1. maí í 100 ár Jóhann Páll Jóhannsson skrifar 1. maí 2023 13:00 Það er hægara sagt en gert að setja sig í spor alþýðufólksins sem safnaðist saman á horni Hverfisgötu og Ingólfsstrætis árið 1923 þegar fyrsti kröfufundurinn í tilefni 1. maí var haldinn í Reykjavík fyrir akkúrat hundrað árum. Fátækralögin alræmdu voru enn í gildi. Fólki var bókstaflega refsað fyrir að vera fátækt. Sá sem þurfti fjárstuðning frá hinu opinbera missti nær öll borgaraleg réttindi og gat átt von á því að vera fluttur nauðugur milli landshluta. Fjölskyldum var sundrað og lögregla látin vakta hús og elta uppi þau sem flytja átti nauðungarflutningum. Allir sem þegið höfðu fjárhagsaðstoð frá sveitarfélögum, svo sem vegna atvinnuleysis, elli eða fötlunar, voru útilokaðir frá því að kjósa í bæjarstjórnarkosningum. Kosningaaldur miðaðist við 25 ár og utankjörfundaratkvæðagreiðslur tíðkuðust ekki svo sjómenn, önnur fjölmennasta stétt landsins, gátu fæstir kosið. Verkafólk þurfti að vinna myrkranna á milli til að hafa í sig og á. Félagsleg undirboð voru ekki undantekning heldur almenn regla. Engar félagslegar tryggingar voru til staðar gegn fátækt af völdum veikinda, aldurs, örorku eða atvinnuleysis, svo fólk lifði í eilífum ótta um afkomu sína. Það kom í hlut verkalýðshreyfingarinnar og jafnaðarmanna að berja fram nýja og betri samfélagsgerð í þágu fjöldans, og þessu verkefni er hvergi nærri lokið. Þetta er barátta fyrir bættum kjörum en líka barátta fyrir frelsi og lýðræði. Víðast hvar var almennur kosningaréttur afsprengi harkalegrar verkalýðsbaráttu og sögulega hefur það verið verkefni jafnaðarmanna og verkalýðshreyfinga í Evrópu að útvíkka og verja almenn lýðréttindi. Íhaldsöflin gerðu allt hvað þau gátu til að hindra breytingar í átt að jafnara samfélagi. Sagan af þessu er kyrfilega varðveitt í Alþingistíðindum. Tökum nokkur dæmi frá millistríðsárunum: • Þegar Jón Baldvinsson, fyrsti þingmaður Alþýðuflokksins, beitti sér fyrir lagasetningu um hvíldartíma háseta á togurum árið 1921, Vökulögunum svokölluðu, mætti hann harðri mótspyrnu frá fulltrúum atvinnurekendavaldsins á Alþingi. „Þetta mun óhjákvæmilega draga úr aflabrögðum,“ sagði einn þeirra. „Heldur hann kannski að sjómenn raki sig og þvoi sér vandlega og fari í sparifötin áður en þeir matast?“ spurði Ólafur Thors þegar Héðinn Valdimarsson barðist fyrir því nokkrum árum síðar að hvíldartíminn yrði lengdur í átta klukkustundir á sólarhring. Samflokksmaður Ólafs færði rök fyrir því að lengri hvíldartími myndi ala með þjóðinni leti, ómennsku og heimtufrekju. Jón Baldvinsson mætti auðvitað álíka harðri mótstöðu þegar hann lagði fram frumvarp um að útgerðarmönnum yrði skylt að tryggja muni og fatnað skipverja sem lenda í sjávarháska. • Þegar Jón Baldvinsson mælti fyrir því árið 1924 að fátækralögin yrðu endurskoðuð, tekið yrði fyrir nauðungarflutninga og hætt að svipta sveitarstyrkþega kosningarétti og öðrum borgararéttindum lagðist meirihluti allsherjarnefndar eindregið gegn slíkum breytingum. Jón Þorláksson og fleiri töldu að menn yrðu „miklu stórtækari til sveitarsjóðanna en áður ef styrkurinn hefir ekki lengur neinn réttindamissi í för með sér“ og einn þingmaður hafði á orði