Sjálfbært land en ósjálfbær þjóð Lára Portal skrifar 19. janúar 2023 15:00 Kerfisbreytinga krafist Fréttir af takmörkuðum árangri sjálfbærniumbóta á alþjóðavísu líkt og á umhverfisþinginu, COP27, hafa verið áberandi undanfarin misseri. Þrátt fyrir fjölda áætlana í takt við breyttan heim, markmiðasetningu og stór loforð ríkir enn mikið aðgerðaleysi meðal stjórnvalda heims til að sporna við loftslagsvánni og þeim margvíslegu breytingum í umhverfinu sem fylgja hlýnun jarðar. Milliríkjanefnd SÞ um loftslagsbreytingar (Intergovernmental Panel on Climate Change, IPCC) hefur sett fram sviðsmyndir af hnattrænu meðalhitastigi út frá losun gróðurhúsalofttegunda. Skrifstofa rammasamkomulags um loftslagsbreytingar (UN Framework Convention on Climate Change, UNFCCC) birti í tengslum við COP27 upplýsingar um landsframlög aðildarþjóða samningsins og hvaða losun hlýnunar megi vænta miðað við það. Miðað við óbreyttar aðstæður í heildarlosun mun hækkun hitastigs nema 2.1-2.9°C fyrir lok aldarinnar sem mun hafa alvarlegar afleiðingar á bæði lífríki og hagkerfi jarðar [1]. Þegar öllu er á botninn hvolft er okkur umhugað um framtíðarkynslóðir og skiptir því sköpum að vinna að nauðsynlegum kerfisbreytingum þar sem loftslagsvandinn hverfur ekki án aðgerða. Kröfur í garð fyrirtækja færast sífellt í aukana og verða strangari. Þó svo að stjórnvöld setji fram markmið og áætlanir dugar það ekki til eitt og sér. Breytingar hjá einstaklingum verða einnig að koma til. Kolefnisspor Íslands og Íslendinga Sem aðili að rammasamningi loftslagsbreytinga Sameinuðu þjóðanna hefur Ísland skuldbundið sig gagnvart alþjóðlegu og evrópsku regluverki. Til að uppfylla skuldbindingar Parísarsáttmálans um að halda hækkun hitastigs jarðarinnar innan 2°C miðað við meðalhita fyrir iðnbyltingu og takmarka hlýnun við 1,5°C hafa íslensk stjórnvöld hækkað markmiðin sín um samdrátt í heildarlosun ríkisins úr 40% í 55% fyrir árin 2021-2030 miðað við árið 1990. Allt bendir þó til þess að Íslendingar munu ekki standast alþjóðlegar skuldbindingar Parísarsáttmálans fyrir árið 2030. Þrátt fyrir markmið um 55% samdrátt í losun undir beinni ábyrgð (sú losun sem verður vegna daglegra athafna og venja þjóðarinnar) fyrir árið 2030, er það ljóst samkvæmt framreikningum úr skýrslu Umhverfisstofnunar, að sá samdráttur muni samsvara einungis 28% [2]. Þetta þykja hvorki góðar né hvetjandi fréttir. Þó svo að Ísland sé að mörgu leyti talið leiðandi í umhverfismálum m.a. vegna endurnýjanlegrar orku eigum við talsvert inni til að vera talin sjálfbær þjóð. Það er vegna þess að við erum gjarnan talin standa okkur vel út frá sjónarhorni kolefnislosunar á framleiðslu innan eigin landamæra. Þegar betur er rýnt í losun vegna framleiðslu hefur alþjóðavæðing sýnt fram á tengingu allra alþjóðlegra virðiskeðja og er kolefnisspor engin undantekning þeirrar keðjuverkunar. Losun vegna neyslu Íslendinga, bæði innan og utan eigin landamæra, skilar sér inn í andrúmsloft sem dreifist til allra landa á heimsvísu. Framleiðsla vs. neysla Hægt er að horfa á kolefnisspor annars vegar út frá framleiðslu og hins vegar út frá neyslu. Aðferðafræðin sem er beitt í loftslagsbókhaldi Íslands fyrir bæði Kyoto-bókunina, Parísarsáttmálann