Lyginni líkast Guðmundur Magnússon skrifar 19. janúar 2005 00:01 Hvenær segir fólk satt og hvenær segir það ekki satt? Ætli þetta sé ekki ein algengasta spurning daglegs lífs okkar? Hvenær getum við treyst náunganum og hvenær ekki? "Allir hafa hátt um sannleikann; fáir iðka hann" er haft eftir breska heimspekingnum George Berkeley.Vísindin hafa fyrir löngu verið hagnýtt í þágu sannleiksleitarinnar. Allir kannast við lygamælinn, tækið sem fram kom í Bandaríkjunum snemma á síðustu öld. Um það segir á Vísindavef Háskóla Íslands: "Lygamælar heita á erlendum málum "polygraph" en ganga oftast undir svipuðu nafni og íslenska heitið á þessu fyrirbæri; á ensku kallast þeir "lie detectors". Orðið polygraph merkir eiginlega að "skrifa margt", enda eru lygamælar tæki sem nema og skrá samtímis ýmsar breytingar á líkamsstarfsemi, til dæmis á hjartslætti, blóðþrýstingi, koltvísýringsmagni í blóði og rafboðum í taugum og vöðvum. Sá sem er í lygaprófi er spurður spjörunum úr á meðan tækin mæla og skrá breytingarnar. Eitt af því sem mælt er í þessum prófum er rafleiðni fingurgómanna. Undir álagi getur líkaminn brugðist við með því að svitna og þegar húðin er rök leiðir hún rafmagn betur. Tækin leiða þetta í ljós en síðan er það hlutverk þess sem stýrir prófinu að meta hvað veldur, hvort að líklegt sé að sá sem tók prófið hafi sýnt álagsviðbrögð af því að hann svaraði spurningunni ósatt eða hvort að líkamlegu viðbrögðin stafi af einhverju öðru. Það er semsagt rétt að árétta að lygamælar geta ekki á neinn hátt mælt hvort við segjum satt eða ljúgum, þeir mæla aðeins breytingar á líkamsstarfsemi. Síðan þarf að túlka þessar breytingar. Grundvallarforsenda lygamælinga er sú að þegar við ljúgum, eða reynum að halda einhverju leyndu, sé hægt að greina það með því að mæla óhjákvæmileg álagsviðbrögð líkamans. Í Bandaríkjunum er talið að um 3.500 manns sinni lygamælingum og mælarnir eru meðal annars notaðir í sumum atvinnuviðtölum bæði hjá opinberum fyrirtækjum og einkafyrirtækjum. Í öllum fylkjum Bandaríkjanna, að undanskildu Nýju-Mexíkó, er óheimilt að nota niðurstöður úr lygaprófi sem sönnunargagn fyrir dómstólum, nema að uppfylltum sérstökum skilyrðum. Meginreglan er sú að báðir aðilar máls þurfa að samþykkja framlagninu prófsins svo það sé tekið gilt". Löngum hefur verið deilt um ágæti lygamæla. Víðast hvar eru þeir ekki viðurkennd tækni til að kveða upp úr um satt og ósatt, hvort maður sé að segja sannleikann eða ljúga. Það væri mikil byltingef til væri óvefengjanleg tækni í þessu sambandi. Þá muni lítið þýða fyrir sakamenn að neita ef þeir væru sekir. Þá mundi lítið þýða fyrir stjórnmálamenn og embættismenn að reyna að blekkja almenning. En hætt er við að á heimilum fólks gæti stundum skapast ókyrrð ef tæki af þessu tagi væru orðin jafn algeng og hrærivélin í eldhúsinu. Er hugsanlegt að slík tækni sé að verða til? Það er ekki alveg útilokað eins og lesa má hér á fréttavef BBC, Breska ríkisútvarpsins. Þar segir frá því að bandaríska varnarmálaráðuneytið hafi veitt vísindakonunni dr. Jennifer Vendemia rausnarlegan styrk til að prófa tilgátu hennar um að með því að fylgjast með bylgjuhreyfinginum í heila fólks sé hægt að sjá hvort það segir satt eða ekki. Hún telur að hægt sé að tryggja 94 til 100% áreiðanleika niðurstaðna. Tæknin taki hefðbundnum lygamæliprófum eins og lýst var hér að ofan mjög fram. Aðferð