að sér þætti það „mjög ógeðfelld tilhugsun að menn sem ekki sjá sér og sínum farborða sakir óreglu, leti og annarrar ómennsku eigi að fara að sjá fyrir og stjórna okkur hinum“. • Atvinnuleysistryggingar voru alltaf eitur í beinum atvinnurekendavaldsins og fulltrúa þess á Alþingi. „Við sjálfstæðismenn leggjumst á móti atvinnuleysistryggingum,“ sagði Thor Thors árið 1935. „Það er beinlínis lagt fram fé til þess að viðhalda atvinnuleysinu með því að leggja fram fé til svokallaðra atvinnuleysistrygginga,“ sagði samflokksmaður hans. „Miðar það til þess að deyfa sjálfsbjargarhvöt manna og þeir reyna síður að sjá sjálfum sér farborða til hins ýtrasta,“ sagði sá þriðji. Allt eru þetta kunnugleg stef og enn í dag er sams konar rökum beitt gegn eflingu velferðarkerfisins. Raunar voru alvöru atvinnuleysistryggingar ekki lögfestar á Íslandi fyrr en árið 1955 eftir löng og hörð verkföll, mörgum áratugum á eftir hinum Norðurlöndunum. • Íhaldsmenn hömuðust gegn lögunum um verkamannabústaði árið 1929 og kusu gegn þeim. Ólafur Thors hæddist að Héðni Valdimarssyni fyrir að „þenja sig og grenja um dimmu, köldu og röku kjallaraholurnar“ og gaf lítið fyrir það sem hann kallaði „tilfinningavæl jafnaðarmanna“. Hann hélt því fram að löggjöfin yrði „almenningi til skaða“ enda myndu „slík afskipti hins opinbera draga úr framtaki einstaklingsins til bygginga“. Sams konar sjónarmið birtust síðar frá Bjarna Benediktssyni þegar hann var borgarstjóri Reykjavíkur. „Ein alvarlegasta ásökunin á hendur Reykjavíkurbæ er sú að hann verji ekki nægu fé til að koma upp ódýru húsnæði fyrir almenning. Við sjálfstæðismenn teljum það yfirleitt ekki vera í verkahring þess opinbera að sjá fyrir þessum þörfum manna.“ Verkamannabústaðirnir voru reistir fyrir harðfylgi verkalýðshreyfingarinnar og jafnaðarmanna og tryggðu þúsundum fjölskyldna þak yfir höfuðið. Kerfið var svo lagt niður af ríkisstjórn Sjálfstæðisflokksins og Framsóknarflokksins um síðustu aldamót með hörmulegum afleiðingum fyrir almenning í landinu. Þannig var lagður grunnur að húsnæðiskreppu sem sér ekki fyrir endann á. Flest af þeim félagslegu réttindamálum og framfaraskrefum sem kunna að virðast hversdagsleg lífsgæði í dag voru hápólitísk og kostuðu harðvítug átök við ráðandi stéttir. Það mun líka kosta átök að viðhalda þessum réttindum og styrkja þau enn frekar. Þar verður samtakamátturinn sem fyrr sterkasta vopnið. Á fjöldafundinum 1. maí 1923 voru settar fram kröfur um aukið húsnæðisöryggi, mannsæmandi vinnuaðstæður, réttlátara skattkerfi, traustar almannatryggingar, lýðræðisumbætur og útrýmingu fátæktar. Baráttan fyrir öllu þessu heldur áfram hundrað árum síðar og byggir enn á sömu grunngildunum um jöfnuð, frelsi, samstöðu og mannlega reisn okkar allra. Gleðilegan 1. maí! Höfundur er þingmaður Samfylkingarinnar. