Vill fjölga opnum úr­ræðum í fangelsi og segir mat á sak­hæfi til skoðunar

Í Kompás var fjallað um úrræðaleysi þegar kemur að alvarlega andlega veikum föngum sem fá ekki viðeigandi aðstoð í fangelsi og því hætta á að þeir fari aftur út í samfélagið hættulegri en áður.

Sérfræðingar hafa margir kallað eftir sértækum úrræðum fyrir þennan hóp og sagði dómsmálaráðherra í fréttum okkar í gær að hann muni leggja fyrir ríkisstjórnina tillögur að nýju úrræði fyrir hópinn.

Ástandið verið ófullnægjandi

Hann segir allt tal um úrræðaleysi ekki koma á óvart enda hafi staðan verið ófullnægjandi árum saman.

„Nei í sjálfu sér ekki, þetta er rétt og satt sem kom fram í þessum þætti. Ástandið í þessu hefur verið ófullnægjandi á undanförnum árum, það er alveg ljóst. Við höfum verið í samtali og það hefur verið gripið til úrræða sem hafa hjálpað mikið, en betur má ef duga skal,“ segir Jón Gunnarsson, dómsmálaráðherra og bætir við að ljóst að samstarf og samspil þurfi milli ráðuneyta til að gera betur varðandi stöðu andlega veikra fanga.

Of algengt að fólk falli milli kerfa

„Fangar eiga rétt á heilbrigðisþjónustu eins og aðrir landsmenn. Það eru allt of mörg dæmi um að fólk falli á milli heilbrigðiskerfisins og fangelsisyfirvalda. Við þurfum að leita úrræða í þessu.“

Hann segir þó að á undanförnum árum hafi árangur náðst í málaflokknum.

„Geðheilsuteymið hefur breytt gríðarlega miklu, það er miklu markvissar unnið með fanga í dag heldur en var fyrir þeirra tíma. Við erum líka að fara af stað núna í framkvæmdir á Litla-Hrauni sem eru áætlaðar að kosti á þriðja milljarð sem er einmitt hugsað sem aðstaða fyrir geðheilsuteymið, einnig hugsað fyrir heimsóknir fjölskyldu og vina til fanga. Þannig það er líka verið að vinna að þessu á þeim vettvangi, að bæta alla þá aðstöðu sem hefur mjög skort svo að vinnuaðstæður séu fullnægjandi fyrir þetta fólk.“

Hann segir algjört grundvallaratriði að fangar og þeir sem eru öryggisvistaðir fái viðeigandi heilbrigðisþjónustu.

„Það eiga allir rétt á heilbrigðisþjónustunni. Þeir eiga líka sín réttindi, það verður að hafa það í huga að fangar geta neitað meðferð eins og allir geta neitað meðferð þannig þetta eru flókin mál að nálgast.“

Leggur til nýtt úrræði

Í kvöldfrétt Stöðvar 2 sem birtist á Vísi í gær kom fram að Jón vilji fara sameiginlega í vistunarúrræði ásamt heilbrigðis- og félagamálaráðuneytinu fyrir alvarlega andlega veika fanga og þá borgara sem þurfa á öryggisvistun að halda. 

„Fyrir þá sem þurfa á læknismeðferð að halda. Ég hef ávarpað að við getum gert þetta í tengslum við uppbyggingu fangelsis sem myndi sinna þessu og væri hægt að sjá fyrir sér að fangelsismálayfirvöld sæju um öryggisþáttinn í slíku fangelsi á meðan sveitarfélög og heilbrigðisráðuneytið sæi um það sem að þeim snýr, það er að segja læknismeðferð og félagslega þáttinn í þessu.“

Tillagan sé forgangsmál í ráðuneytinu.

„Ég hef kastað fram ákveðnum hugmyndum við ráðherrana um þessa samþættingu á störfunum þó það sé ekki komið formlega á blað hjá okkur hvort við förum þá leið, en þá tel ég það augljósan ávinning.“

Hann segir heilbrigðisstarfsmanna að meta hvers konar þjónusta þurfi að vera í þessu nýja úrræði.

