Skoðun Að bjarga mannslífi Högni Óskarsson Skoðun Við erum á allt öðrum stað Hjörtur J. Guðmundsson Skoðun Ungt afbrotafólk og mikilvægi endurhæfingar Guðmundur Ingi Þóroddsson Skoðun Skoðun Skoðun Orkuskipti við hafnir á Norðurlandi eystra Ottó Elíasson skrifar Skoðun Það er alltaf von að vekja fólk til vitundar um mikilvægi geðheilbrigðis Ellen Calmon skrifar Skoðun Heilbrigðisráðherra tekur stórt skref í krabbameinsforvörnum Halla Þorvaldsdóttir skrifar Skoðun Skrepp í skimun, október tími umhugsunar Halla Signý Kristjánsdóttir,Líneik Anna Sævarsdóttir skrifar Skoðun Er ekki bara best að hætta þessu bulli og kjósa? Óli Valur Pétursson skrifar Skoðun Sálfræðimeðferð - Mannréttindi eða munaður? Pétur Maack Þorsteinsson skrifar Skoðun Geðheilsa er samfélagsmál Halldóra Friðgerður Víðisdóttir skrifar Skoðun Sund og kvíði Davíð Már Sigurðsson skrifar Skoðun Að bjarga mannslífi Högni Óskarsson skrifar Skoðun Sameiginlegt verkefni okkar allra Ingibjörg Isaksen skrifar Skoðun Gefum okkur 5 mínútur á dag til að rækta félagsleg tengsl Dóra Guðrún Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Dökk heimsmynd Jóhanns Páls Hildur Sverrisdóttir skrifar Skoðun Við erum á allt öðrum stað Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun Ungt afbrotafólk og mikilvægi endurhæfingar Guðmundur Ingi Þóroddsson skrifar Skoðun Fáránlegar hugmyndir Haraldur F. Gíslason skrifar Skoðun Hættið að hæða lýðræðið - Slítið stjórnarsamstarfinu! Þorsteinn Sæmundsson skrifar Skoðun Gerum Áslaugu Örnu að formanni Sjálfstæðisflokksins! Einar Baldvin Árnason skrifar Skoðun Frá vinnustofum til borðstofa Halla Margrét Hinriksdóttir,Inga Minelgaite skrifar Skoðun Hingað og ekki lengra. En hvað svo? Heiðbrá Ólafsdóttir skrifar Skoðun Hvernig líður þér í vinnunni? Helena Katrín Hjaltadóttir,Íris Helga Gígju Baldursdóttir skrifar Skoðun Kvótakerfi stjórnmálaflokkanna Einar G. Harðarson skrifar Skoðun Sorrý, ekkert partý fyrir þig (þú ert svo mikið ves) Þuríður Harpa Sigurðardóttir skrifar Skoðun Er meðvirkni kostur? Davíð Þór Sigurðsson skrifar Skoðun Sviptum greiðslumiðlun RAPYD starfsleyfi Ástþór Magnússon skrifar Skoðun Öryrkjar eiga betra skilið Svanberg Hreinsson skrifar Skoðun Riddarar kærleikans Tómas Torfason skrifar Skoðun Er fólk ungt eða gamalt? Halldór S. Guðmundsson,Sigurveig H. Sigurðardóttir,Sirrý Sif Sigurlaugardóttir skrifar Skoðun Vatn rennur ekki upp í móti Sigmar Guðmundsson skrifar Skoðun Ólíkt hefst fólk að Hjörleifur Hallgríms Herbertsson skrifar Skoðun Jöfn tækifæri til menntunar Ingibjörg Ólöf Isaksen skrifar Sjá meira
Á undanförnum vikum hefur margt verið sagt og ritað um nýlega breytingu á búvörulögum þar sem íslenskar kjötafurðastöðvar fengu loks undanþágu frá samkeppnislögum, líkt og hefur þekkst í nágrannalöndum okkar í áratugi. Óhætt er að fullyrða að opinber umræða hafi einkennst af upplýsingaóreiðu um inntak og eðli þessarar lagasetningar sem tók formlega gildi síðastliðinn föstudag. Í þessari grein verður fjallað um þá vegferð sem nú er lokið með farsælli lausn fyrir bændur og fyrirtæki þeirra. Íslenskur réttur nálgast rétt nágrannaþjóða Með samþykkt hinna nýju laga hefur verið stigið stórt framfaraskref til hagsbóta fyrir íslenskan landbúnað og má segja að rekstrarumhverfi íslenskra bænda hafi, með samþykkt laganna, nálgast rekstrarumhverfi bænda í nágrannalöndum Íslands. Hin nýju lög eru í samræmi við nýja landbúnaðarstefnu fyrir Ísland, tillögur sem birtust í skýrslunni Ræktum Ísland! sem kom út árið 2021 og tillögur spretthóps matvælaráðherra, sem skipaður