Lyginni líkast Guðmundur Magnússon skrifar 19. janúar 2005 00:01 Hvenær segir fólk satt og hvenær segir það ekki satt? Ætli þetta sé ekki ein algengasta spurning daglegs lífs okkar? Hvenær getum við treyst náunganum og hvenær ekki? "Allir hafa hátt um sannleikann; fáir iðka hann" er haft eftir breska heimspekingnum George Berkeley.Vísindin hafa fyrir löngu verið hagnýtt í þágu sannleiksleitarinnar. Allir kannast við lygamælinn, tækið sem fram kom í Bandaríkjunum snemma á síðustu öld. Um það segir á Vísindavef Háskóla Íslands: "Lygamælar heita á erlendum málum "polygraph" en ganga oftast undir svipuðu nafni og íslenska heitið á þessu fyrirbæri; á ensku kallast þeir "lie detectors". Orðið polygraph merkir eiginlega að "skrifa margt", enda eru lygamælar tæki sem nema og skrá samtímis ýmsar breytingar á líkamsstarfsemi, til dæmis á hjartslætti, blóðþrýstingi, koltvísýringsmagni í blóði og rafboðum í taugum og vöðvum. Sá sem er í lygaprófi er spurður spjörunum úr á meðan tækin mæla og skrá breytingarnar. Eitt af því sem mælt er í þessum prófum er rafleiðni fingurgómanna. Undir álagi getur líkaminn brugðist við með því að svitna og þegar húðin er rök leiðir hún rafmagn betur. Tækin leiða þetta í ljós en síðan er það hlutverk þess sem stýrir prófinu að meta hvað veldur, hvort að líklegt sé að sá sem tók prófið hafi sýnt álagsviðbrögð af því að hann svaraði spurningunni ósatt eða hvort að líkamlegu viðbrögðin stafi af einhverju öðru. Það er semsagt rétt að árétta að lygamælar geta ekki á neinn hátt mælt hvort við segjum satt eða ljúgum, þeir mæla aðeins breytingar á líkamsstarfsemi. Síðan þarf að túlka þessar breytingar. Grundvallarforsenda lygamælinga er sú að þegar við ljúgum, eða reynum að halda einhverju leyndu, sé hægt að greina það með því að mæla óhjákvæmileg álagsviðbrögð líkamans. Í Bandaríkjunum er talið að um 3.500 manns sinni lygamælingum og mælarnir eru meðal annars notaðir í sumum atvinnuviðtölum bæði hjá opinberum fyrirtækjum og einkafyrirtækjum. Í öllum fylkjum Bandaríkjanna, að undanskildu Nýju-Mexíkó, er óheimilt að nota niðurstöður úr lygaprófi sem sönnunargagn fyrir dómstólum, nema að uppfylltum sérstökum skilyrðum. Meginreglan er sú að báðir aðilar máls þurfa að samþykkja framlagninu prófsins svo það sé tekið gilt". Löngum hefur verið deilt um ágæti lygamæla. Víðast hvar eru þeir ekki viðurkennd tækni til að kveða upp úr um satt og ósatt, hvort maður sé að segja sannleikann eða ljúga. Það væri mikil byltingef til væri óvefengjanleg tækni í þessu sambandi. Þá muni lítið þýða fyrir sakamenn að neita ef þeir væru sekir. Þá mundi lítið þýða fyrir stjórnmálamenn og embættismenn að reyna að blekkja almenning. En hætt er við að á heimilum fólks gæti stundum skapast ókyrrð ef tæki af þessu tagi væru orðin jafn algeng og hrærivélin í eldhúsinu. Er hugsanlegt að slík tækni sé að verða til? Það er ekki alveg útilokað eins og lesa má hér á fréttavef BBC, Breska ríkisútvarpsins. Þar segir frá því að bandaríska varnarmálaráðuneytið hafi veitt