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Jóhann Páll Jóhannsson Verkalýðsdagurinn Samfylkingin Mest lesið Halldór 27.03.2024 Halldór Yfirgangur, yfirlæti og endastöð Strætó Axel Hall Skoðun Hugsum fíknivanda upp á nýtt - Ný nálgun í meðhöndlun fíknivanda og áhættuhegðunar Svala Jóhannesdóttir,Lilja Sif Þorsteinsdóttir Skoðun Við viljum tala íslensku, en hvernig Ólafur Guðsteinn Kristjánsson Skoðun Háskólinn á Bifröst – Öflugur og sjálfstæður fjarnámsskóli Sólveig Hallsteinsdóttir Skoðun Tímamót í sjálfsvígsforvörnum Ingibjörg Isaksen Skoðun Umbúðir en ekkert innihald í Hafnarfirði Einar Geir Þorsteinsson Skoðun Hættur heimsins virða engin landamæri Tótla I. Sæmundsdóttir Skoðun Það eru fleiri fiskar í sjónum og fleiri sjónarmið í hafstjórn Guðbjörg Ásta Ólafsdóttir Skoðun Þúsundir kusu Sönnu Anna Bentína Hermansen Einarsdóttir,Ármann Hákon Gunnarsson,Baldvin Björgvinsson,Brynja Guðnadóttir,Haraldur Ingi Haraldsson,Jón Hallur Haraldsson,Kolbrún Erna Pétursdóttir,Ólafur H. Ólafsson,Rakel Hildardóttir,Sigrún Jónsdóttir Skoðun Skoðun Skoðun Umbúðir en ekkert innihald í Hafnarfirði Einar Geir Þorsteinsson skrifar Skoðun Við viljum tala íslensku, en hvernig Ólafur Guðsteinn Kristjánsson skrifar Skoðun Mansalsmál á Íslandi Kristján Þórður Snæbjarnarson skrifar Skoðun Hættur heimsins virða engin landamæri Tótla I. Sæmundsdóttir skrifar Skoðun Tímamót í sjálfsvígsforvörnum Ingibjörg Isaksen skrifar Skoðun Yfirgangur, yfirlæti og endastöð Strætó Axel Hall skrifar Skoðun Hugsum fíknivanda upp á nýtt - Ný nálgun í meðhöndlun fíknivanda og áhættuhegðunar Svala Jóhannesdóttir,Lilja Sif Þorsteinsdóttir skrifar Skoðun Háskólinn á Bifröst – Öflugur og sjálfstæður fjarnámsskóli Sólveig Hallsteinsdóttir skrifar Skoðun Það eru fleiri fiskar í sjónum og fleiri sjónarmið í hafstjórn Guðbjörg Ásta Ólafsdóttir skrifar Skoðun Skapandi menntun skilar raunverulegum árangri Bryngeir Valdimarsson skrifar Skoðun Sex ára sáttmáli Davíð Þorláksson skrifar Skoðun Af hverju kynjafræði? Og hvaða greinar hafa fengið svipaðar mótbárur í gegnum tíðina? Guðrún Elísa Friðbjargardóttir Sævarsdóttir skrifar Skoðun Stjórnendur sem mega ekki stjórna Stefán Vagn Stefánsson skrifar Skoðun Stokkhólmseinkenni sem við ættum að forðast Aðalsteinn Júlíus Magnússon skrifar Skoðun Eflum iðnlöggjöfina og stöðvum brotin Hilmar Harðarson skrifar Skoðun Pjattkratar taka til Þorsteinn Sæmundsson skrifar Skoðun Sumt er bara ekki hægt að rökræða Ása Lind Finnbogadóttir skrifar Skoðun Vaxtamunarviðskipti láta aftur á sér kræla Jökull Sólberg Auðunsson skrifar Skoðun Áskorun til ríkisstjórnarinnar: Innleiðum birgðaskyldu á eldsneyti Halla Hrund Logadóttir skrifar Skoðun Rétt skal vera rétt um gatnamót við Höfðabakka og Bæjarháls Dóra Björt Guðjónsdóttir skrifar Skoðun Háskólasamfélagið geri skyldu sína strax, stjórnvöld hafa brugðist Auður Magndís Auðardóttir,Elí Hörpu og Önundar,Eyrún Ólöf Sigurðardóttir,Helga Ögmundardóttir,Íris Ellenberger,Inga Björk Margrétar Bjarnadóttir,Katrín Pálmad. Þorgerðardóttir skrifar Skoðun Þúsundir kusu Sönnu Anna Bentína Hermansen Einarsdóttir,Ármann Hákon Gunnarsson,Baldvin Björgvinsson,Brynja Guðnadóttir,Haraldur Ingi Haraldsson,Jón Hallur Haraldsson,Kolbrún Erna Pétursdóttir,Ólafur H. Ólafsson,Rakel Hildardóttir,Sigrún Jónsdóttir skrifar Skoðun NATO riðar til falls en hvað þýðir það fyrir skilnaðarbarnið Ísland? Steinunn Ólína Þorsteinsdóttir skrifar Skoðun Græðgin í forgrunni Kolbrún Áslaugar Baldursdóttir skrifar Skoðun Greiningar eða lausnir – hvort vegur þyngra? Sigurður Árni Reynisson skrifar Skoðun Sterk staða Hafnarfjarðar Orri Björnsson skrifar Skoðun Bless bless jafnlaunavottun Sigríður Margrét Oddsdóttir skrifar Skoðun Miðstýrt skólakerfi eða fjölbreytni með samræmdu gæðamati? Bogi Ragnarsson skrifar Skoðun Heiðursgestur Viðreisnar vill heimsveldi Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun Veðmál barna – hættulegur leikur sem hægt er að stöðva Jóhann Steinar Ingimundarson skrifar Sjá meira
