Hugleiðingar um handráðningar ráðherra í æðstu störf hjá framkvæmdarvaldinu Haukur Arnþórsson skrifar 30. ágúst 2022 08:30 Í lögum um réttindi og skyldur starfsmanna ríkisins er í 7. og 36. gr. heimilað að flytja embættismann til í starfi, bæði innan stjórnvalds og milli stjórnvalda, að ákveðnum skilyrðum uppfylltum. Þetta er undantekningarákvæði - sem eðlilegt er að hafa - frá aðalreglunni um auglýsingu starfa. Nú hafa ráðherrar tekið upp á því að nota undantekningarregluna við ráðningu ráðuneytisstjóra og forstöðumanna stofnana. Hvernig á að framkvæma regluna? Vel er verjanlegt að flytja menn milli jafnstæðra embætta, hrókera, td. ef ráðherrar eiga auðveldara með að vinna með einum ráðuneytisstjóra en öðrum. Í franskri stjórnsýslu hefur slík regla verið í gildi og þá miðað við að menn séu ekki meira en sjö ár í hverri stöðu, þá fari hringekja af stað. Það hefur kosti og ókosti, en vissulega geta menn orðið heimaríkir, eins og gert var grín að í Já, ráðherra. Hins vegar á annað við um framgang í starfi, þe. þegar menn færast í hærri stöðu. Þá er orðin algild regla að auglýsa. Leyfar af weberísku framgangskerfi er við lýði hjá Sameinuðu þjóðunum, en þá hafa starfsmenn „from roster“ (úr eigin röðum) ákveðinn forgang. Það er víðast hvar annars staðar horfið. Framgangskerfi var hafnað hér á landi fyrir áratugum eins er rakið er hér á eftir. Meginhugmyndirnar að baki skyldunnar til að auglýsa laus störf er annars vegar að farið sé vel með almannafé; með því að ráða þann hæfasta fæst mest fyrir peningana, og hins vegar að allir standi jafnir gagnvart hinu opinbera og að verðleika þeirra séu metnir faglega og heiðarlega. Þessum sjónarmiðum er ekki mætt þegar starfsmaður er handráðinn með flutningi milli starfa. Þá er ekki ljóst hvaða verðleikum ríkið hefði haft úr að velja, sem er hins vegar raunin þegar starf er auglýst - og ráðherrann getur ekki gefið almenningi réttmætar skýringar á forsendum ráðningarinnar að þessu leyti. Hann uppfyllir ekki skyldu sína um vandaða meðferð almannafjár. Í rauninni hefur enginn stöðu „aðila máls“ við þessi skilyrði því það er enginn umsækjandi. Í fljótu bragði virðist ráðherrann þá ekki þurfa að standa nokkrum skil á röksemdum ákvörðunar sinnar. Svo er þó auðvitað ekki því honum er óheimilt að sniðganga reglur stjórnsýslunnar - með því að beita undantekningarákvæði þegar staða losnar - og raunar er líklegt að ákvæðið um flutning eigi við flutning milli jafnstæðra embætta. Til þess þyrftu aðstæður, eðli málsins samkvæmt, að vera alger undantekning. Fyrir nokkrum áratugum voru átök milli hinna weberískra sjónarmiða um framgang opinberra starfsmanna í starfi - framgangurinn, ásamt fleiru í starfsaðstæðum, td. starfsöryggi, æviráðningu og góðum lífeyrisréttindum, hélst í hendur við lág laun þeirra - og nýrra hugmynda um jafna stöðu allra á vinnumarkaði. Samkvæmt þeim hugmyndum gat alls konar starfsreynsla nýst ríkinu, ekki síst frá skilvirku atvinnulífi, þá var líka rætt um nauðsyn leiðtogahæfileika hjá ríkinu, þeir leynast ekki frekar hjá