vísindakonunni dr. Jennifer Vendemia rausnarlegan styrk til að prófa tilgátu hennar um að með því að fylgjast með bylgjuhreyfinginum í heila fólks sé hægt að sjá hvort það segir satt eða ekki. Hún telur að hægt sé að tryggja 94 til 100% áreiðanleika niðurstaðna. Tæknin taki hefðbundnum lygamæliprófum eins og lýst var hér að ofan mjög fram. Aðferð hennar felst í því að festa mikinn fjölda rafskauta á andlit fólks og höfuðleður og lesa síðan af skjá, sem skautin eru tengd við, bylgjuhreyfingarnar í heilanum sem síðan eru túlkaðar. Í viðtali við fréttavef BBC segir Vendemia að rannsóknir hennar hafi leitt í ljós að það taki heilann lengri tíma að kalla fram lygasvör en að segja sannleikann. Þetta hafi verið hægt að prófa með því að mæla heilabylgjurnar. Segja má að þetta sé eitt undirstöðuatriðið í kenningunni. Ekki eru allir í skýjunum yfir þessu. BBC hefur eftir Paul Matthews taugafræðingi í Oxfordað tæki sem les hug fólks sé tómur skáldskapur. "Það er engin tækni fyrir hendi sem sem getur sagt til um hvað fólk er að hugsa. En það er hægt að sjá hvaða svæði í heilanum eru virk hverju sinni," segir hann og bendir á að slík tæki séu þegar í notkun á sjúkrahúsum. Eftir Tor Butler-Cole siðfræðingi við King´s College í London hefur BBC svo að menn ættu ekki að taka í notkun neina tækni af þessu tagi sem ekki er 100% örugg. Til þess séu vítin að varast þau. Einhver tími mun líða áður en dr. Vendemia lýkur rannsóknum sínum. Margir vísindamenn eiga eftir að prófa tilgátu hennar og fjalla um hana frá ýmsum hliðum. Ekki er líklegt að sannleiksvélin komi á markað fyrir næstu jól en Vellygni Bjarni og Gróa á Leiti - og kannski fleiri - ættu samt að gæta ýtrustu varkárni á næstunni og fylgjast með fréttum.gm@frettabladid.is Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Guðmundur Magnússon Í brennidepli Mest lesið Á hvaða ári er Inga Sæland stödd? Snorri Másson Skoðun 76 dagar Erlingur Sigvaldason Skoðun Draugagangur í Alaska Hannes Pétursson Skoðun Háskólaþorpið Bifröst og fólkið sem gleymdist Margrét Jónsdóttir Njarðvík Skoðun Hoppað í drullipolli við hliðina á Snorra Mássyni. Um allskonar fólk, líka í Miðflokknum Ægir Lúðvíksson Skoðun Húsnæðisbæturnar sem hurfu Ragnar Sigurður Kristjánsson Skoðun Sporin þín Valtýr Soffía Sigurðardóttir Skoðun Loftslagsverkfræði: Verkefni sem borgar sig ekki að láta bíða Snjólaug Árnadóttir,Páll Gunnarsson Skoðun Ákall til KKÍ og íslensku íþróttahreyfingarinnar Ragnhildur Hólmgeirsdóttir,Oddný Björg Rafnsdóttir,Svanhildur Anja Ástþórsdóttir,Guðjón Magnússon,Margrét Rut Eddudóttir Skoðun Hunsuðu menntamálin – en ætla nú að bjarga þeim Sigurður Kári Harðarson Skoðun Skoðun Skoðun Von í Vonarskarði Þuríður Helga Kristjánsdóttir skrifar Skoðun Þjóð gegn þjóðarmorði Finnbjörn A. Hermannsson,Guðrún Margrét Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Hvað er eiginlega málið með þessa þéttingu?? Einar Sveinbjörn Guðmundsson skrifar Skoðun Mikilvægi aðgengis og algildrar hönnunar að byggingum í dag og til