og viðskipta með losunarheimildir miðast aðallega við framleiðslu. Losun sem er mæld er því aðeins sú sem á sér stað innan landamæra og lögsögu Íslands [3]. Parísarsamkomulagið byggir á því að aðildarríki dragi úr losun sem er framleidd í hverju landi fyrir sig án þess að horfa til þeirrar losunar sem verður til vegna neyslunnar sem á sér stað í hverju landi. Þannig geta lönd einfaldlega útvistað losun sinni til annarra ríkja með því að færa mengandi starfsemi út fyrir landsteinana og ýtt skömminni annað. Það er því áhugavert að skoða losun frá hinum ásnum, þ.e. frá neyslu. Við á Íslandi erum varla sjálfbær þegar kemur að eigin neyslu þar sem við erum ábyrg fyrir losun vegna eigin neyslu sem á sér stað í losunarbókhaldi annarra ríkja. Þrátt fyrir okkar grænu orku er neyslumiðað kolefnisfótspor (e. CBCF) Íslendinga ekki lægra en hjá Evrópuþjóðum eins og má sjá á mynd 1 [4]. Samkvæmt fræðigrein Clarke, Heinonen og Ottelin frá 2017 er CBCF losun Íslendinga alla jafna 55% hærri en hjá öðrum Evrópuþjóðum, þar af 71% vegna innfluttra vara. Samkvæmt OECD er losun Íslands vegna framleiðslu fyrir neyslu í kringum 60% en það þýðir að við gerum einungis grein fyrir 40% af losun vegna neyslu í eigin bókhaldi [5]. Mynd 1. Samantekt af innlendu (appelsínugult) neyslumiðuðu kolefnisspori og losun vegna heimilishalds (blátt) sýnir að neyslumiðað kolefnisspor á Íslandi er hátt samanborið við aðrar þjóðir. Clarke, J., Heinonen, J., & Ottelin, J. (2017). Emissions in a decarbonised economy? Global lessons from a carbon footprint analysis of Iceland. Journal of Cleaner Production, 166, 1175-1186. Efnahagsleg skilyrði, neysla og kolefnisspor Efnahagsleg skilyrði spila vissulega inn í kolefnisspor vegna neyslu Íslendinga. Fyrir hrun sýndi kolefnisspor Íslendinga aukna neyslu en eftir hrun og á tímum heimsfaraldurs sýndi lægra kolefnisspor samdrátt í neyslu. Meðalneysla hvers einstaklings á Íslandi hefur samt sem áður aukist gríðarlega seinustu áratugi. Orka nýtt við framleiðslu á innfluttum varningi sem myndar neysludrifið kolefnisfótspor vegur þungt í heildarlosun þjóðarinnar þar sem uppruni á mengun er gjarnan vegna bruna jarðefnaeldsneytis í framleiðslulöndum sem flokkast undir þróunarlönd. Þó svo að Ísland myndi ná sínum markmiðum Parísarsamkomulagsins þá er það einungis toppurinn á ísjakanum. Vandinn liggur í því að hamafarahlýnun er alþjóðleg keðjuverkun. Þó við höldum áfram að útvista 60% af losun vegna neyslu okkar til annarra landa munu afleiðingarnar vegna þeirrar heildarlosunar að lokum hafa áhrif á okkur. Lítum inn á við Þessari grein er ekki ætlað að beina fingrum að einstaklingum heldur að vekja fólk til umhugsunar um eigin neysluvenjur og líta inn á við í stað þess að varpa ábyrgðinni annað. Jafnvel að virkja hugsunarhátt um að færa fórnir til að stuðla að sjálfbærari framtíð. Til að styðjast við alþjóðleg markmið um samdrátt í losun gróðurhúsalofttegunda og einfaldlega til að geta búið að þessari plánetu til framtíðar þarf að velta við hverjum steini. Á Janúarráðstefnu Festu þann 26. janúar n.k. með yfirskriftinni „Lítum inn á við“ verða þrjár umræðustofur sem einblína á það sem er að gerast á sviði laga og reglna, sjálfbærniupplýsingagjafar og sjálfbærrar nýsköpunar og hringrásar. Á ráðstefnunni verða sérfræðingar á fyrrnefndum sviðum en áhersla er lögð á þverfaglegt samtal milli ólíkra aðila. Sérfræðingarnir munu greina betur frá hvernig sé hægt að líta inn á við og fóta sig í síbreytilegum veruleika. Fyrir áhugasama má nálgast upplýsingar um ráðstefnuna á samfelagsabyrgd.is. Höfundur er sérfræðingur í sjálfbærniteymi KPMG. Heimildir: [1] Skrifstofa rammasamkomulags um loftslagsbreytingar. (2022). 