„Við erum tilbúin til að leggja þau lóð á vogaskálarnar og fara í úrræði sem getur nýst öllum aðilum. Við getum þá verið með þessa fanga og þá sem þurfa á öryggisvistun að halda sem eru þá á vettvangi félagsmálayfirvalda. Við getum verið með þetta fólk á einum og sama staðnum. Það er mikill ávinningur augljóslega af því í mínum augum að geta samnýtt þannig starfsfólk og þjónustu í kringum þá sem eru þarna veikastir og þurfa á mestri aðstoð að halda.“

Hann segir mjög alvarlegt ástand uppi varðandi gæsluvarðhaldsmál tengdum Keflavíkurflugvelli.

„Þar nálægt þurfum við að byggja upp aðstöðu til að þurfa ekki að vera með þennan mikla flutning á föngum sem teknir eru í þeim vaxandi árangri sem náðst hefur í að taka fólk sem smyglir eiturlyfjum til landsins. Ég sé ákveðna samþættingu sem hentar öllum aðilum og það gefur augaleið að sameina þannig þessa hópa mun einfalda allt ferlið, auk þess sem það verður hagkvæmara en að hafa það einstaklingsbundið í úrræðum um allt land.“

Hann segir að uppi hafi verið hugmyndir um að hafa öryggisvistunarúrræði á einum stað og úrræði fyrir alvarlega andlega veika fanga á öðrum stað.

„Ég held að með því að sameina þetta getum við stillt betur saman strengjum, náð miklu meiri hagkvæmni í rekstrinum.“

Vill stíga frekari skref í átt að betrunarstefnunni

 Jón segir að ráðuneytið horfi jafnframt til frekari úrræða í opnum fangelsum.

„Við erum með hugmyndir á borðum sem eru reyndar komnar inni í fjármálaáætlun núna, stækkun á okkar aðstöðu á Sogni þar sem við stefnum að því að fjölga rýmum í því opna fangelsi. Ég hef einnig viðrað við fjárlaganefnd hugmyndir okkar um að fara í framkvæmdir á Kvíabryggju.“ 

Með því værum við að fjölga úrræðum í opnum fangelsum úr 42 í 70 á tiltölulega skömmum tíma.“ 

Strax á næsta ári yrði hluti af því kominn í notkun. Allt sé þetta hluti af þróun sem ráðuneytið hafi fylgt í afplánun almennt, sem Jón segir jákvæða út frá betrunarsjónarmiði.

„Það er þessi einstaklingsmiðaða svörun hjá föngum. Þeir fangar sem ávinna sér með góðri hegðun og slíku, rétt og traust til að fara frekar út í opin rými og síðar út í samfélagið sem þátttakendur í afplánun á ökklaböndum eða jafnvel í félagslega þjónustu. Við erum að horfa til þess að greiða þessa leið þannig að við getum unnið á þessum mikla hala sem hefur myndast hjá okkur í afplánun.“

Skoða nú mat á sakhæfi

Í Kompás var mat á sakhæfi einnig velt upp, en teymisstjóri geðheilsuteymis fangelsa sagði í síðustu viku að það hafi komið henni á óvart hve margir alvarlega veikir afpláni í fangelsum.

Er tilefni til að endurskoða mat á sakhæfi að einhverju leyti? Eða veita dómurum frekari tól til ákvörðunar? Til dæmis að innleiða áhættumat á fólki?

„Þetta hefur verið rætt hér innan ráðuneytisins, en þetta er lagatæknilega mjög flókið mál út af réttindum fólks. En menn eru sammála því hér, sérfræðingarnir í ráðuneytinu að það þurfi að skoða þessi mál sérstaklega og sú skoðun er í gangi.“

„Getum gert betur“

Hvernig finnst þér hafa tekist að innleiða raunverulega betrunarstefnu, ekki bara á blaði?

„Ég held að við getum gert betur þar og hef verið að leggja á það áherslu og funda með fangelsismálayfirvöldum um þessa þróun sem ég tel mjög jákvæða í þessa átt betrunar, en ég tel ástæðu til að skoða betur aðstöðu þeirra fanga sem ávinna sér traust til að fara meira út í samfélagið, jafnvel út í atvinnulífið og slíkt á meðan það er í afplánun, til að ná meiri árangri í þessari betrun.“

Þróunin sé jákvæð en að hans mati hægt að stíga frekari skref í átt að betrun.