framtíðar Þuríður harpa Sigurðardóttir skrifar Skoðun Eitt próf á ári – er það snemmtæk íhlutun? Íris E. Gísladóttir skrifar Skoðun Þegar öllu er á botninn hvolft Ingólfur Sverrisson skrifar Skoðun Kynbundin áhrif barneigna á atvinnuþátttöku og tekjur Sigríður Ingibjörg Ingadóttir,Steinunn Bragadóttir skrifar Skoðun Viltu finna milljarð? - Frá gráu svæði í gagnsæi Gunnar Pétur Haraldsson skrifar Skoðun Ný sókn í menntamálum – tækifæri eða hliðarskref? Ingibjörg Isaksen skrifar Skoðun Á hvaða ári er Inga Sæland stödd? Snorri Másson skrifar Skoðun Eru börn innviðir? Hjördís Eva Þórðardóttir skrifar Skoðun Háskólaþorpið Bifröst og fólkið sem gleymdist Margrét Jónsdóttir Njarðvík skrifar Skoðun Körfubolti á tímum þjóðarmorðs Bjarni Þór Sigurbjörnsson skrifar Skoðun Draugagangur í Alaska Hannes Pétursson skrifar Skoðun Loftslagsverkfræði: Verkefni sem borgar sig ekki að láta bíða Snjólaug Árnadóttir,Páll Gunnarsson skrifar Skoðun Hoppað í drullipolli við hliðina á Snorra Mássyni. Um allskonar fólk, líka í Miðflokknum Ægir Lúðvíksson skrifar Skoðun 76 dagar Erlingur Sigvaldason skrifar Skoðun Í minningu körfuboltahetja Snæbjörn Guðmundsson skrifar Skoðun Er kominn tími til að láta endurmeta brunabótamatið á þínu húsnæði? Heiðrún Jónsdóttir skrifar Skoðun Húsnæðisbæturnar sem hurfu Ragnar Sigurður Kristjánsson skrifar Skoðun Ákall til KKÍ og íslensku íþróttahreyfingarinnar Ragnhildur Hólmgeirsdóttir,Oddný Björg Rafnsdóttir,Svanhildur Anja Ástþórsdóttir,Guðjón Magnússon,Margrét Rut Eddudóttir skrifar Skoðun Hjartans mál í kennslu Sigurður Árni Reynisson skrifar Skoðun Hunsuðu menntamálin – en ætla nú að bjarga þeim Sigurður Kári Harðarson skrifar Skoðun Sporin þín Valtýr Soffía Sigurðardóttir skrifar Skoðun Að saga rótina undan trénu og halda að stofninn vaxi hraðar: hugleiðing um tillögur Viðskiptaráðs Birgir Orri Ásgrímsson skrifar Skoðun Mikilvægi aðgengis og algildrar hönnunar að byggingum í dag og til framtíðar Þuríður Harpa Sigurðardóttir skrifar Skoðun Sjallar og lyklaborðið Sigfús Ómar Höskuldsson skrifar Skoðun Fimm af tíu veitingastöðum hættu með hvalkjöt Valgerður Árnadóttir,Stefán Yngvi Pétursson,Rósa Líf Darradóttir,Anahita S. Babaei skrifar Skoðun „Stóra fallega frumvarpið“ hans Trump Gunnar Alexander Ólafsson skrifar Skoðun Verndun vatns og stjórn vatnamála Ólafur Arnar Jónsson,Sigurður Guðjónsson skrifar Sjá meira
Hvenær segir fólk satt og hvenær segir það ekki satt? Ætli þetta sé ekki ein algengasta spurning daglegs lífs okkar? Hvenær getum við treyst náunganum og hvenær ekki? "Allir hafa hátt um sannleikann; fáir iðka hann" er haft eftir breska heimspekingnum George Berkeley.Vísindin hafa fyrir löngu verið hagnýtt í þágu sannleiksleitarinnar. Allir kannast við lygamælinn, tækið sem fram kom í Bandaríkjunum snemma á síðustu öld. Um það segir á Vísindavef Háskóla Íslands: "Lygamælar heita á erlendum málum "polygraph" en ganga oftast undir svipuðu nafni og íslenska heitið á þessu fyrirbæri; á ensku kallast þeir "lie detectors". Orðið