hennar felst í því að festa mikinn fjölda rafskauta á andlit fólks og höfuðleður og lesa síðan af skjá, sem skautin eru tengd við, bylgjuhreyfingarnar í heilanum sem síðan eru túlkaðar. Í viðtali við fréttavef BBC segir Vendemia að rannsóknir hennar hafi leitt í ljós að það taki heilann lengri tíma að kalla fram lygasvör en að segja sannleikann. Þetta hafi verið hægt að prófa með því að mæla heilabylgjurnar. Segja má að þetta sé eitt undirstöðuatriðið í kenningunni. Ekki eru allir í skýjunum yfir þessu. BBC hefur eftir Paul Matthews taugafræðingi í Oxfordað tæki sem les hug fólks sé tómur skáldskapur. "Það er engin tækni fyrir hendi sem sem getur sagt til um hvað fólk er að hugsa. En það er hægt að sjá hvaða svæði í heilanum eru virk hverju sinni," segir hann og bendir á að slík tæki séu þegar í notkun á sjúkrahúsum. Eftir Tor Butler-Cole siðfræðingi við King´s College í London hefur BBC svo að menn ættu ekki að taka í notkun neina tækni af þessu tagi sem ekki er 100% örugg. Til þess séu vítin að varast þau. Einhver tími mun líða áður en dr. Vendemia lýkur rannsóknum sínum. Margir vísindamenn eiga eftir að prófa tilgátu hennar og fjalla um hana frá ýmsum hliðum. Ekki er líklegt að sannleiksvélin komi á markað fyrir næstu jól en Vellygni Bjarni og Gróa á Leiti - og kannski fleiri - ættu samt að gæta ýtrustu varkárni á næstunni og fylgjast með fréttum.gm@frettabladid.is Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Guðmundur Magnússon Í brennidepli Mest lesið Ráðherrann Gísli Hvanndal Jakobsson Skoðun Það er allt í lagi að vera þú sjálfur - Opið bréf til Snorra Mássonar Kári Stefánsson Skoðun Hugsjónir ójafnaðarmanns - svar við bréfi Kára Snorri Másson Skoðun Viðreisn er Samfylkingin Júlíus Viggó Ólafsson Skoðun „Ég hefði nú ekkert á móti því að taka aðeins í tæjuna“ Eva Pandora Baldursdóttir Skoðun Samfylkingin hafnar einkavæðingu í skólakerfinu Arnór Heiðar Benónýsson,Anna María Jónsdóttir Skoðun Mun forseti Íslands fremja landráð? Ástþór Magnússon Skoðun Er skynsemi Sigmundar Davíðs o.fl. skynsamleg? Ole Anton Bieltvedt Skoðun Sjálfskaparvíti Samfylkingar og Viðreisnar Birta Karen Tryggvadóttir Skoðun Þarf Ábyrg framtíð 14,1% til að komast í kappræður Heimildarinnar? Jóhannes Loftsson Skoðun Skoðun Skoðun XL niðurskurður – hugsum stórt! Arnar Þór Jónsson,Kári Allansson skrifar Skoðun Blórabögglar og gylliboð frá vinstri Njáll Trausti Friðbertsson skrifar Skoðun Hvað kjósa foreldrar ósýnilegra barna? Vigdís Gunnarsdóttir skrifar Skoðun Heimskasta þjóð í heimi Sverrir Björnsson skrifar Skoðun Jöfnum leikinn á laugardaginn Björgvin G. Sigurðsson skrifar Skoðun ADHD, fjórir stafir og hvað svo? Jóna Kristín Gunnarsdóttir skrifar Skoðun Skattagleði á kostnað ferðaþjónustunnar Hildur Sverrisdóttir skrifar Skoðun Börnin heim Hanna Katrín Friðriksson skrifar Skoðun Mun forseti Íslands fremja landráð? Ástþór Magnússon skrifar Skoðun Ég býð mig fram fyrir framtíðarkynslóðir Finnur Ricart Andrason skrifar Skoðun Rödd mannréttinda, jöfnuðar og jafnréttis þarf að hljóma á Alþingi Þuríður Harpa Sigurðardóttir skrifar Skoðun Gera þarf skurk í búsetumálum eldri borgara Ólafur Ísleifsson skrifar Skoðun „Ég hefði nú ekkert á móti því að taka aðeins í tæjuna“ Eva Pandora Baldursdóttir skrifar Skoðun Vilt þú breytingu á stjórn landsins? Hannes S. Jónsson skrifar Skoðun Hugsjónir ójafnaðarmanns - svar við bréfi Kára Snorri Másson skrifar Skoðun Af hverju er nauðsyn að fá Sósíalista inn á þing og í næstu ríkisstjórn? Ólafur H. Ólafsson skrifar Skoðun Búsetufrelsi og lögheimilisskráning Heiðbrá Ólafsdóttir skrifar Skoðun Rangfærslur og aðrar villur í umræðunni um Evrópusambandið Jón Frímann Jónsson skrifar Skoðun Geðveikir frasar – en það þarf að vera plan! Ragna Sigurðardóttir,Sigurþóra Bergsdóttir skrifar Skoðun Þarf Ábyrg framtíð 14,1% til að komast í kappræður Heimildarinnar? Jóhannes Loftsson skrifar Skoðun Þess vegna er ég á lista VG í Suðurkjördæmi Þorsteinn Ólafsson skrifar Skoðun Svínsleg mismunun gagnvart eldra fólki Jóhann Páll Jóhannsson skrifar Skoðun Hverjir myrða konur? Auður Önnu Magnúsdóttir skrifar Skoðun „Það sé ykkur til fæðu“ - hugleiðing um jólamat Árni Stefán Árnason skrifar Skoðun Ferðafrelsið er dýrmætt Ágústa Ágústsdóttir skrifar Skoðun Viðreisn er Samfylkingin Júlíus Viggó Ólafsson skrifar Skoðun Mannúðleg innflytjendastefna Gísli Rafn Ólafsson skrifar Skoðun Hvað er vandamálið á húsnæðismarkaðinum og hvernig leysum við það Ómar Ingþórsson skrifar Skoðun Er heilbrigði besta lausnin? Lukka Pálsdóttir skrifar Skoðun Samfylkingin hafnar einkavæðingu í skólakerfinu Arnór Heiðar Benónýsson,Anna María Jónsdóttir skrifar Sjá meira
Hvenær segir fólk satt og hvenær segir það ekki satt? Ætli þetta sé ekki ein algengasta spurning daglegs lífs okkar? Hvenær getum við treyst náunganum og hvenær ekki? "Allir hafa hátt um sannleikann; fáir iðka hann" er haft eftir breska heimspekingnum George Berkeley.Vísindin hafa fyrir löngu verið hagnýtt í þágu sannleiksleitarinnar. Allir kannast við lygamælinn, tækið sem fram kom í Bandaríkjunum snemma á síðustu öld. Um það segir á Vísindavef Háskóla Íslands: "Lygamælar heita á erlendum málum "polygraph" en ganga oftast undir svipuðu nafni og íslenska heitið á þessu fyrirbæri; á ensku kallast þeir "lie detectors". Orðið polygraph merkir eiginlega að "skrifa margt", enda eru lygamælar tæki sem nema og skrá samtímis ýmsar breytingar á líkamsstarfsemi, til dæmis á hjartslætti, blóðþrýstingi, koltvísýringsmagni í blóði og rafboðum í taugum og vöðvum. Sá sem er í lygaprófi er spurður spjörunum úr á meðan tækin mæla og skrá breytingarnar. Eitt af því sem mælt er í þessum prófum er rafleiðni fingurgómanna. Undir álagi getur líkaminn brugðist við með því að svitna og þegar húðin er rök leiðir hún rafmagn betur. Tækin leiða þetta í ljós en síðan er það hlutverk þess sem stýrir prófinu að meta hvað veldur, hvort að líklegt sé að sá sem tók prófið hafi sýnt álagsviðbrögð af því að hann svaraði spurningunni ósatt eða hvort að líkamlegu viðbrögðin stafi af einhverju öðru. Það er semsagt rétt að árétta að lygamælar geta ekki á neinn hátt mælt hvort við segjum satt eða ljúgum, þeir mæla aðeins breytingar á líkamsstarfsemi. Síðan þarf að túlka þessar breytingar. Grundvallarforsenda lygamælinga er sú að þegar við ljúgum, eða reynum að halda einhverju leyndu, sé hægt að greina það með því að mæla óhjákvæmileg álagsviðbrögð líkamans. Í Bandaríkjunum er talið að um 3.500 manns sinni lygamælingum og mælarnir eru meðal annars notaðir í sumum atvinnuviðtölum bæði hjá opinberum fyrirtækjum og einkafyrirtækjum. Í öllum fylkjum Bandaríkjanna, að undanskildu Nýju-Mexíkó, er óheimilt að nota niðurstöður úr lygaprófi sem sönnunargagn fyrir dómstólum, nema