2022 NDC Synthesis Report. 2022 NDC Synthesis Report | UNFCCC [2] Umhverfisstofnun. (2022). Stefnur og aðgerðir og framreiknuð losun Íslands. SummaryPamsProjections2022v1.pdf (ust.is) [3] Hafþór Ægir Sigurjónsson og Reynir Smári Atlason. (2017, 21. nóvember). Umhverfisáhrif Íslands og Íslendinga. Kjarninn. Umhverfisáhrif Íslands og Íslendinga (kjarninn.is) [4] Clarke, J., Heinonen, J., & Ottelin, J. (2017). Emissions in a decarbonised economy? Global lessons from a carbon footprint analysis of Iceland. Journal of Cleaner Production, 166, 1175-1186. Emissions in a decarbonised economy? Global lessons from a carbon footprint analysis of Iceland - ScienceDirect [5] OECD (2021), OECD Inter-Country Input-Output Database, http://oe.cd/ico Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Loftslagsmál Loftslagsráðstefna Sameinuðu þjóðanna (COP) Mest lesið Stórstraumsfjara mæld - HMS ráðþrota Magnús Guðmundsson Skoðun Leyfum mennskunni að sigra Anna Hildur Hildibrandsdóttir Skoðun Fjölskyldan fyrst Hólmfríður Jennýjar Árnadóttir Skoðun Sýnum fordómum ekki umburðarlyndi Snorri Sturluson Skoðun Um spretthóp og lestrarkennslu. Hvatning til mennta- og barnamálaráðherra um faglega starfshætti Auður Soffíu Björgvinsdóttir Skoðun Landbúnaður á tímamótum – Við þurfum nýja stefnu Guðjón Sigurbjartsson Skoðun Dýravernd - frumbyggjahættir Árni Stefán Árnason Skoðun Sjómenn til hamingju! Lilja Rafney Magnúsdóttir Skoðun Feluleikur Þorgerðar Katrínar Hjörtur J. Guðmundsson Skoðun Við eigum allt. Af hverju finnst okkur samt vanta eitthvað? Valentina Klaas Skoðun Skoðun Skoðun Dýravernd - frumbyggjahættir Árni Stefán Árnason skrifar Skoðun Stórstraumsfjara mæld - HMS ráðþrota Magnús Guðmundsson skrifar Skoðun Sýnum fordómum ekki umburðarlyndi Snorri Sturluson skrifar Skoðun Landbúnaður á tímamótum – Við þurfum nýja stefnu Guðjón Sigurbjartsson skrifar Skoðun Sjómenn til hamingju! Lilja Rafney Magnúsdóttir skrifar Skoðun Leyfum mennskunni að sigra Anna Hildur Hildibrandsdóttir skrifar Skoðun Fjölskyldan fyrst Hólmfríður Jennýjar Árnadóttir skrifar Skoðun Hvað er markaðsverð á fiski? Sverrir Haraldsson skrifar Skoðun Tími til kerfisbundinna breytinga í samfélagstúlkun – ákall til stjórnvalda Anna Karen Svövudóttir skrifar Skoðun Fæðing Ísraels - Líkum misþyrmt BIrgir Dýrfjörð skrifar Skoðun Við eigum allt. Af hverju finnst okkur samt vanta eitthvað? Valentina Klaas skrifar Skoðun Um spretthóp og lestrarkennslu. Hvatning til mennta- og barnamálaráðherra um faglega starfshætti Auður Soffíu Björgvinsdóttir skrifar Skoðun Tíðaheilbrigði er lykilatriði í jafnrétti kynjanna Berit Mueller skrifar Skoðun Þjóðarmorð – frá orðfræðilegu sjónarmiði Eiríkur Rögnvaldsson skrifar Skoðun Borgarlína, barnleysi og