polygraph merkir eiginlega að "skrifa margt", enda eru lygamælar tæki sem nema og skrá samtímis ýmsar breytingar á líkamsstarfsemi, til dæmis á hjartslætti, blóðþrýstingi, koltvísýringsmagni í blóði og rafboðum í taugum og vöðvum. Sá sem er í lygaprófi er spurður spjörunum úr á meðan tækin mæla og skrá breytingarnar. Eitt af því sem mælt er í þessum prófum er rafleiðni fingurgómanna. Undir álagi getur líkaminn brugðist við með því að svitna og þegar húðin er rök leiðir hún rafmagn betur. Tækin leiða þetta í ljós en síðan er það hlutverk þess sem stýrir prófinu að meta hvað veldur, hvort að líklegt sé að sá sem tók prófið hafi sýnt álagsviðbrögð af því að hann svaraði spurningunni ósatt eða hvort að líkamlegu viðbrögðin stafi af einhverju öðru. Það er semsagt rétt að árétta að lygamælar geta ekki á neinn hátt mælt hvort við segjum satt eða ljúgum, þeir mæla aðeins breytingar á líkamsstarfsemi. Síðan þarf að túlka þessar breytingar. Grundvallarforsenda lygamælinga er sú að þegar við ljúgum, eða reynum að halda einhverju leyndu, sé hægt að greina það með því að mæla óhjákvæmileg álagsviðbrögð líkamans. Í Bandaríkjunum er talið að um 3.500 manns sinni lygamælingum og mælarnir eru meðal annars notaðir í sumum atvinnuviðtölum bæði hjá opinberum fyrirtækjum og einkafyrirtækjum. Í öllum fylkjum Bandaríkjanna, að undanskildu Nýju-Mexíkó, er óheimilt að nota niðurstöður úr lygaprófi sem sönnunargagn fyrir dómstólum, nema að uppfylltum sérstökum skilyrðum. Meginreglan er sú að báðir aðilar máls þurfa að samþykkja framlagninu prófsins svo það sé tekið gilt". Löngum hefur verið deilt um ágæti lygamæla. Víðast hvar eru þeir ekki viðurkennd tækni til að kveða upp úr um satt og ósatt, hvort maður sé að segja sannleikann eða ljúga. Það væri mikil byltingef til væri óvefengjanleg tækni í þessu sambandi. Þá muni lítið þýða fyrir sakamenn að neita ef þeir væru sekir. Þá mundi lítið þýða fyrir stjórnmálamenn og embættismenn að reyna að blekkja almenning. En hætt er við að á heimilum fólks gæti stundum skapast ókyrrð ef tæki af þessu tagi væru orðin jafn algeng og hrærivélin í eldhúsinu. Er hugsanlegt að slík tækni sé að verða til? Það er ekki alveg útilokað eins og lesa má hér á fréttavef BBC, Breska ríkisútvarpsins. Þar segir frá því að bandaríska varnarmálaráðuneytið hafi veitt vísindakonunni dr. Jennifer Vendemia rausnarlegan styrk til að prófa tilgátu hennar um að með því að fylgjast með bylgjuhreyfinginum í heila fólks sé hægt að sjá hvort það segir satt eða ekki. Hún telur að hægt sé að tryggja 94 til 100% áreiðanleika niðurstaðna. Tæknin taki hefðbundnum lygamæliprófum eins og lýst var hér að ofan mjög fram. Aðferð hennar felst í því að festa mikinn fjölda rafskauta á andlit fólks og höfuðleður og lesa síðan af skjá, sem skautin eru tengd við, bylgjuhreyfingarnar í heilanum sem síðan eru túlkaðar. Í viðtali við fréttavef BBC segir Vendemia að rannsóknir hennar hafi leitt í ljós að það taki heilann lengri tíma að kalla fram lygasvör en að segja sannleikann. Þetta