að uppfylltum sérstökum skilyrðum. Meginreglan er sú að báðir aðilar máls þurfa að samþykkja framlagninu prófsins svo það sé tekið gilt". Löngum hefur verið deilt um ágæti lygamæla. Víðast hvar eru þeir ekki viðurkennd tækni til að kveða upp úr um satt og ósatt, hvort maður sé að segja sannleikann eða ljúga. Það væri mikil byltingef til væri óvefengjanleg tækni í þessu sambandi. Þá muni lítið þýða fyrir sakamenn að neita ef þeir væru sekir. Þá mundi lítið þýða fyrir stjórnmálamenn og embættismenn að reyna að blekkja almenning. En hætt er við að á heimilum fólks gæti stundum skapast ókyrrð ef tæki af þessu tagi væru orðin jafn algeng og hrærivélin í eldhúsinu. Er hugsanlegt að slík tækni sé að verða til? Það er ekki alveg útilokað eins og lesa má hér á fréttavef BBC, Breska ríkisútvarpsins. Þar segir frá því að bandaríska varnarmálaráðuneytið hafi veitt vísindakonunni dr. Jennifer Vendemia rausnarlegan styrk til að prófa tilgátu hennar um að með því að fylgjast með bylgjuhreyfinginum í heila fólks sé hægt að sjá hvort það segir satt eða ekki. Hún telur að hægt sé að tryggja 94 til 100% áreiðanleika niðurstaðna. Tæknin taki hefðbundnum lygamæliprófum eins og lýst var hér að ofan mjög fram. Aðferð hennar felst í því að festa mikinn fjölda rafskauta á andlit fólks og höfuðleður og lesa síðan af skjá, sem skautin eru tengd við, bylgjuhreyfingarnar í heilanum sem síðan eru túlkaðar. Í viðtali við fréttavef BBC segir Vendemia að rannsóknir hennar hafi leitt í ljós að það taki heilann lengri tíma að kalla fram lygasvör en að segja sannleikann. Þetta hafi verið hægt að prófa með því að mæla heilabylgjurnar. Segja má að þetta sé eitt undirstöðuatriðið í kenningunni. Ekki eru allir í skýjunum yfir þessu. BBC hefur eftir Paul Matthews taugafræðingi í Oxfordað tæki sem les hug fólks sé tómur skáldskapur. "Það er engin tækni fyrir hendi sem sem getur sagt til um hvað fólk er að hugsa. En það er hægt að sjá hvaða svæði í heilanum eru virk hverju sinni," segir hann og bendir á að slík tæki séu þegar í notkun á sjúkrahúsum. Eftir Tor Butler-Cole siðfræðingi við King´s College í London hefur BBC svo að menn ættu ekki að taka í notkun neina tækni af þessu tagi sem ekki er 100% örugg. Til þess séu vítin að varast þau. Einhver tími mun líða áður en dr. Vendemia lýkur rannsóknum sínum. Margir vísindamenn eiga eftir að prófa tilgátu hennar og fjalla um hana frá ýmsum hliðum. Ekki er líklegt að sannleiksvélin komi á markað fyrir næstu jól en Vellygni Bjarni og Gróa á Leiti - og kannski fleiri - ættu samt að gæta ýtrustu varkárni á næstunni og fylgjast með fréttum.gm@frettabladid.is
Samfylkingin hafnar einkavæðingu í skólakerfinu Arnór Heiðar Benónýsson,Anna María Jónsdóttir Skoðun
Skoðun Rödd mannréttinda, jöfnuðar og jafnréttis þarf að hljóma á Alþingi Þuríður Harpa Sigurðardóttir skrifar
Skoðun Af hverju er nauðsyn að fá Sósíalista inn á þing og í næstu ríkisstjórn? Ólafur H. Ólafsson skrifar
Skoðun Geðveikir frasar – en það þarf að vera plan! Ragna Sigurðardóttir,Sigurþóra Bergsdóttir skrifar
Skoðun Þarf Ábyrg framtíð 14,1% til að komast í kappræður Heimildarinnar? Jóhannes Loftsson skrifar
Skoðun Samfylkingin hafnar einkavæðingu í skólakerfinu Arnór Heiðar Benónýsson,Anna María Jónsdóttir skrifar
Samfylkingin hafnar einkavæðingu í skólakerfinu Arnór Heiðar Benónýsson,Anna María Jónsdóttir Skoðun