Harmleikurinn um Ísland Guðmundur Andri Thorsson skrifar 6. janúar 2014 07:00 Ég las nú í aðventumyrkrunum Íslandsklukku Halldórs Laxness sem ég hafði árum saman talið mér trú um að mér líkaði ekki út af stílnum eða þjóðernishyggjunni eða jafnvel upphafssetningunni. Óekkí. Það reyndist öðru nær við lesturinn, stórkostlegt verk; töfrar þess engu líkir. Enn les maður setningarnar aftur og aftur og klökknar yfir orðsnilldinni. Og enn glottir maður með Jóni Hreggviðssyni, sem kannski er eini ógalni maðurinn þarna mitt í öllum þessum hetjuskap, og smjattar á tilsvörum hans og þylur með honum vængjaðar ræðurnar um hið ljósa man – „með gullband um sig miðja þar rauður loginn brann kona góð“. Og enn er maður miður sín yfir sorglegustu ástarsögu Íslandsögunnar; þessum harmleik: sögunni af þeim Árna og Snæfríði, sem var ekki skapað nema að skilja, jafn óskiljanlegt og það er. Og enn horfir maður í öngum sínum á eftir Snæfríði Íslandssól í lokaósigri bókarinnar ríðandi í svörtu út úr verki sínu, hnarreist og buguð, heitbundin þeim næstbesta – sem er verstur. Og enn hugsar maður: Af hverju þarf þetta að vera svona?Þarf þetta að vera svona? Þetta er saga Snæfríðar, allt hverfist um hana, hennar gerðir og hennar örlög, birtan frá henni ríkir yfir verkinu; allir þessir karlmenn í kringum hana eru aukapersónur, þjónar. Hún er Huldan úr Hulduljóðum Jónasar; álfkonan sjálf; draumsýn karlskáldsins um hina íslensku kvenhetju, hina veikbyggðu valkyrju sem kýs mönnum örlög. Hún er hið ljósa man, hún er sólin sjálf. Eins og ýmsar aðrar kvenpersónur sem Halldór skapaði er hún umfram allt birta, holdi klætt ljós jafnvel þó að hún sé alltaf svona jarðbundin í tali – kippi háfleygum karlmönnum í kringum sig snarlega niður á jörðina með svolítið þreytulegum en háðskum athugasemdum sínum. Það er hún sem þeir þjóna, hún sem þeir svíkja. Skáldsögur iða af lífi sem á sér eigin forsendur, séu þær nokkurs verðar. Þær eru vissulega smíðaðar úr margs konar efniviði en við getum samt ekki tekið meintan efnivið og sett saman annan og æðri veruleika úr honum og sagt síðan: Svona var þetta í raun og veru. Við getum heldur ekki horft á persónurnar og sagt: Þessi er þessi og þessi þarna er þessi hér. Þannig virkar skáldskapurinn ekki. Snæfríður Íslandssól er önnur en Þórdís Jónsdóttir, lögmannsdóttirin sem gift var Magnúsi í Bræðratungu og var sökuð af manni sínum um að hafa verið í tygjum við Árna Magnússon. Snæfríður Íslandssól er heldur ekki einskært tákn þjóðarandans eða þjóðarsálarinnar – hvað sem það nú annars er – og hún er ekki algóð heldur eða óskeikul heldur verður henni ýmislegt á í sögunni. En hún er sem sé Íslandssól. Í þessari konu eru samankomnir eiginleikar sem Íslendingar hafa látið sig dreyma um að þeir hafi til að bera, alveg frá því að þessi skrifóða þjóð fór að setja saman bækur um sjálfa sig. Hún er sólin og allir karlmenn sem á vegi hennar verða sverja henni trúnaðareiða – og allir svíkja hana, nema Jón Hreggviðsson.Heldur þann versta… Hvers vegna svíkur Árni hana ekki einu sinni, ekki tvisvar, heldur þrisvar? Sem sé: Af hverju þarf þetta að fara svona? Hann er hugsjónamaður, svona á sinn hátt, prinsippmaður; kannski eins og Júdas var. Sú stóra meginhugmynd gengur í gegnum allan bálkinn, að Íslendingar séu skapaðir til annars og merkilegra hlutskiptis en að njóta hamingju. Heldur þann versta en þann næst besta. Heldur að þola fátækt og niðurlægingu en að að lifa við góð kjör og mannlega reisn. Heldur að giftast Magnúsi í Bræðratungu en einhverju meðalmenni, fyllibyttunni, sem dregur nafn okkar í svaðið, selur undan okkur jarðirnar, kallar yfir okkur smán með framferði sínu en er þó að minnsta kosti höfðingi og stórbrotin