hafi verið hægt að prófa með því að mæla heilabylgjurnar. Segja má að þetta sé eitt undirstöðuatriðið í kenningunni. Ekki eru allir í skýjunum yfir þessu. BBC hefur eftir Paul Matthews taugafræðingi í Oxfordað tæki sem les hug fólks sé tómur skáldskapur. "Það er engin tækni fyrir hendi sem sem getur sagt til um hvað fólk er að hugsa. En það er hægt að sjá hvaða svæði í heilanum eru virk hverju sinni," segir hann og bendir á að slík tæki séu þegar í notkun á sjúkrahúsum. Eftir Tor Butler-Cole siðfræðingi við King´s College í London hefur BBC svo að menn ættu ekki að taka í notkun neina tækni af þessu tagi sem ekki er 100% örugg. Til þess séu vítin að varast þau. Einhver tími mun líða áður en dr. Vendemia lýkur rannsóknum sínum. Margir vísindamenn eiga eftir að prófa tilgátu hennar og fjalla um hana frá ýmsum hliðum. Ekki er líklegt að sannleiksvélin komi á markað fyrir næstu jól en Vellygni Bjarni og Gróa á Leiti - og kannski fleiri - ættu samt að gæta ýtrustu varkárni á næstunni og fylgjast með fréttum.gm@frettabladid.is
Hoppað í drullipolli við hliðina á Snorra Mássyni. Um allskonar fólk, líka í Miðflokknum Ægir Lúðvíksson Skoðun
Loftslagsverkfræði: Verkefni sem borgar sig ekki að láta bíða Snjólaug Árnadóttir,Páll Gunnarsson Skoðun
Ákall til KKÍ og íslensku íþróttahreyfingarinnar Ragnhildur Hólmgeirsdóttir,Oddný Björg Rafnsdóttir,Svanhildur Anja Ástþórsdóttir,Guðjón Magnússon,Margrét Rut Eddudóttir Skoðun
Skoðun Mikilvægi aðgengis og algildrar hönnunar að byggingum í dag og til framtíðar Þuríður harpa Sigurðardóttir skrifar
Skoðun Kynbundin áhrif barneigna á atvinnuþátttöku og tekjur Sigríður Ingibjörg Ingadóttir,Steinunn Bragadóttir skrifar
Skoðun Loftslagsverkfræði: Verkefni sem borgar sig ekki að láta bíða Snjólaug Árnadóttir,Páll Gunnarsson skrifar
Skoðun Hoppað í drullipolli við hliðina á Snorra Mássyni. Um allskonar fólk, líka í Miðflokknum Ægir Lúðvíksson skrifar
Skoðun Er kominn tími til að láta endurmeta brunabótamatið á þínu húsnæði? Heiðrún Jónsdóttir skrifar
Skoðun Ákall til KKÍ og íslensku íþróttahreyfingarinnar Ragnhildur Hólmgeirsdóttir,Oddný Björg Rafnsdóttir,Svanhildur Anja Ástþórsdóttir,Guðjón Magnússon,Margrét Rut Eddudóttir skrifar
Skoðun Að saga rótina undan trénu og halda að stofninn vaxi hraðar: hugleiðing um tillögur Viðskiptaráðs Birgir Orri Ásgrímsson skrifar
Skoðun Mikilvægi aðgengis og algildrar hönnunar að byggingum í dag og til framtíðar Þuríður Harpa Sigurðardóttir skrifar
Skoðun Fimm af tíu veitingastöðum hættu með hvalkjöt Valgerður Árnadóttir,Stefán Yngvi Pétursson,Rósa Líf Darradóttir,Anahita S. Babaei skrifar
Hoppað í drullipolli við hliðina á Snorra Mássyni. Um allskonar fólk, líka í Miðflokknum Ægir Lúðvíksson Skoðun
Loftslagsverkfræði: Verkefni sem borgar sig ekki að láta bíða Snjólaug Árnadóttir,Páll Gunnarsson Skoðun
Ákall til KKÍ og íslensku íþróttahreyfingarinnar Ragnhildur Hólmgeirsdóttir,Oddný Björg Rafnsdóttir,Svanhildur Anja Ástþórsdóttir,Guðjón Magnússon,Margrét Rut Eddudóttir Skoðun