Upplýsingar á tímum kórónaveirunnar Jóhann Óli Eiðsson skrifar 20. mars 2020 06:00 Á tímum heimsfaraldurs, samkomubanns og efnahagsniðursveiflu mætti færa fyrir því rök að tregða hins opinbera til að afhenda afrit af upplýsingum og svara fyrirspurnum væri frekar óspennandi umfjöllunarefni. Raunar myndu flestir sennilega telja það frekar óspennandi flesta daga ársins. Þrátt fyrir það er það kúrs þessa pistils. Fyrir tæpum sex árum álpaðist ég inn á ritstjórn fjölmiðils og hef síðan þá starfað sem blaðamaður. Áhugasvið blaðamanna eru jafn misjöfn og þeir eru margir. Sumir taka viðtöl við áhugavert fólk, aðrir fjalla eingöngu um hvers kyns íþróttir og enn aðrir hólkast upp þegar veður eru válynd eða vá ber að garði. Með hækkandi starfsaldri hef ég hins vegar oftar en ekki fjallað um lög, lagasetningu og stjórnsýsluna. Afleiðing þess er nokkur samskipti við stjórnvöld, þá bæði í formi fyrirspurna um tiltekið efni eða beiðnum um að fá afrit af gögnum í þeirra vörslu. Áður en lengra er haldið er rétt að taka fram að stjórnvöld spanna, líkt og blaðamenn, allt litrófið. Hjá sumum þeirra hefur sú lína verið tekin að reyna að svara erindum nánast jafn harðan og ef það tekst ekki að láta vita hvenær svars er að vænta. Samkvæmt reynslu minni eru þau, þótt slíkt sé lögboðið, í minnihluta. Öllu algengara er að biðtími eftir svari sé lengri en góðu hófi gegnir. Að mínu mati er best að sýna fram á þetta með örfáum dæmum. Í nóvember 2017 óskaði ég eftir því við kjararáð að fá afrit af fundargerðum ráðsins. Til að gera langa sögu stutta þá fengust þær fundargerðir afhentar í ársbyrjun 2019 eftir að úrskurðarnefnd um upplýsingamál hafði bæði gert ráðið og fjármálaráðuneytið afturreka með afstöðu sína til afhendingarinnar. Sem stendur eru síðan tvær útistandandi beiðnir sem ég held sérstaklega upp á. Önnur þeirra var send síðasta haust. Um síðustu mánaðarmót, kringum sjö mánaða afmæli hennar, fékk hún fyrstu tönnina sína. Stóra systir hennar varð hins vegar eins árs í síðasta mánuði og stutt í að hún taki fyrstu skrefin sín. Mér skilst að það styttist í að sú yngri verði afgreidd en svar við hinni mun sennilega, sökum veirufaraldurs, sitja á hakanum fram á sumar. Það verður að viðurkennast að slík bið getur verið ergileg. Mig grunar að flestir blaðamenn séu meðvitaðir um að hið opinbera hefur fjölda verkefna á sinni könnu og að sum þeirra verkefna séu vafalaust mikilvægari en að svara spurningum fjölmiðla. Fyrir mitt leyti veit ég það líka að í hvert skipti sem slík fyrirspurn berst að þá þarf einhver starfsmaður að útbúa svar í hjáverkum og mig grunar að það sé ekki vinsælt verkefni. Erindin eru samt ekki send af stað til að skapa leiðindi heldur af því að blaðamaðurinn telur að þau geti gefið tilefni til umfjöllunar. Við svörum þér „eftir helgi“ Á einhverjum tímapunkti brugðust stjórnvöld við því að hafa innan sinna raða upplýsingafulltrúa sem meðal annars taka við erindum, koma þeim á réttan starfsmann og senda síðan svar til baka þegar það liggur fyrir. Sumir þeirra eru framúrskarandi, svara jafnt síma og tölvupósti, láta vita hvenær svars sé að vænta og hvort mögulegt sé að það dragist á langinn. Aðra týpu upplýsingafulltrúa mætti síðan senda á námskeið í væntingastjórnun en henni verður best lýst með eftirfarandi, sannsögulegu dæmi: Undirritaður sendir fyrirspurn á fimmtudegi og fær svar um hæl. „Sæll. Þetta verður komið til þín eftir helgi.