bíllaus lífstíll – hentar það Kópavogi? Einar Jóhannes Guðnason skrifar Skoðun Þakkir til starfsfólk Janusar Sigrún Ósk Bergmann skrifar Skoðun Mun gervigreindin senda konur heim? Björgmundur Örn Guðmundsson skrifar Skoðun Frá, frá, frá. Fúsa liggur á Eiríkur Hjálmarsson skrifar Skoðun Nokkur orð um stöðuna Dögg Þrastardóttir skrifar Skoðun Kynbundinn munur í tekjum á efri árum Sigríður Ingibjörg Ingadóttir,Steinunn Bragadóttir skrifar Skoðun #blessmeta – þriðja grein Guðrún Hrefna Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Hvernig tryggir þú stærstu fjárfestingu lífins? Berglind Halla Elíasdóttir skrifar Skoðun Ritunarramminn - verkfæri fyrir kennara! Katrín Ósk Þráinsdóttir skrifar Skoðun Hvalveiðar eru ekki mannréttindi. Þetta er atvinnugrein sem hefur mistekist Ed Goodall skrifar Skoðun Feluleikur Þorgerðar Katrínar Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun Ráðalaus ráðherra Högni Elfar Gylfason skrifar Skoðun Spólum til baka Snævar Ingi Sveinsson skrifar Skoðun Sögulegur dómur Hæstaréttar – staðfestir sjálfstæði Alþingis Erna Bjarnadóttir skrifar Skoðun Að vera fatlaður á Íslandi er full vinna Birna Ösp Traustadóttir skrifar Skoðun Sæluríkið Ísland Einar Helgason skrifar Sjá meira
Kerfisbreytinga krafist Fréttir af takmörkuðum árangri sjálfbærniumbóta á alþjóðavísu líkt og á umhverfisþinginu, COP27, hafa verið áberandi undanfarin misseri. Þrátt fyrir fjölda áætlana í takt við breyttan heim, markmiðasetningu og stór loforð ríkir enn mikið aðgerðaleysi meðal stjórnvalda heims til að sporna við loftslagsvánni og þeim margvíslegu breytingum í umhverfinu sem fylgja hlýnun jarðar. Milliríkjanefnd SÞ um loftslagsbreytingar (Intergovernmental Panel on Climate Change, IPCC) hefur sett fram sviðsmyndir af hnattrænu meðalhitastigi út frá losun gróðurhúsalofttegunda. Skrifstofa rammasamkomulags um loftslagsbreytingar (UN Framework Convention on Climate Change, UNFCCC) birti í tengslum við COP27 upplýsingar um landsframlög aðildarþjóða samningsins og hvaða losun hlýnunar megi vænta miðað við það. Miðað við óbreyttar aðstæður í heildarlosun mun hækkun hitastigs nema 2.1-2.9°C fyrir lok aldarinnar sem mun hafa alvarlegar afleiðingar á bæði lífríki og hagkerfi jarðar [1]. Þegar öllu er á botninn hvolft er okkur umhugað um framtíðarkynslóðir og skiptir því sköpum að vinna að nauðsynlegum kerfisbreytingum þar sem loftslagsvandinn hverfur ekki án aðgerða. Kröfur í garð fyrirtækja færast sífellt í aukana og verða strangari. Þó svo að stjórnvöld setji fram markmið og áætlanir dugar það ekki til eitt og sér. Breytingar hjá einstaklingum verða einnig að koma til. Kolefnisspor Íslands og Íslendinga Sem aðili að rammasamningi loftslagsbreytinga Sameinuðu þjóðanna hefur Ísland skuldbundið sig gagnvart alþjóðlegu og evrópsku regluverki. Til að uppfylla skuldbindingar Parísarsáttmálans um að halda hækkun hitastigs jarðarinnar innan 2°C miðað við meðalhita fyrir iðnbyltingu og takmarka hlýnun við 1,5°C hafa íslensk stjórnvöld hækkað markmiðin sín um samdrátt í heildarlosun ríkisins úr 40% í 55% fyrir árin 2021-2030 miðað við árið 1990. Allt bendir þó til þess að Íslendingar munu ekki standast alþjóðlegar skuldbindingar Parísarsáttmálans