fyllibytta. Meðvirkni Snæfríðar er birtingarmynd á stórlæti – eins og fínasti katólikki speglar hún stolt sitt í þjáningunni og niðurlægingunni. En um leið birtist í þessu sjúka sambandi brotin sjálfsmynd og sjálfsfyrirlitning þeirrar konu sem gafst öðrum manni sextán ára gömul. Sjálfur hefur Arnas náð sér í sinn versta hugsanlega ektamaka, danska kvenskrímslið Mette. Sami hugsunarháttur ræður för þegar Arnas afþakkar landstjóratignina sem Úffelen greifi hefur boðið honum í kjölfar þess að Danakonungur vill selja landið Hamborgarkaupmönnum – heldur þann versta en þann næstbesta – og leggst sjálfur í kjölfarið í nokkurs konar drykkjukör, sjálfur besti maður landsins. Af hverju tekur hann ekki boðinu og giftist Snæfríði og þau setjast svo að á Bessastöðum og sitja þar í sæmd sinni? Af hverju þarf þetta að fara svona? Það hef ég í rauninni aldrei skilið. Tilboð Hamborgarkaupmannsins um að koma fram við Íslendinga eins og menn, af virðingu og sanngirni, finnst Arnasi tortryggilegt. Hann vill heldur að Íslendingar séu undir stjórn manna sem arðræna þá, fyrirlíta þá og koma viðurstyggilega fram við þá – því að slíkur óvinur sé smáþjóð auðveldari viðfangs en hinn sem kemur með gýligjafir á borð við maðkalaust korn til okkar er líklegri til að brjóta undir sig landið og eyða þeirri þjóð sem fyrir í landinu er. En honum skjátlast auðvitað. Og enn frekar á okkar fjölþjóðlegu tímum en þegar Halldór skrifaði bók sína til að vara þjóðina við tröllinu vinalega úr vestri. Hann er á villigötum rétt eins og Snæfríður var þegar hún gekk að eiga Magnús í Bræðratungu – og fór svo aftur til hans eftir allt sem á undan var gengið; já og rétt eins og íslenskir kjósendur þegar þeir sneru í síðustu kosningum aftur til sinnar Bræðratungu. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Guðmundur Andri Thorsson Mest lesið Hver er munurinn á því að neyta fíkniefna í jakkafötum eða í neyðarskýli? Bryndís Rós Morrison,Björk Davíðsdóttir Skoðun Stúlkur eiga undir högg að sækja í nauðgunarmálum Jörgen Ingimar Hansson Skoðun Börnin okkar Halla Karen Kristjánsdóttir,Anna Sigríður Guðnadóttir,Valdimar Birgisson Skoðun Varð að segja af sér ráðherradómi vegna vanhæfi – Er nú þrefaldur ráðherra, líka forsætisráðherra Ole Anton Bieltvedt Skoðun Allt að helmingslíkur á eyðingu byggðar á Íslandi Sigurður Loftur Thorlacius Skoðun Það besta sem þú gerir fyrir loftslagið Halldór Björnsson Skoðun Dæmisaga úr raunveruleikanum Sigurður F. Sigurðarson Skoðun Þú mátt vera afi (og ég má vera amma) Heiða Ingimarsdóttir Skoðun Nýtt húsnæðislánakerfi Ragnar Þór Ingólfsson Skoðun Verstu kennarar í heimi Gígja Bjargardóttir Skoðun Skoðun Skoðun Börnin okkar Halla Karen Kristjánsdóttir,Anna Sigríður Guðnadóttir,Valdimar Birgisson skrifar Skoðun Á að kjósa það sama og síðast? Reynir Böðvarsson skrifar Skoðun Setjum söguna í samhengi við nútímann Kristín Vala Ragnarsdóttir skrifar Skoðun Stúlkur eiga undir högg að sækja í nauðgunarmálum Jörgen Ingimar Hansson skrifar Skoðun Frelsi 2024 Baldur Karl Magnússon skrifar Skoðun Samgöngur eru heilbrigðismál Arna Lára Jónsdóttir skrifar Skoðun Vegferð í þágu barna skilar árangri Ásmundur Einar Daðason skrifar Skoðun Þjóðarátak í sölu á klósettpappír Bjarki Hjörleifsson skrifar Skoðun Skínandi skær í skammdeginu Hrefna Sigurjónsdóttir skrifar Skoðun Rasismi Einar Helgason skrifar Skoðun Kæru ungu foreldrar Jóna Þórey Pétursdóttir skrifar Skoðun Það besta sem þú gerir fyrir loftslagið Halldór Björnsson skrifar Skoðun Þú mátt vera afi (og ég má vera amma) Heiða Ingimarsdóttir skrifar Skoðun Orðfimi ungra menningarsinna Klara Nótt Egilson skrifar Skoðun Áhætta með tekjur af skemmtiferðaskipum Lúðvík Geirsson,Gunnar Tryggvason,Pétur