Fornleifar í Herjólfsdal eru að miklu leyti órannsakaðar og afar spennandi vegna elstu byggðar á Íslandi. Söguminjar í Vestmannaeyjum var viðfangsefni þáttarins Ísland í sumar á Stöð 2 í kvöld, sem sjá má hér að ofan. Þar var Heimaey skoðuð í fylgd Gísla Óskarssonar, kennara og fréttaritara Stöðvar 2, og stiklað á nokkrum atburðum sögunnar, eins og landnámi, kristnitöku, Tyrkjaráni, sjóslysum og barnadauða.
Í Herjólfsdal er talið að upphaf byggðar sé í Eyjum og hugsanlega á Íslandi. Gísli Óskarsson, okkar maður í Eyjum, tók þátt í frægri fornleifarannsókn Margrétar Hermanns Auðardóttur fyrir um fjörutíu árum þegar hún taldi sig hafa fundið í Herjólfsdal elsta bæjarstæði á Íslandi, frá því í kringum árið 700. Þær aldursákvarðanir eru umdeildar og hafa verið dregnar í efa.
Gísli segir örnefni eins og Vestmannaeyjar og Írskibrunnur benda til að fyrstu íbúar dalsins hafi verið papar og hugsanlega hafi verið írskt klaustur í Eyjum. Hann telur að sögnin um dráp Ingólfs á þrælum Hjörleifs í Vestmannaeyjum sé í raun lýsing á því að Ingólfur hafi drepið írska munka.
„Þetta eru í rauninni einhverjar merkustu fornleifar Íslands og stórmerkileg rannsókn sem Margrét framkvæmdi hér. Menn hafa verið að skoða þetta svæði með jarðsjá og fundið fleiri rústir, sem á eftir að skoða. Það er mjög spennandi verkefni og þetta er spennandi staður,” segir Gísli.
Við stafkirkjuna á Skansinum rifjum við upp frásögnina af því þegar sendimenn Ólafs Tryggvasonar Noregskonungs, þeir Gissur hvíti og Hjalti Skeggjason, reistu fyrstu kirkju á Íslandi á Hörgaeyri undir Heimakletti skömmu fyrir kristnitökuna árið 1000. Við Skansinn var einnig fyrsta fæðingarheimili byggt á Íslandi, Landlyst, til að vinna bug á skelfilegum ungbarnadauða í Eyjum.
Skansinn var upphaflega reistur árið 1586 til að verjast ræningjum en dugði þó ekki í Tyrkjaráninu árið 1627. Sjóræningjarnir eru taldir hafa drepið 36 manns en rænt um 240 sem þeir hnepptu í þrældóm.
Þrátt fyrir grimmilegar misþyrmingar ræningjanna hefur varðveist sögn um að þeir hafi hlíft móður sem alið hafði barn við Sængurkonustein. Einn ræningjanna hafi breitt skikkju yfir konuna og barnið.
Saga Vestmannaeyja er einnig mörkuð hörmulegum sjóslysum en jafnframt björgunarafrekum. Á Ofanleitishamri er minnisvarði um einhverja mestu hetjudáðina þegar vélbáturinn Sigríður strandaði í febrúar árið 1928 og brotnaði í spón. Skipverjarnir fimm komust upp á syllu undir lóðréttu berginu og biðu þar alla nóttina í fannfergi og foráttubrimi. Einn þeirra, Jón Vigfússon, kleif þá hamarinn og sótti hjálp sem varð til þess að allir björguðust.
Sagan um það hvernig bærinn lifði af eldgosið árið 1973 þykir mörgum einnig kraftaverk. Hvernig Eyjamenn sýna gestum sínum hina mögnuðu sögu Heimaeyjargossins fjöllum við um í þættinum Ísland í sumar næsta þriðjudag eftir viku. Þá verða Eldheimar heimsóttir í fylgd Kristínar Jóhannsdóttur og forvitnilegir staðir skoðaðir í nýja hrauninu með Gísla Óskarssyni.