var vegna alvarlegrar stöðu í matvælaframleiðslu, frá 2022. Þá hafa verið lögð fram allnokkur frumvörp á Alþingi sem og kynnt drög að stjórnarfrumvörpum á vef stjórnarráðsins og í samráðsgátt undanfarin ár, öll með það að markmiði að heimila undanþágur fyrir íslenskan landbúnað til að ná fram hagræðingu í greininni. Aðstöðumunur innlendra og erlendra framleiðenda hefur því verið mönnum ljós um nokkra hríð og töluverð samstaða hefur verið um að rétta hann af, sem nú loks hefur verið gert. Aðstöðumunurinn fólst m.a. í því að bæði í Noregi og ESB hefur landbúnaðurinn haft víðtækar undanþágur frá samkeppnisreglum í áratugi. Þannig hefur allt frá árinu 1958 verið viðurkennd forgangsregla í ESB rétti sem stuðlar að forgangsáhrifum landbúnaðarstefnu ESB gagnvart samkeppnisreglum. Í Noregi hafa verið undanþágur allt frá setningu samkeppnislaga 1993. Undanþágur Noregs og ESB eru gerðar til að stuðla að því að markmið landbúnaðarstefna nái fram að ganga en markmið þeirra eru önnur en markmið samkeppnislaga. Landbúnaður innan Noregs og ESB hefur því lengi verið í allt annarri og betri samkeppnisstöðu en íslenskur landbúnaður. En hvað felur undanþágan í raun í sér? Í opinberri umræðu hefur ýmislegt verið látið flakka um efni hinnar nýju undanþágureglu. Eins og reglan ber með sér þá veitir hún framleiðendafélögum heimild til að sameinast, gera með sér samkomulag um verkaskiptingu milli afurðastöðva að því er varðar framleiðslu einstakra kjötafurða og hafa með sér annars konar samstarf til þess að halda niðri kostnaði við framleiðslu, geymslu og dreifingu kjötvara. Efni þessarar reglu byggir á undanþágu sem þegar hefur gilt fyrir afurðastöðvar í mjólk í 20 ár. Kjötafurðastöðvar sem nýta sér heimildina þurfa að fullnægja ákveðnum skilyrðum. Þær skulu (a) safna afurðum frá framleiðendum á grundvelli sömu viðskiptakjara, (b) selja öðrum vinnsluaðilum afurðir til frekari vinnslu á grundvelli sömu viðskiptakjara og dótturfélögum eða öðrum félögum framleiðendafélaga, (c) ekki setja skorður við því að framleiðendur færi viðskipti sín og (d) tryggja öllum framleiðendum rétt til að eiga einungis viðskipti við framleiðendafélag um afmarkaða þætti, s.s. slátrun og hlutun. Samkeppniseftirlitið fer með eftirlit hvað þetta varðar. Ávinningurinn mikill Íslenskur kjötmarkaður er agnarsmár samanborið við það sem þekkist erlendis. Svo smár í raun að eitt sláturhús á Jótlandi gæti slátrað öllum nautgripum sem slátrað er á Íslandi, á heilu ári í 7 húsum, á 5 vikum. Svo smár er íslenskur kjötmarkaður að það tæki annað sláturhús í Horsens í Danmörku innan við viku að slátra öllum svínum sem slátrað er á Íslandi á heilu ári. Nýtingarhlutfall sláturgetu í sauðfjár- og nautgripaslátrun hérlendis er einnig lág. Árið 2020 mældist hún 61% í sauðfjárslátrun og einungis 31% í nautgripaslátrun og hefur líklega minnkað samhliða fækkun sláturgripa undanfarin ár. Hér er því augljóst að hægt er að gera betur. Samkvæmt greiningu Deloitte frá apríl árið 2021 má skapa umtalsverðan ávinning með hagræðingu og endurskipulagningu á rekstri í slátrun og kjötvinnslu stórgripa og sauðfjár. Metið var að rekstrarhagræðing við samþjöppun afurðastöðva gæti numið á bilinu 0,9–1,5 milljörðum króna á ári og til viðbótar losað um fjárbindingu og lækkað fjárfestingarþörf til framtíðar. Þegar framleiðslukostnaður landbúnaðarvara er jafn hár og hann er hérlendis, sökum m.a. hás launa- og vaxtastigs, veðurfars og smæðar markaðar, þá er galið að sækja ekki þá hagræðingu sem hægt er. Það væri sérstaklega galið þegar íslenskar