opinberum starfsmönnum en öðrum. Þetta voru hugmyndir frjálshyggju, en þótt stéttarfélög opinberra starfsmanna væru þeim andvíg tókst þeim að nota þau til að hækka laun skjólstæðinga sinna - meðan hlunnindi, ss. framgangur í starfi, æviráðning og betri lífeyrissjóðir en aðrir höfðu, veiktust eða féllu niður. Þannig myndaðist sátt um að öll störf yrðu auglýst og allir á vinnumarkaði stæðu sem jafnast. Fyrir fáeinum árum þegar farið var að handráða eða ráða með flutningi í ráðuneytisstjórastöður og stöður forstöðumanna ríkisstofnana var látið eins og ekki þyrfti umræðu um málið - ekki þyrfti nema einfalda lagaheimild - og bingó - nú þyrfti ekki lengur auglýsingu og ekkert ráðningarferli og enginn gæti sagt neitt. Þegar hátt hlutfall ráðuneytisstjóra er handráðinn - undir forystu Framsóknar, forystu sem Sjálfstæðisflokkurinn og Vinstri græn hafa síðan fylgt - þarf að staldra við. Á hvaða forsendum er þessi breyting á ráðningum gerð, hvaða afleiðingar hefur hún og hvað segir stjórnarandstaðan, hagsmunaaðilar (stéttarfélögin) og almenningur? Hér verður þessum spurningum ekki svarað nema að litlu leyti. Breytingin er væntanlega gerð á pólitískum forsendum, til að styrkja stöðu ríkisstjórnarflokkanna í ráðuneytunum. Að svo miklu leyti sem þetta á við er um afturhvarf til eldri og verri tíma að ræða. Frá þróuðum stjórnarháttum til geðþótta. Stundum er ráðherrann að kalla til sín einhvern sem hann ber trúnað til. Það er skiljanlegt sjónarmið, en ekki réttmætt þegar um lausar stöður er að ræða, öðru máli gegnir um flutning eins og hér hefur verið rætt, en ráðuneytisstjórar og aðrir ríkisstarfsmenn hjá okkur og í nágrannaríkjunum eiga að sýna trúnað í starfi, sem á að haldast í hendur við góða fagmennsku. Afleiðingar breytinganna eru ekki alveg fyrirséðar. Nýr ráðherra gæti frekar vantreyst ráðuneytisstjóra og forstöðumönnum sem voru handvaldir af fyrirrennara hans frekar en þeim sem ráðnir voru með auglýsingu og eftir faglegt ferli. Hann gæti því þurft að gera marga starfslokasamninga og flytja ýmsa til í starfi til að geta að eigin dómi starfað við full heilindi í ráðuneytinu. Þá erum við komin með að einhverju leyti pólitískt framkvæmdarvald, en ekki bara faglegt - og við höfum á síðustu misserum oft séð hvað það grefur undan opinberu valdi - einkum í Bandaríkjunum, þar sem pólitískir trúnaðarmenn sitja æðstu stöður. Hætt er við því að sama gerðist hér. Þá erum við einnig farin að tala um að breyta að einhverju leyti eða öllu stjórnsýsluhefðum hér á landi og hverfa frá kerfi nágrannaríkjanna. Mögulega eykur þetta pólaríseringu í þjóðfélaginu - sem þá nær til framkvæmdarvaldsins. Höfundur er stjórnsýslufræðingur. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Haukur Arnþórsson Stjórnsýsla Ríkisstjórn Katrínar Jakobsdóttur Mest lesið Halldór 23.8.2025 Halldór Heildstætt heilbrigðiskerfi – hagur okkar allra Alma D. Möller Skoðun Vanþekking eða vísvitandi blekkingar? Hjörtur J. Guðmundsson Skoðun „I believe the children are our future…“ Karen Rúnarsdóttir Skoðun Andaðu rólega elskan... Ester Hilmarsdóttir Skoðun Skólaskætingur Þórdís Kolbrún R. Gylfadóttir Skoðun Er Akureyri að missa háskólann sinn? Aðalbjörn Jóhannsson Skoðun Eldri borgarar – áhrif aðildar að Evrópusambandinu (ESB) Þorvaldur Ingi Jónsson Skoðun Ég vildi óska þess að ég hefði hreinlega fengið krabbamein Íris Elfa Þorkelsdóttir Skoðun Þéttingarstefnan hefur brugðist og Dóra breytir um umræðuefni Aðalsteinn Haukur Sverrisson Skoðun Skoðun Skoðun Heildstætt heilbrigðiskerfi – hagur okkar allra Alma D. Möller skrifar Skoðun Vanþekking eða vísvitandi blekkingar? Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun „I believe the children are our future…“ Karen Rúnarsdóttir skrifar Skoðun Mikilvægi félagasamtaka og magnað maraþon Þuríður Harpa Sigurðardóttir skrifar Skoðun Allt sem ég þarf að gera Dagbjartur Kristjánsson skrifar Skoðun Eldri borgarar – áhrif aðildar að Evrópusambandinu (ESB) Þorvaldur Ingi Jónsson skrifar Skoðun Meiri gæði og mun minni álögur - Hveragerðisleiðin í leikskólamálum Jóhanna Ýr Jóhannsdóttir,Sandra Sigurðardóttir,Dagný Sif Sigurbjörnsdóttir,Halldór Benjamín Hreinsson,Njörður Sigurðsson skrifar Skoðun Reykjavíkurborg stígur fyrsta skrefið í snjallvæðingu umferðarljósa! Einar Sveinbjörn Guðmundsson skrifar Skoðun Framtíðin í fyrsta sæti – mikilvægi forgangsröðunar á tillögum Kópavogsbæjar í grunnskólamálum Sigrún Ólöf Ingólfsdóttir skrifar Skoðun Notkun ökklabanda Guðmundur Ingi Þóroddsson skrifar Skoðun Skólaskætingur Þórdís Kolbrún R. Gylfadóttir skrifar Skoðun Þéttingarstefnan hefur brugðist og Dóra breytir um umræðuefni Aðalsteinn Haukur Sverrisson skrifar Skoðun Ný sókn í menntamálum Guðmundur Ari Sigurjónsson skrifar Skoðun Þjóðarmorð, fálmandi mjálm eða aðgerðir? Viðar Hreinsson skrifar Skoðun Vin í eyðimörkinni – almenningsbókasöfn borgarinnar Sanna Magdalena Mörtudóttir skrifar Skoðun Er Akureyri að missa háskólann sinn? Aðalbjörn Jóhannsson skrifar Skoðun Tíu staðreyndir um alvarlegustu kvenréttindakrísu heims Stella Samúelsdóttir skrifar Skoðun Ég vildi óska þess að ég hefði hreinlega fengið krabbamein Íris Elfa Þorkelsdóttir skrifar Skoðun Mestu aularnir í Vetrarbrautinni Kári Helgason skrifar Skoðun Fjárfestum í fyrsta bekk, frekar en fangelsum Hjördís Eva Þórðardóttir skrifar Skoðun Eftirlíking vitundar og hætturnar sem henni fylgja Þorsteinn Siglaugsson skrifar Skoðun Andaðu rólega elskan... Ester Hilmarsdóttir skrifar Skoðun Gagnvirkni líkama og vitundar til heilbrigðis Þórdís Hólm Filipsdóttir skrifar Skoðun Nýjar lausnir í kennslu – gamlar hindranir Bogi Ragnarsson skrifar Skoðun Kópavogsleiðinn Ragnar Þór Pétursson skrifar Skoðun Samstarf sem skilar raunverulegum loftslagsaðgerðum Nótt Thorberg skrifar Skoðun Lærum að lesa og reikna Jón Pétur Zimsen skrifar Skoðun Loforðið sem borgarstjóri gleymdi Magnea Gná Jóhannsdóttir skrifar Skoðun Kristrún, það er bannað að plata Snorri Másson skrifar Skoðun Öndunaræfingar í boði SFS Vala Árnadóttir skrifar Sjá meira