Það er hægara sagt en gert að setja sig í spor alþýðufólksins sem safnaðist saman á horni Hverfisgötu og Ingólfsstrætis árið 1923 þegar fyrsti kröfufundurinn í tilefni 1. maí var haldinn í Reykjavík fyrir akkúrat hundrað árum. Fátækralögin alræmdu voru enn í gildi. Fólki var bókstaflega refsað fyrir að vera fátækt. Sá sem þurfti fjárstuðning frá hinu opinbera missti nær öll borgaraleg réttindi og gat átt von á því að vera fluttur nauðugur milli landshluta. Fjölskyldum var sundrað og lögregla látin vakta hús og elta uppi þau sem flytja átti nauðungarflutningum. Allir sem þegið höfðu fjárhagsaðstoð frá sveitarfélögum, svo sem vegna atvinnuleysis, elli eða fötlunar, voru útilokaðir frá því að kjósa í bæjarstjórnarkosningum. Kosningaaldur miðaðist við 25 ár og utankjörfundaratkvæðagreiðslur tíðkuðust ekki svo sjómenn, önnur fjölmennasta stétt landsins, gátu fæstir kosið. Verkafólk þurfti að vinna myrkranna á milli til að hafa í sig og á. Félagsleg undirboð voru ekki undantekning heldur almenn regla. Engar félagslegar tryggingar voru til staðar gegn fátækt af völdum veikinda, aldurs, örorku eða atvinnuleysis, svo fólk lifði í eilífum ótta um afkomu sína. Það kom í hlut verkalýðshreyfingarinnar og jafnaðarmanna að berja fram nýja og betri samfélagsgerð í þágu fjöldans, og þessu verkefni er hvergi nærri lokið. Þetta er barátta fyrir bættum kjörum en líka barátta fyrir frelsi og lýðræði. Víðast hvar var almennur kosningaréttur afsprengi harkalegrar verkalýðsbaráttu og sögulega hefur það verið verkefni jafnaðarmanna og verkalýðshreyfinga í Evrópu að útvíkka og verja almenn lýðréttindi. Íhaldsöflin gerðu allt hvað þau gátu til að hindra breytingar í átt að jafnara samfélagi. Sagan af þessu er kyrfilega varðveitt í Alþingistíðindum. Tökum nokkur dæmi frá millistríðsárunum: • Þegar Jón Baldvinsson, fyrsti þingmaður Alþýðuflokksins, beitti sér fyrir lagasetningu um hvíldartíma háseta á togurum árið 1921, Vökulögunum svokölluðu, mætti hann harðri mótspyrnu frá fulltrúum atvinnurekendavaldsins á Alþingi. „Þetta mun óhjákvæmilega draga úr aflabrögðum,“ sagði einn þeirra. „Heldur hann kannski að sjómenn raki sig og þvoi sér vandlega og fari í sparifötin áður en þeir matast?“ spurði Ólafur Thors þegar Héðinn Valdimarsson barðist fyrir því nokkrum árum síðar að hvíldartíminn yrði lengdur í átta klukkustundir á sólarhring. Samflokksmaður Ólafs færði rök fyrir því að lengri hvíldartími myndi ala með þjóðinni leti, ómennsku og heimtufrekju. Jón Baldvinsson mætti auðvitað álíka harðri mótstöðu þegar hann lagði fram frumvarp um að útgerðarmönnum yrði skylt að tryggja muni og fatnað skipverja sem lenda í sjávarháska. • Þegar Jón Baldvinsson mælti fyrir því árið 1924 að fátækralögin yrðu endurskoðuð, tekið