Ólafsson skrifar Skoðun Frambjóðendur, gerið betur Steinunn Þórðardóttir skrifar Skoðun Greiðar samgöngur í Norðvesturkjördæmi Ólafur Adolfsson skrifar Skoðun Ný og fersk örmyndskýrsla um hvalveiðar Rán Flygenring skrifar Skoðun Stuldur um hábjartan dag Herdís Dröfn Fjeldsted skrifar Skoðun 7.500 íbúðir á Reykjavíkurflugvelli? Ásdís Kristjánsdóttir skrifar Skoðun Að kreista mjólkurkúna Björg Ágústsdóttir skrifar Skoðun Efnahagsmál eru loftslagsmál Steinunn Kristín Guðnadóttir skrifar Skoðun Nýtt húsnæðislánakerfi Ragnar Þór Ingólfsson skrifar Skoðun Flug til framtíðar Arnheiður Jóhannsdóttir skrifar Skoðun Viðreisn boðar jafnvægi, forgangsröðun og ábyrgð Þorbjörg S. Gunnlaugsdóttir skrifar Skoðun Þurfum aftur alvöru náttúruvernd í umhverfisráðuneytið Guðmundur Ingi Guðbrandsson skrifar Skoðun Varð að segja af sér ráðherradómi vegna vanhæfi – Er nú þrefaldur ráðherra, líka forsætisráðherra Ole Anton Bieltvedt skrifar Skoðun Allt að helmingslíkur á eyðingu byggðar á Íslandi Sigurður Loftur Thorlacius skrifar Skoðun Dæmisaga úr raunveruleikanum Sigurður F. Sigurðarson skrifar Skoðun Hin marguntöluðu orkuskipti í bílaflota landsmanna Þorgeir R. Valsson skrifar Sjá meira
Ég las nú í aðventumyrkrunum Íslandsklukku Halldórs Laxness sem ég hafði árum saman talið mér trú um að mér líkaði ekki út af stílnum eða þjóðernishyggjunni eða jafnvel upphafssetningunni. Óekkí. Það reyndist öðru nær við lesturinn, stórkostlegt verk; töfrar þess engu líkir. Enn les maður setningarnar aftur og aftur og klökknar yfir orðsnilldinni. Og enn glottir maður með Jóni Hreggviðssyni, sem kannski er eini ógalni maðurinn þarna mitt í öllum þessum hetjuskap, og smjattar á tilsvörum hans og þylur með honum vængjaðar ræðurnar um hið ljósa man – „með gullband um sig miðja þar rauður loginn brann kona góð“. Og enn er maður miður sín yfir sorglegustu ástarsögu Íslandsögunnar; þessum harmleik: sögunni af þeim Árna og Snæfríði, sem var ekki skapað nema að skilja, jafn óskiljanlegt og það er. Og enn horfir maður í öngum sínum á eftir Snæfríði Íslandssól í lokaósigri bókarinnar ríðandi í svörtu út úr verki sínu, hnarreist og buguð, heitbundin þeim næstbesta – sem er verstur. Og enn hugsar maður: Af hverju þarf þetta að vera svona?Þarf þetta að vera svona? Þetta er saga Snæfríðar, allt hverfist um hana, hennar gerðir og hennar örlög, birtan frá henni ríkir yfir verkinu; allir þessir karlmenn í kringum hana eru aukapersónur, þjónar. Hún er Huldan úr Hulduljóðum Jónasar; álfkonan sjálf; draumsýn karlskáldsins um hina íslensku kvenhetju, hina veikbyggðu valkyrju sem kýs mönnum örlög. Hún er hið ljósa man, hún er sólin sjálf. Eins og ýmsar aðrar kvenpersónur sem Halldór skapaði er hún umfram allt birta, holdi klætt ljós jafnvel þó að hún sé alltaf svona jarðbundin í tali – kippi háfleygum karlmönnum í kringum sig snarlega niður á jörðina með svolítið þreytulegum en háðskum athugasemdum sínum. Það er hún sem þeir þjóna, hún sem þeir svíkja. Skáldsögur iða af lífi sem á sér eigin forsendur, séu þær nokkurs verðar. Þær eru vissulega smíðaðar úr margs konar efniviði en við getum samt ekki tekið meintan efnivið og sett saman annan og æðri veruleika úr honum og sagt síðan: Svona var þetta í raun og veru. Við getum heldur ekki horft á persónurnar og sagt: Þessi er þessi og þessi þarna er þessi hér. Þannig virkar skáldskapurinn ekki. Snæfríður Íslandssól er önnur en Þórdís Jónsdóttir, lögmannsdóttirin sem gift var Magnúsi í Bræðratungu og var sökuð af manni sínum um að hafa verið í tygjum við Árna Magnússon. Snæfríður Íslandssól er heldur ekki einskært tákn þjóðarandans eða þjóðarsálarinnar – hvað sem það nú annars er – og hún er ekki algóð heldur eða óskeikul