“ Frábært. Sá afgreiðslutími er nefnilega talsvert undir pari þegar kemur að hinu opinbera. En síðan líður helgin og næsta vika án þess að svar berist. Svohljóðandi ítrekunarpóstur sendur af stað tæpum þremur vikum síðar, að þessu sinni á miðvikudegi: „Sæll. Eruð þið búin að ákveða hvaða helgi það er sem um ræðir?“ Aftur barst svar nánast um leið. Þar var biðin afsökuð og því lofað að svar við fyrirspurninni, sem var tiltölulega einföld, kæmi „eftir helgi“. En helgin leið og næsta helgi án þess að svar myndi berast. Fyrirspurnin var því ítrekuð öðru sinni fimm vikum eftir að hún fór fyrst af stað. „Sæll. Ertu viss um að við leggjum sama skilning í frasann „eftir helgi“? Með kveðju, Jóhann.“ Í þriðja sinn var svarað að svar myndi skila sér eftir helgi en að þessu sinni stóðst það. Ég læt lesendum að meta það hvort tiltekið stjórnvald hafi sprengt ramma frasans „eftir helgi“. Uppáhalds upplýsingafulltrúarnir blaðamanna eru síðan þeir sem eru fullkomlega óþarfir. Dæmi um slíka eru upplýsingafulltrúar stofnana sem mega ekkert segja um einstök mál og heldur ekki láta neitt hafa eftir sér almennt. Þá finnst þeim heldur ekkert gaman að beina manni í átt að einhverjum sem mögulega gæti veitt upplýsingar um mál. Hringaveitleysan endalausa Þessi svartregða, sem virðist vera landlæg í nokkrum stofnunum, er ekki af hinu góða. Það þegar stjórnvöld þegja þunnu hljóði, eða berjast með kjafti og klóm til að komast hjá því að veita svar, skapar nefnilega þá tilfinningu að einhversstaðar sé óhreint mjöl í pokahorni. Sú tilfinning elur af sér fleiri spurningar og þar með er stutt í að báðir aðilar festist í leiðinlegri hringavitleysu. Síðasta sumar var lögfest breyting á upplýsingalögunum þess efnis að hafi stjórnvald ekki afgreitt beiðni um gögn á 30 virkum dögum myndist sjálfkrafa frestur til úrskurðarnefndar um upplýsingamál. Breytingunni var ætlað að vera spark í rassinn svo stjórnvöld myndu verða fúsari til svars. Reyndin hefur verið að einhver stjórnvöld og stofnanir, fjarri því öll, líta á þetta sem frípassa til að sleppa því að svara. Það er ef þau bíða nógu lengi mun vandamál þeirra á endanum verða vandamál einhvers annars. Enn önnur stjórnvöld virðast hafa gripið til þeirrar ráðstöfunar að draga það í lengstu lög að svara og þegar svarið berst, oft synjun um afhendingu á gögnum, þá er ákvörðunin haldin formannmarka. Þegar niðurstaðan er síðan kærð til úrskurðarnefndarinnar leiðir það til þess að afgreiðslan er felld úr gildi og stjórnvaldið fær málið í hausinn aftur til lögmætrar afgreiðslu. Þá er hins vegar auðvelt að kokka upp nýtt svar sem líka er gallað að forminu til. Með þessu geta stjórnvöld keypt sér hellings auka tíma. Fyrst nýta þau virku dagana þrjátíu til fulls, fá málið í hausinn eftir nokkurra vikna meðferð hjá nefndinni og síðan byrjar lúppan aftur. Slíkt er líka afar þreytandi. Líkt og nefnt var í upphafi ríkja nú einstakir óvissutímar. Þegar þeir hafa runnið sitt skeið væri ágætt ef umrædd mál væru lagfærð til frambúðar svo blaðamenn geti hætt að kvarta undan stjórnvöldum og stjórnvöld gætu hætt að pirra sig á blaðamönnum. Það bara hlýtur að vera til gylltur meðalvegur, sem virkar fyrir alla hlutaðeigandi, milli þess að svara öllu á stundinni og að svara erindum að vikum, mánuðum og árum liðnum. Að því sögðu óska ég stjórnvöldum og löggjafanum velfarnaðar í þeirri vinnu sem framundan er og vona að þau taki við fyrirspurnum með bros á vör að björgunarstörfum loknum. Höfundur er blaðamaður. Þessi grein er birt í samstarfi við Róm. Rómur er vettvangur fyrir ungt frjálslynt fólk til þess að láta að sér kveða í samfélagsumræðunni. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Faraldur kórónuveiru (COVID-19) Jóhann Óli Eiðsson Rómur Mest lesið Orðskrípið sem bjarga á veiðigjaldinu Ólafur Adolfsson Skoðun Hvað er verið að leiðrétta? Gabríel Ingimarsson,Sverrir Páll Einarsson,Alexander Hauksson,Ingvar Þóroddsson,María Ellen Steingrimsdóttir,Oddgeir Páll Georgsson,Ingunn Rós Kristjánsdóttir Skoðun Hallarekstur í Hafnarfirði Jón Ingi Hákonarson Skoðun Óvandaður og einhliða fréttaflutningur RÚV af stríðinu á Gaza Birgir Finnsson Skoðun Túlkun er ekkert að fara – en hvað ætlum við að gera með hana? Birna Ragnheiðardóttir Imsland Skoðun Smábátar eru framtíðin, segir David Attenborough Kjartan Sveinsson Skoðun Hvers konar Evrópuríki viljum við vera? Magnús Árni Skjöld Magnússon Skoðun Börn innan seilingar Árni Guðmundsson Skoðun Efnahagslegur hagvöxtur þýðir ekki endilega samfélagslegur hagvöxtur Davíð Routley Skoðun Staðreyndir eða „mér finnst“ Birta Karen Tryggvadóttir Skoðun Skoðun Skoðun Yfirgnæfandi meirihluti vill þjóðaratkvæði Jón Steindór Valdimarsson skrifar Skoðun Smábátar eru framtíðin, segir David Attenborough Kjartan Sveinsson skrifar Skoðun Leiðrétting veiðigjalda mun skila sér í bættum innviðum Arna Lára Jónsdóttir skrifar Skoðun Hvað er verið að leiðrétta? Gabríel Ingimarsson,Sverrir Páll Einarsson,Alexander Hauksson,Ingvar Þóroddsson,María Ellen Steingrimsdóttir,Oddgeir Páll Georgsson,Ingunn Rós Kristjánsdóttir skrifar Skoðun Efnahagslegur hagvöxtur þýðir ekki endilega samfélagslegur hagvöxtur Davíð Routley skrifar Skoðun Börn innan seilingar Árni Guðmundsson skrifar Skoðun Hallarekstur í Hafnarfirði Jón Ingi Hákonarson skrifar Skoðun Hvers konar Evrópuríki viljum við vera? Magnús Árni Skjöld Magnússon skrifar Skoðun Orðskrípið sem bjarga á veiðigjaldinu Ólafur Adolfsson skrifar Skoðun Túlkun er ekkert að fara – en hvað ætlum við að gera með hana? Birna Ragnheiðardóttir Imsland skrifar Skoðun Hagsmunir heildarinnar - Kafli tvö: Eiskrandi kröfur Hannes Örn Blandon skrifar Skoðun Palestína er að verja sig, ekki öfugt Stefán Guðbrandsson skrifar Skoðun Óvandaður og einhliða fréttaflutningur RÚV af stríðinu á Gaza Birgir Finnsson skrifar Skoðun Lýðræði á ystu nöf: Hver er afstaða unga fólksins? Jonas Hammer skrifar Skoðun Hvað ef ég hjóla bara í vinnuna? Eiríkur Búi Halldórsson skrifar Skoðun Litlu ljósin á Gaza Guðbrandur Einarsson skrifar Skoðun Ekki leiðrétting heldur skattahækkun: Afstaða Sjálfstæðisflokksins er skýr Guðrún Hafsteinsdóttir skrifar Skoðun Staðreyndir eða „mér finnst“ Birta Karen Tryggvadóttir skrifar Skoðun Fjármagna áfram hernað Rússlands Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun Frídagar í klemmu Jón Júlíus Karlsson skrifar Skoðun Fasteignaviðskipti – tímabært að endurskoða leikreglurnar? Hlynur Júlísson skrifar Skoðun Í skugga kerfis sem brást! Harpa Hildiberg