yrði fyrir nauðungarflutninga og hætt að svipta sveitarstyrkþega kosningarétti og öðrum borgararéttindum lagðist meirihluti allsherjarnefndar eindregið gegn slíkum breytingum. Jón Þorláksson og fleiri töldu að menn yrðu „miklu stórtækari til sveitarsjóðanna en áður ef styrkurinn hefir ekki lengur neinn réttindamissi í för með sér“ og einn þingmaður hafði á orði að sér þætti það „mjög ógeðfelld tilhugsun að menn sem ekki sjá sér og sínum farborða sakir óreglu, leti og annarrar ómennsku eigi að fara að sjá fyrir og stjórna okkur hinum“. • Atvinnuleysistryggingar voru alltaf eitur í beinum atvinnurekendavaldsins og fulltrúa þess á Alþingi. „Við sjálfstæðismenn leggjumst á móti atvinnuleysistryggingum,“ sagði Thor Thors árið 1935. „Það er beinlínis lagt fram fé til þess að viðhalda atvinnuleysinu með því að leggja fram fé til svokallaðra atvinnuleysistrygginga,“ sagði samflokksmaður hans. „Miðar það til þess að deyfa sjálfsbjargarhvöt manna og þeir reyna síður að sjá sjálfum sér farborða til hins ýtrasta,“ sagði sá þriðji. Allt eru þetta kunnugleg stef og enn í dag er sams konar rökum beitt gegn eflingu velferðarkerfisins. Raunar voru alvöru atvinnuleysistryggingar ekki lögfestar á Íslandi fyrr en árið 1955 eftir löng og hörð verkföll, mörgum áratugum á eftir hinum Norðurlöndunum. • Íhaldsmenn hömuðust gegn lögunum um verkamannabústaði árið 1929 og kusu gegn þeim. Ólafur Thors hæddist að Héðni Valdimarssyni fyrir að „þenja sig og grenja um dimmu, köldu og röku kjallaraholurnar“ og gaf lítið fyrir það sem hann kallaði „tilfinningavæl jafnaðarmanna“. Hann hélt því fram að löggjöfin yrði „almenningi til skaða“ enda myndu „slík afskipti hins opinbera draga úr framtaki einstaklingsins til bygginga“. Sams konar sjónarmið birtust síðar frá Bjarna Benediktssyni þegar hann var borgarstjóri Reykjavíkur. „Ein alvarlegasta ásökunin á hendur Reykjavíkurbæ er sú að hann verji ekki nægu fé til að koma upp ódýru húsnæði fyrir almenning. Við sjálfstæðismenn teljum það yfirleitt ekki vera í verkahring þess opinbera að sjá fyrir þessum þörfum manna.“ Verkamannabústaðirnir voru reistir fyrir harðfylgi verkalýðshreyfingarinnar og jafnaðarmanna og tryggðu þúsundum fjölskyldna þak yfir höfuðið. Kerfið var svo lagt niður af ríkisstjórn Sjálfstæðisflokksins og Framsóknarflokksins um síðustu aldamót með hörmulegum afleiðingum fyrir almenning í landinu. Þannig var lagður grunnur að húsnæðiskreppu sem sér ekki fyrir endann á. Flest af þeim félagslegu réttindamálum og framfaraskrefum sem kunna að virðast hversdagsleg lífsgæði í dag voru hápólitísk og kostuðu harðvítug átök við ráðandi stéttir. Það mun líka kosta átök að viðhalda þessum réttindum og styrkja þau enn frekar. Þar verður samtakamátturinn sem fyrr sterkasta vopnið. Á fjöldafundinum 1. maí 1923 voru settar fram kröfur um aukið húsnæðisöryggi, mannsæmandi vinnuaðstæður, réttlátara skattkerfi, traustar almannatryggingar, lýðræðisumbætur og útrýmingu fátæktar. Baráttan fyrir öllu þessu heldur áfram hundrað árum síðar og byggir enn á sömu grunngildunum um jöfnuð, frelsi, samstöðu og mannlega reisn okkar allra. Gleðilegan 1. maí! Höfundur er þingmaður Samfylkingarinnar.