landbúnaðarvörur eru á sama tíma að keppa við innfluttar landbúnaðarvörur sem framleiddar eru með undanþágum frá samkeppnislögum í framleiðslulandinu. Barist hart gegn hagræðingu Samþykkt þessarar nýju undanþágureglu hefur valdið töluverðu fjaðrafoki. Svo dæmi séu nefnd þá tiltók Samkeppniseftirlitið í umsögn sinni við hin nýju lög að sjónarmið þess væru mikilvæg „vegna mögulegra áhrifa frumvarpsins á forsendur nýgerðra kjarasamninga“. Þetta gerði Samkeppniseftirlitið þótt skýrt komi fram í 3. gr. samkeppnislaga að lögin taki ekki til launa og annarra starfskjara launþega samkvæmt kjarasamningum – m.ö.o. það fellur utan verksviðs Samkeppniseftirlits að fjalla um kjarasamninga. Þá sendu Félag atvinnurekenda, VR og Neytendasamtökin áskorun á forsætisráðherra og þá sitjandi matvælaráðherra um að beita sér fyrir því að lögin yrðu felld úr gildi – lög sem löggjafarvaldið hafði þá nýlega samþykkt. Vert er að taka fram að upptaldir aðilar hafa lagst gegn hvers konar hugmyndum um undanþágur frá samkeppnislögum fyrir íslenskan landbúnað undanfarin ár, þrátt fyrir hinn augljósa aðstöðumun sem greinin hefur búið við í samanburði við landbúnaðinn í nágrannalöndum okkar. Viðbrögð hagsmunaaðila í landbúnaði hafa hins vegar almennt séð verið jákvæð. Bændasamtök Íslands hafa fagnað hinni nýju undanþágureglu og nýkjörinn formaður Beint frá býli horfir til þess að hagræðing leiði til hærra afurðaverðs til bænda, aukinnar framleiðslu og auki getu til að keppa við innflutning erlendra landbúnaðarvara. Nægir að líta til árangursins sem náðst hefur í mjólkuriðnaði hérlendis þar sem ávinningur bænda og neytenda var metinn á 3 milljarða á ársgrundvelli árið 2014, þar sem 2 milljarðar skiluðu sér til neytenda í formi lægra vöruverðs og 1 milljarður til bænda í formi hærra afurðaverðs. Um næstu skref Nú þegar hin nýja undanþáguregla hefur öðlast gildi fellur það í hlut kjötafurðastöðva að taka næstu skref. Afurðastöðvar munu nú hefja ferli greininga sem mun óneitanlega leiða til hagræðingaraðgerða þegar fram líða stundir. Og til að svara úrtölumönnum, sem finna undanþágureglum öllu til foráttu, er vert að benda á að fyrir stuttu var af hálfu ESB samþykkt ný undanþága fyrir landbúnaðinn frá samkeppnisreglum. Hin nýja undanþága mun gera bændum og fyrirtækjum þeirra kleift að gera með sér samninga sem ganga gegn samkeppnisreglum ef markmið samninganna er að ná tilteknum umhverfismarkmiðum, t.d. varðandi minnkun kolefnisfótspors, aukinnar dýravelferðar, o.s.frv. Næsta skref er að kanna hvort að ekki verði samþykkt slík undanþáguregla hér á landi til að tryggja samkeppnishæfni íslenskra framleiðenda. Slík undanþáguregla myndi t.a.m. auðvelda garðyrkjubændum að auka samvinnu og samstarf með sambærilegum hætti og tíðkast á meginlandi Evrópu. Samtök fyrirtækja í landbúnaði munu ekki láta sitt eftir liggja – Áfram gakk! Höfundur er framkvæmdastjóri Samtaka fyrirtækja í landbúnaði.
Skoðun Það er alltaf von að vekja fólk til vitundar um mikilvægi geðheilbrigðis Ellen Calmon skrifar
Skoðun Heilbrigðisráðherra tekur stórt skref í krabbameinsforvörnum Halla Þorvaldsdóttir skrifar
Skoðun Skrepp í skimun, október tími umhugsunar Halla Signý Kristjánsdóttir,Líneik Anna Sævarsdóttir skrifar
Skoðun Gefum okkur 5 mínútur á dag til að rækta félagsleg tengsl Dóra Guðrún Guðmundsdóttir skrifar
Skoðun Hvernig líður þér í vinnunni? Helena Katrín Hjaltadóttir,Íris Helga Gígju Baldursdóttir skrifar
Skoðun Er fólk ungt eða gamalt? Halldór S. Guðmundsson,Sigurveig H. Sigurðardóttir,Sirrý Sif Sigurlaugardóttir skrifar