fyrir árið 2030. Þrátt fyrir markmið um 55% samdrátt í losun undir beinni ábyrgð (sú losun sem verður vegna daglegra athafna og venja þjóðarinnar) fyrir árið 2030, er það ljóst samkvæmt framreikningum úr skýrslu Umhverfisstofnunar, að sá samdráttur muni samsvara einungis 28% [2]. Þetta þykja hvorki góðar né hvetjandi fréttir. Þó svo að Ísland sé að mörgu leyti talið leiðandi í umhverfismálum m.a. vegna endurnýjanlegrar orku eigum við talsvert inni til að vera talin sjálfbær þjóð. Það er vegna þess að við erum gjarnan talin standa okkur vel út frá sjónarhorni kolefnislosunar á framleiðslu innan eigin landamæra. Þegar betur er rýnt í losun vegna framleiðslu hefur alþjóðavæðing sýnt fram á tengingu allra alþjóðlegra virðiskeðja og er kolefnisspor engin undantekning þeirrar keðjuverkunar. Losun vegna neyslu Íslendinga, bæði innan og utan eigin landamæra, skilar sér inn í andrúmsloft sem dreifist til allra landa á heimsvísu. Framleiðsla vs. neysla Hægt er að horfa á kolefnisspor annars vegar út frá framleiðslu og hins vegar út frá neyslu. Aðferðafræðin sem er beitt í loftslagsbókhaldi Íslands fyrir bæði Kyoto-bókunina, Parísarsáttmálann og viðskipta með losunarheimildir miðast aðallega við framleiðslu. Losun sem er mæld er því aðeins sú sem á sér stað innan landamæra og lögsögu Íslands [3]. Parísarsamkomulagið byggir á því að aðildarríki dragi úr losun sem er framleidd í hverju landi fyrir sig án þess að horfa til þeirrar losunar sem verður til vegna neyslunnar sem á sér stað í hverju landi. Þannig geta lönd einfaldlega útvistað losun sinni til annarra ríkja með því að færa mengandi starfsemi út fyrir landsteinana og ýtt skömminni annað. Það er því áhugavert að skoða losun frá hinum ásnum, þ.e. frá neyslu. Við á Íslandi erum varla sjálfbær þegar kemur að eigin neyslu þar sem við erum ábyrg fyrir losun vegna eigin neyslu sem á sér stað í losunarbókhaldi annarra ríkja. Þrátt fyrir okkar grænu orku er neyslumiðað kolefnisfótspor (e. CBCF) Íslendinga ekki lægra en hjá Evrópuþjóðum eins og má sjá á mynd 1 [4]. Samkvæmt fræðigrein Clarke, Heinonen og Ottelin frá 2017 er CBCF losun Íslendinga alla jafna 55% hærri en hjá öðrum Evrópuþjóðum, þar af 71% vegna innfluttra vara. Samkvæmt OECD er losun Íslands vegna framleiðslu fyrir neyslu í kringum 60% en það þýðir að við gerum einungis grein fyrir 40% af losun vegna neyslu í eigin bókhaldi [5]. Mynd 1. Samantekt af innlendu (appelsínugult) neyslumiðuðu kolefnisspori og losun vegna heimilishalds (blátt) sýnir að neyslumiðað kolefnisspor á Íslandi er hátt samanborið við aðrar þjóðir. Clarke, J., Heinonen, J., & Ottelin, J. (2017). Emissions in a decarbonised economy? Global lessons from a carbon footprint analysis of Iceland. Journal of Cleaner Production, 166, 1175-1186. Efnahagsleg skilyrði, neysla og kolefnisspor Efnahagsleg skilyrði spila vissulega inn í kolefnisspor vegna neyslu Íslendinga. Fyrir hrun sýndi kolefnisspor Íslendinga aukna neyslu en eftir hrun og á tímum heimsfaraldurs sýndi lægra kolefnisspor samdrátt í neyslu. Meðalneysla hvers einstaklings á Íslandi hefur samt sem áður aukist gríðarlega seinustu áratugi. Orka nýtt við framleiðslu á innfluttum varningi sem myndar neysludrifið