Böðvarsdóttir skrifar Skoðun Jöfn vernd fyrir öll börn í veröldinni Gunnar Hersveinn skrifar Skoðun Helför Palestínumanna í beinni útsendingu – viljum við vera samsek? Ólafur Ingólfsson skrifar Skoðun Byggð í Norðvesturkjördæmi: lífæð framtíðar Íslands Ragnar Rögnvaldsson skrifar Skoðun Hverju hef ég stjórn á? Álfheiður Ingólfsdóttir skrifar Skoðun Metnaður eða metnaðarleysi? Sumarrós Sigurðardóttir skrifar Skoðun „Þetta er allt í vinnslu“ María Pétursdóttir skrifar Skoðun Arðsemi og tilgangur - eitt útilokar ekki annað Elva Rakel Jónsdóttir,Erla Ósk Ásgeirsdottir skrifar Skoðun Iðnaðarstefna – stökkpallur inn í næsta hagvaxtarskeið Sigurður Hannesson skrifar Sjá meira
Á tímum heimsfaraldurs, samkomubanns og efnahagsniðursveiflu mætti færa fyrir því rök að tregða hins opinbera til að afhenda afrit af upplýsingum og svara fyrirspurnum væri frekar óspennandi umfjöllunarefni. Raunar myndu flestir sennilega telja það frekar óspennandi flesta daga ársins. Þrátt fyrir það er það kúrs þessa pistils. Fyrir tæpum sex árum álpaðist ég inn á ritstjórn fjölmiðils og hef síðan þá starfað sem blaðamaður. Áhugasvið blaðamanna eru jafn misjöfn og þeir eru margir. Sumir taka viðtöl við áhugavert fólk, aðrir fjalla eingöngu um hvers kyns íþróttir og enn aðrir hólkast upp þegar veður eru válynd eða vá ber að garði. Með hækkandi starfsaldri hef ég hins vegar oftar en ekki fjallað um lög, lagasetningu og stjórnsýsluna. Afleiðing þess er nokkur samskipti við stjórnvöld, þá bæði í formi fyrirspurna um tiltekið efni eða beiðnum um að fá afrit af gögnum í þeirra vörslu. Áður en lengra er haldið er rétt að taka fram að stjórnvöld spanna, líkt og blaðamenn, allt litrófið. Hjá sumum þeirra hefur sú lína verið tekin að reyna að svara erindum nánast jafn harðan og ef það tekst ekki að láta vita hvenær svars er að vænta. Samkvæmt reynslu minni eru þau, þótt slíkt sé lögboðið, í minnihluta. Öllu algengara er að biðtími eftir svari sé lengri en góðu hófi gegnir. Að mínu mati er best að sýna fram á þetta með örfáum dæmum. Í nóvember 2017 óskaði ég eftir því við kjararáð að fá afrit af fundargerðum ráðsins. Til að gera langa sögu stutta þá fengust þær fundargerðir afhentar í ársbyrjun 2019 eftir að úrskurðarnefnd um upplýsingamál hafði bæði gert ráðið og fjármálaráðuneytið afturreka með afstöðu sína til afhendingarinnar. Sem stendur eru síðan tvær útistandandi beiðnir sem ég held sérstaklega upp á. Önnur þeirra var send síðasta haust. Um síðustu mánaðarmót, kringum sjö mánaða afmæli hennar, fékk hún fyrstu tönnina sína. Stóra systir hennar varð hins vegar eins árs í síðasta mánuði og stutt í að hún taki fyrstu skrefin sín. Mér skilst að það styttist í að sú yngri verði afgreidd en svar við hinni mun sennilega, sökum veirufaraldurs, sitja á hakanum fram á sumar. Það verður að viðurkennast að slík bið getur verið ergileg. Mig grunar að flestir blaðamenn séu meðvitaðir um að hið opinbera hefur fjölda verkefna á sinni könnu og að sum þeirra verkefna séu vafalaust mikilvægari en að svara spurningum fjölmiðla. Fyrir mitt leyti veit ég það líka að í hvert skipti sem slík fyrirspurn berst að þá þarf einhver starfsmaður að útbúa svar í hjáverkum og mig grunar að það sé ekki vinsælt verkefni. Erindin eru samt ekki send af stað til að skapa leiðindi heldur af