„Það má samt aldrei gleyma því að fólk er í fangelsi því það hefur verið dæmt fyrir afbrot, en það þarf að gefa fólki tækifæri til að koma út úr fangelsi sem betri þegnar sem geta nýst samfélaginu til framtíðar.“

Efla þurfi heilbrigðisþjónustu í fangelsum

Jón segir sláandi að fá þær upplýsingar frá geðlæknum, sálfræðingum og öðrum sérfræðingum hversu algengt það er að fangar séu með einhvers konar greiningu á geðsjúkdómum.

„Það getur verið á því stigi að geðheilsuteymið geti vel ráðið við það, mér skilst að ástandi fólks í fangelsum sé skipt í þrjú stig. Geðheilsuteymið vinnur á þessu fyrsta og öðru stigi, en við erum hér að fjalla fyrst og fremst um hvað eigi að gera við það fólk sem er mikið veikt og þarf á enn frekari aðstoð, en það er alveg ljóst að við þurfum líka í þessu bataferli að horfa til úrræða til að bæta enn frekar aðstöðu og læknismeðferð á því fólki sem ekki fer inn í þau úrræði sem við erum að tala um, heldur er áfram í fangelsum en þarf á aðstoð að halda til að geta komist aftur heilbrigðara út í samfélagið.“

„Þarna þurfum við klárlega að bæta okkur“

Hann hefur áhyggjur af því úrræðaleysi sem bíði fólks að afplánun lokinni, en í Kompás sagði móðir fanga að hún þurfi að berjast fyrir búsetuúrræði fyrir son sinn að afplánun lokinni ef hann ætli ekki að enda á götunni.

„Þá eru það yfirleitt sveitarfélögin sem eru að bregðast,“ sagði Guðmundur Ingi Þóroddsson, formaður Afstöðu - félags fanga í Kompás. Jón tekur undir þessar áhyggjur.

„Ég hef áhyggjur af því þegar fólk, sem hefur verið í afplánun og ekki verið til nægilega öflug úrræði til að veita því viðeigandi meðferð við þeirra veikindum og fangelsismálayfirvöld eru jafnvel að halda fólki lengur en eðlilegt er talið venjulega í fangelsum vegna þess að það er talið hættulegt umhverfi sínu þegar það fer út. Það eru þá áhyggjur af því að þegar það fer út úr fangelsinu fari það jafnvel beint í alvarleg afbrot, þannig já þarna þurfum við klárlega að bæta okkur,“ segir Jón.

Áhyggjuefni þegar fólk fer út og ekkert tekur á móti því

„Ég held að þessi úrræði sem við erum að tala um að verði að byggja hér upp á tiltölulega skömmum tíma fyrir öryggisvistunina og fyrir þá fanga sem eru mjög alvarlega veikir, að það sé hluti af þessu, en það er auðvitað áhyggjuefni þegar fólk fer út og það bíður þeirra ekkert, tekur ekkert við þeim og það er ekki eftirlit lengur með því hvort það taki lyfin sín.“

„Þau geta verið í ágætu standi innan veggja fangelsisins á meðan séð er um að þau taki lyfin sín reglulega, en þegar þau fara út þá er enginn sem fylgir því eftir og þá getur farið illa.“

Bæta þurfi aðstöðu fangavarða

Hann segir þessi mál í forgangi, enda hafi málaflokkurinn fengið ágætis viðbót á fjárlögum þessa árs til að geta einmitt betur staðið að umgjörð fangelsanna. Jón segist einnig horfa til aðstöðu fangavarða.

„Það er staðreynd að í fangelsum er ákveðið kynslóðaskipti eins og fangaverðirnir orða það. Þeir eru að verða varir við hættulegri afbrotamenn sem þurfa auðvitað á hjálp að halda. Þannig ég hef líka verið að horfa til öryggissjónarmiða þegar kemur að fangavarðastarfinu, þjálfun og menntun og erum að undirbúa það í samstarfi við menntasetur lögreglu.“