kolefnisfótspor vegur þungt í heildarlosun þjóðarinnar þar sem uppruni á mengun er gjarnan vegna bruna jarðefnaeldsneytis í framleiðslulöndum sem flokkast undir þróunarlönd. Þó svo að Ísland myndi ná sínum markmiðum Parísarsamkomulagsins þá er það einungis toppurinn á ísjakanum. Vandinn liggur í því að hamafarahlýnun er alþjóðleg keðjuverkun. Þó við höldum áfram að útvista 60% af losun vegna neyslu okkar til annarra landa munu afleiðingarnar vegna þeirrar heildarlosunar að lokum hafa áhrif á okkur. Lítum inn á við Þessari grein er ekki ætlað að beina fingrum að einstaklingum heldur að vekja fólk til umhugsunar um eigin neysluvenjur og líta inn á við í stað þess að varpa ábyrgðinni annað. Jafnvel að virkja hugsunarhátt um að færa fórnir til að stuðla að sjálfbærari framtíð. Til að styðjast við alþjóðleg markmið um samdrátt í losun gróðurhúsalofttegunda og einfaldlega til að geta búið að þessari plánetu til framtíðar þarf að velta við hverjum steini. Á Janúarráðstefnu Festu þann 26. janúar n.k. með yfirskriftinni „Lítum inn á við“ verða þrjár umræðustofur sem einblína á það sem er að gerast á sviði laga og reglna, sjálfbærniupplýsingagjafar og sjálfbærrar nýsköpunar og hringrásar. Á ráðstefnunni verða sérfræðingar á fyrrnefndum sviðum en áhersla er lögð á þverfaglegt samtal milli ólíkra aðila. Sérfræðingarnir munu greina betur frá hvernig sé hægt að líta inn á við og fóta sig í síbreytilegum veruleika. Fyrir áhugasama má nálgast upplýsingar um ráðstefnuna á samfelagsabyrgd.is. Höfundur er sérfræðingur í sjálfbærniteymi KPMG. Heimildir: [1] Skrifstofa rammasamkomulags um loftslagsbreytingar. (2022). 2022 NDC Synthesis Report. 2022 NDC Synthesis Report | UNFCCC [2] Umhverfisstofnun. (2022). Stefnur og aðgerðir og framreiknuð losun Íslands. SummaryPamsProjections2022v1.pdf (ust.is) [3] Hafþór Ægir Sigurjónsson og Reynir Smári Atlason. (2017, 21. nóvember). Umhverfisáhrif Íslands og Íslendinga. Kjarninn. Umhverfisáhrif Íslands og Íslendinga (kjarninn.is) [4] Clarke, J., Heinonen, J., & Ottelin, J. (2017). Emissions in a decarbonised economy? Global lessons from a carbon footprint analysis of Iceland. Journal of Cleaner Production, 166, 1175-1186. Emissions in a decarbonised economy? Global lessons from a carbon footprint analysis of Iceland - ScienceDirect [5] OECD (2021), OECD Inter-Country Input-Output Database, http://oe.cd/ico
Um spretthóp og lestrarkennslu. Hvatning til mennta- og barnamálaráðherra um faglega starfshætti Auður Soffíu Björgvinsdóttir Skoðun
Skoðun Tími til kerfisbundinna breytinga í samfélagstúlkun – ákall til stjórnvalda Anna Karen Svövudóttir skrifar
Skoðun Um spretthóp og lestrarkennslu. Hvatning til mennta- og barnamálaráðherra um faglega starfshætti Auður Soffíu Björgvinsdóttir skrifar
Skoðun Borgarlína, barnleysi og bíllaus lífstíll – hentar það Kópavogi? Einar Jóhannes Guðnason skrifar
Skoðun Kynbundinn munur í tekjum á efri árum Sigríður Ingibjörg Ingadóttir,Steinunn Bragadóttir skrifar
Skoðun Hvalveiðar eru ekki mannréttindi. Þetta er atvinnugrein sem hefur mistekist Ed Goodall skrifar
Um spretthóp og lestrarkennslu. Hvatning til mennta- og barnamálaráðherra um faglega starfshætti Auður Soffíu Björgvinsdóttir Skoðun