heldur verður henni ýmislegt á í sögunni. En hún er sem sé Íslandssól. Í þessari konu eru samankomnir eiginleikar sem Íslendingar hafa látið sig dreyma um að þeir hafi til að bera, alveg frá því að þessi skrifóða þjóð fór að setja saman bækur um sjálfa sig. Hún er sólin og allir karlmenn sem á vegi hennar verða sverja henni trúnaðareiða – og allir svíkja hana, nema Jón Hreggviðsson.Heldur þann versta… Hvers vegna svíkur Árni hana ekki einu sinni, ekki tvisvar, heldur þrisvar? Sem sé: Af hverju þarf þetta að fara svona? Hann er hugsjónamaður, svona á sinn hátt, prinsippmaður; kannski eins og Júdas var. Sú stóra meginhugmynd gengur í gegnum allan bálkinn, að Íslendingar séu skapaðir til annars og merkilegra hlutskiptis en að njóta hamingju. Heldur þann versta en þann næst besta. Heldur að þola fátækt og niðurlægingu en að að lifa við góð kjör og mannlega reisn. Heldur að giftast Magnúsi í Bræðratungu en einhverju meðalmenni, fyllibyttunni, sem dregur nafn okkar í svaðið, selur undan okkur jarðirnar, kallar yfir okkur smán með framferði sínu en er þó að minnsta kosti höfðingi og stórbrotin fyllibytta. Meðvirkni Snæfríðar er birtingarmynd á stórlæti – eins og fínasti katólikki speglar hún stolt sitt í þjáningunni og niðurlægingunni. En um leið birtist í þessu sjúka sambandi brotin sjálfsmynd og sjálfsfyrirlitning þeirrar konu sem gafst öðrum manni sextán ára gömul. Sjálfur hefur Arnas náð sér í sinn versta hugsanlega ektamaka, danska kvenskrímslið Mette. Sami hugsunarháttur ræður för þegar Arnas afþakkar landstjóratignina sem Úffelen greifi hefur boðið honum í kjölfar þess að Danakonungur vill selja landið Hamborgarkaupmönnum – heldur þann versta en þann næstbesta – og leggst sjálfur í kjölfarið í nokkurs konar drykkjukör, sjálfur besti maður landsins. Af hverju tekur hann ekki boðinu og giftist Snæfríði og þau setjast svo að á Bessastöðum og sitja þar í sæmd sinni? Af hverju þarf þetta að fara svona? Það hef ég í rauninni aldrei skilið. Tilboð Hamborgarkaupmannsins um að koma fram við Íslendinga eins og menn, af virðingu og sanngirni, finnst Arnasi tortryggilegt. Hann vill heldur að Íslendingar séu undir stjórn manna sem arðræna þá, fyrirlíta þá og koma viðurstyggilega fram við þá – því að slíkur óvinur sé smáþjóð auðveldari viðfangs en hinn sem kemur með gýligjafir á borð við maðkalaust korn til okkar er líklegri til að brjóta undir sig landið og eyða þeirri þjóð sem fyrir í landinu er. En honum skjátlast auðvitað. Og enn frekar á okkar fjölþjóðlegu tímum en þegar Halldór skrifaði bók sína til að vara þjóðina við tröllinu vinalega úr vestri. Hann er á villigötum rétt eins og Snæfríður var þegar hún gekk að eiga Magnús í Bræðratungu – og fór svo aftur til hans eftir allt sem á undan var gengið; já og rétt eins og íslenskir kjósendur þegar þeir sneru í síðustu kosningum aftur til sinnar Bræðratungu.
Hver er munurinn á því að neyta fíkniefna í jakkafötum eða í neyðarskýli? Bryndís Rós Morrison,Björk Davíðsdóttir Skoðun
Varð að segja af sér ráðherradómi vegna vanhæfi – Er nú þrefaldur ráðherra, líka forsætisráðherra Ole Anton Bieltvedt Skoðun
Skoðun Áhætta með tekjur af skemmtiferðaskipum Lúðvík Geirsson,Gunnar Tryggvason,Pétur Ólafsson skrifar
Skoðun Þurfum aftur alvöru náttúruvernd í umhverfisráðuneytið Guðmundur Ingi Guðbrandsson skrifar
Skoðun Varð að segja af sér ráðherradómi vegna vanhæfi – Er nú þrefaldur ráðherra, líka forsætisráðherra Ole Anton Bieltvedt skrifar
Hver er munurinn á því að neyta fíkniefna í jakkafötum eða í neyðarskýli? Bryndís Rós Morrison,Björk Davíðsdóttir Skoðun
Varð að segja af sér ráðherradómi vegna vanhæfi – Er nú þrefaldur ráðherra, líka forsætisráðherra Ole Anton Bieltvedt Skoðun