Í lögum um réttindi og skyldur starfsmanna ríkisins er í 7. og 36. gr. heimilað að flytja embættismann til í starfi, bæði innan stjórnvalds og milli stjórnvalda, að ákveðnum skilyrðum uppfylltum. Þetta er undantekningarákvæði - sem eðlilegt er að hafa - frá aðalreglunni um auglýsingu starfa. Nú hafa ráðherrar tekið upp á því að nota undantekningarregluna við ráðningu ráðuneytisstjóra og forstöðumanna stofnana. Hvernig á að framkvæma regluna? Vel er verjanlegt að flytja menn milli jafnstæðra embætta, hrókera, td. ef ráðherrar eiga auðveldara með að vinna með einum ráðuneytisstjóra en öðrum. Í franskri stjórnsýslu hefur slík regla verið í gildi og þá miðað við að menn séu ekki meira en sjö ár í hverri stöðu, þá fari hringekja af stað. Það hefur kosti og ókosti, en vissulega geta menn orðið heimaríkir, eins og gert var grín að í Já, ráðherra. Hins vegar á annað við um framgang í starfi, þe. þegar menn færast í hærri stöðu. Þá er orðin algild regla að auglýsa. Leyfar af weberísku framgangskerfi er við lýði hjá Sameinuðu þjóðunum, en þá hafa starfsmenn „from roster“ (úr eigin röðum) ákveðinn forgang. Það er víðast hvar annars staðar horfið. Framgangskerfi var hafnað hér á landi fyrir áratugum eins er rakið er hér á eftir. Meginhugmyndirnar að baki skyldunnar til að auglýsa laus störf er annars vegar að farið sé vel með almannafé; með því að ráða þann hæfasta fæst mest fyrir peningana, og hins vegar að allir standi jafnir gagnvart hinu opinbera og að verðleika þeirra séu metnir faglega og heiðarlega. Þessum sjónarmiðum er ekki mætt þegar starfsmaður er handráðinn með flutningi milli starfa. Þá er ekki ljóst hvaða verðleikum ríkið hefði haft úr að velja, sem er hins vegar raunin þegar starf er auglýst - og ráðherrann getur ekki gefið almenningi réttmætar skýringar á forsendum ráðningarinnar að þessu leyti. Hann uppfyllir ekki skyldu sína um vandaða meðferð almannafjár. Í rauninni hefur enginn stöðu „aðila máls“ við þessi skilyrði því það er enginn umsækjandi. Í fljótu bragði virðist ráðherrann þá ekki þurfa að standa nokkrum skil á röksemdum ákvörðunar sinnar. Svo er þó auðvitað ekki því honum er óheimilt að sniðganga reglur stjórnsýslunnar - með því að beita undantekningarákvæði þegar staða losnar - og raunar er líklegt að ákvæðið um flutning eigi við flutning milli jafnstæðra embætta. Til þess þyrftu aðstæður, eðli málsins samkvæmt, að vera alger undantekning. Fyrir nokkrum áratugum voru átök milli hinna weberískra sjónarmiða um framgang opinberra starfsmanna í starfi - framgangurinn, ásamt fleiru í starfsaðstæðum, td. starfsöryggi, æviráðningu og góðum lífeyrisréttindum, hélst í hendur við lág laun þeirra - og nýrra hugmynda um jafna stöðu allra á vinnumarkaði. Samkvæmt þeim hugmyndum gat alls konar starfsreynsla nýst ríkinu, ekki síst frá skilvirku atvinnulífi, þá var líka rætt um nauðsyn leiðtogahæfileika hjá ríkinu, þeir leynast ekki frekar hjá opinberum starfsmönnum en öðrum. Þetta voru hugmyndir frjálshyggju, en þótt stéttarfélög opinberra starfsmanna væru þeim andvíg tókst þeim að nota þau til að hækka laun skjólstæðinga sinna - meðan hlunnindi, ss. framgangur í starfi, æviráðning og betri lífeyrissjóðir en aðrir höfðu, veiktust eða féllu niður. Þannig myndaðist sátt um að öll störf yrðu auglýst og allir á vinnumarkaði stæðu sem jafnast. Fyrir fáeinum árum þegar farið var að handráða eða ráða með flutningi í ráðuneytisstjórastöður og stöður forstöðumanna ríkisstofnana var látið eins og ekki þyrfti umræðu um málið - ekki þyrfti nema einfalda lagaheimild - og bingó - nú þyrfti ekki lengur auglýsingu og ekkert ráðningarferli og enginn gæti sagt neitt. Þegar hátt hlutfall ráðuneytisstjóra er handráðinn - undir forystu Framsóknar, forystu sem Sjálfstæðisflokkurinn og Vinstri græn hafa síðan fylgt - þarf að staldra við. Á hvaða forsendum er þessi breyting á ráðningum gerð, hvaða afleiðingar hefur hún og hvað segir stjórnarandstaðan, hagsmunaaðilar (stéttarfélögin) og almenningur? Hér verður þessum spurningum ekki svarað nema að litlu leyti. Breytingin er væntanlega gerð á pólitískum forsendum, til að styrkja stöðu ríkisstjórnarflokkanna í ráðuneytunum. Að svo miklu leyti sem þetta á við er um afturhvarf til eldri og verri tíma að ræða. Frá þróuðum stjórnarháttum til geðþótta. Stundum er ráðherrann að kalla til sín einhvern sem hann ber trúnað til. Það er skiljanlegt sjónarmið, en ekki réttmætt þegar um lausar stöður er að ræða, öðru máli gegnir um flutning eins og hér hefur verið rætt, en ráðuneytisstjórar og aðrir ríkisstarfsmenn hjá okkur og í nágrannaríkjunum eiga að sýna trúnað í starfi, sem á að haldast í hendur við góða fagmennsku. Afleiðingar breytinganna eru ekki alveg fyrirséðar. Nýr ráðherra gæti frekar vantreyst ráðuneytisstjóra og forstöðumönnum sem voru handvaldir af fyrirrennara hans frekar en þeim sem ráðnir voru með auglýsingu og eftir faglegt ferli. Hann gæti því þurft að gera marga starfslokasamninga og flytja ýmsa til í starfi til að geta að eigin dómi starfað við full heilindi í ráðuneytinu. Þá erum við komin með að einhverju leyti pólitískt framkvæmdarvald, en ekki bara faglegt - og við höfum á síðustu misserum oft séð hvað það grefur undan opinberu valdi - einkum í Bandaríkjunum, þar sem pólitískir trúnaðarmenn sitja æðstu stöður. Hætt er við því að sama gerðist hér. Þá erum við einnig farin að tala um að breyta að einhverju leyti eða öllu stjórnsýsluhefðum hér á landi og hverfa frá kerfi nágrannaríkjanna. Mögulega eykur þetta pólaríseringu í þjóðfélaginu - sem þá nær til framkvæmdarvaldsins. Höfundur er stjórnsýslufræðingur.
Skoðun Meiri gæði og mun minni álögur - Hveragerðisleiðin í leikskólamálum Jóhanna Ýr Jóhannsdóttir,Sandra Sigurðardóttir,Dagný Sif Sigurbjörnsdóttir,Halldór Benjamín Hreinsson,Njörður Sigurðsson skrifar
Skoðun Reykjavíkurborg stígur fyrsta skrefið í snjallvæðingu umferðarljósa! Einar Sveinbjörn Guðmundsson skrifar
Skoðun Framtíðin í fyrsta sæti – mikilvægi forgangsröðunar á tillögum Kópavogsbæjar í grunnskólamálum Sigrún Ólöf Ingólfsdóttir skrifar
Skoðun Þéttingarstefnan hefur brugðist og Dóra breytir um umræðuefni Aðalsteinn Haukur Sverrisson skrifar