Hugsum fíknivanda upp á nýtt - Ný nálgun í meðhöndlun fíknivanda og áhættuhegðunar Svala Jóhannesdóttir,Lilja Sif Þorsteinsdóttir Skoðun
Þúsundir kusu Sönnu Anna Bentína Hermansen Einarsdóttir,Ármann Hákon Gunnarsson,Baldvin Björgvinsson,Brynja Guðnadóttir,Haraldur Ingi Haraldsson,Jón Hallur Haraldsson,Kolbrún Erna Pétursdóttir,Ólafur H. Ólafsson,Rakel Hildardóttir,Sigrún Jónsdóttir Skoðun
Skoðun Hugsum fíknivanda upp á nýtt - Ný nálgun í meðhöndlun fíknivanda og áhættuhegðunar Svala Jóhannesdóttir,Lilja Sif Þorsteinsdóttir skrifar
Skoðun Háskólinn á Bifröst – Öflugur og sjálfstæður fjarnámsskóli Sólveig Hallsteinsdóttir skrifar
Skoðun Það eru fleiri fiskar í sjónum og fleiri sjónarmið í hafstjórn Guðbjörg Ásta Ólafsdóttir skrifar
Skoðun Af hverju kynjafræði? Og hvaða greinar hafa fengið svipaðar mótbárur í gegnum tíðina? Guðrún Elísa Friðbjargardóttir Sævarsdóttir skrifar
Skoðun Áskorun til ríkisstjórnarinnar: Innleiðum birgðaskyldu á eldsneyti Halla Hrund Logadóttir skrifar
Skoðun Rétt skal vera rétt um gatnamót við Höfðabakka og Bæjarháls Dóra Björt Guðjónsdóttir skrifar
Skoðun Háskólasamfélagið geri skyldu sína strax, stjórnvöld hafa brugðist Auður Magndís Auðardóttir,Elí Hörpu og Önundar,Eyrún Ólöf Sigurðardóttir,Helga Ögmundardóttir,Íris Ellenberger,Inga Björk Margrétar Bjarnadóttir,Katrín Pálmad. Þorgerðardóttir skrifar
Skoðun Þúsundir kusu Sönnu Anna Bentína Hermansen Einarsdóttir,Ármann Hákon Gunnarsson,Baldvin Björgvinsson,Brynja Guðnadóttir,Haraldur Ingi Haraldsson,Jón Hallur Haraldsson,Kolbrún Erna Pétursdóttir,Ólafur H. Ólafsson,Rakel Hildardóttir,Sigrún Jónsdóttir skrifar
Skoðun NATO riðar til falls en hvað þýðir það fyrir skilnaðarbarnið Ísland? Steinunn Ólína Þorsteinsdóttir skrifar
Hugsum fíknivanda upp á nýtt - Ný nálgun í meðhöndlun fíknivanda og áhættuhegðunar Svala Jóhannesdóttir,Lilja Sif Þorsteinsdóttir Skoðun
Þúsundir kusu Sönnu Anna Bentína Hermansen Einarsdóttir,Ármann Hákon Gunnarsson,Baldvin Björgvinsson,Brynja Guðnadóttir,Haraldur Ingi Haraldsson,Jón Hallur Haraldsson,Kolbrún Erna Pétursdóttir,Ólafur H. Ólafsson,Rakel Hildardóttir,Sigrún Jónsdóttir Skoðun