því að blaðamaðurinn telur að þau geti gefið tilefni til umfjöllunar. Við svörum þér „eftir helgi“ Á einhverjum tímapunkti brugðust stjórnvöld við því að hafa innan sinna raða upplýsingafulltrúa sem meðal annars taka við erindum, koma þeim á réttan starfsmann og senda síðan svar til baka þegar það liggur fyrir. Sumir þeirra eru framúrskarandi, svara jafnt síma og tölvupósti, láta vita hvenær svars sé að vænta og hvort mögulegt sé að það dragist á langinn. Aðra týpu upplýsingafulltrúa mætti síðan senda á námskeið í væntingastjórnun en henni verður best lýst með eftirfarandi, sannsögulegu dæmi: Undirritaður sendir fyrirspurn á fimmtudegi og fær svar um hæl. „Sæll. Þetta verður komið til þín eftir helgi.“ Frábært. Sá afgreiðslutími er nefnilega talsvert undir pari þegar kemur að hinu opinbera. En síðan líður helgin og næsta vika án þess að svar berist. Svohljóðandi ítrekunarpóstur sendur af stað tæpum þremur vikum síðar, að þessu sinni á miðvikudegi: „Sæll. Eruð þið búin að ákveða hvaða helgi það er sem um ræðir?“ Aftur barst svar nánast um leið. Þar var biðin afsökuð og því lofað að svar við fyrirspurninni, sem var tiltölulega einföld, kæmi „eftir helgi“. En helgin leið og næsta helgi án þess að svar myndi berast. Fyrirspurnin var því ítrekuð öðru sinni fimm vikum eftir að hún fór fyrst af stað. „Sæll. Ertu viss um að við leggjum sama skilning í frasann „eftir helgi“? Með kveðju, Jóhann.“ Í þriðja sinn var svarað að svar myndi skila sér eftir helgi en að þessu sinni stóðst það. Ég læt lesendum að meta það hvort tiltekið stjórnvald hafi sprengt ramma frasans „eftir helgi“. Uppáhalds upplýsingafulltrúarnir blaðamanna eru síðan þeir sem eru fullkomlega óþarfir. Dæmi um slíka eru upplýsingafulltrúar stofnana sem mega ekkert segja um einstök mál og heldur ekki láta neitt hafa eftir sér almennt. Þá finnst þeim heldur ekkert gaman að beina manni í átt að einhverjum sem mögulega gæti veitt upplýsingar um mál. Hringaveitleysan endalausa Þessi svartregða, sem virðist vera landlæg í nokkrum stofnunum, er ekki af hinu góða. Það þegar stjórnvöld þegja þunnu hljóði, eða berjast með kjafti og klóm til að komast hjá því að veita svar, skapar nefnilega þá tilfinningu að einhversstaðar sé óhreint mjöl í pokahorni. Sú tilfinning elur af sér fleiri spurningar og þar með er stutt í að báðir aðilar festist í leiðinlegri hringavitleysu. Síðasta sumar var lögfest breyting á upplýsingalögunum þess efnis að hafi stjórnvald ekki afgreitt beiðni um gögn á 30 virkum dögum myndist sjálfkrafa frestur til úrskurðarnefndar um upplýsingamál. Breytingunni var ætlað að vera spark í rassinn svo stjórnvöld myndu verða fúsari til svars. Reyndin hefur verið að einhver stjórnvöld og stofnanir, fjarri því öll, líta á þetta sem frípassa til að sleppa því að svara. Það er ef þau bíða nógu lengi mun vandamál þeirra á endanum verða vandamál einhvers annars. Enn önnur stjórnvöld virðast hafa gripið til þeirrar ráðstöfunar að draga það í lengstu lög að svara og þegar svarið berst, oft synjun um afhendingu á gögnum, þá er ákvörðunin haldin formannmarka. Þegar niðurstaðan er síðan kærð til úrskurðarnefndarinnar leiðir það til þess að afgreiðslan er felld úr gildi og stjórnvaldið fær málið í hausinn aftur til lögmætrar afgreiðslu. Þá er hins vegar auðvelt að kokka upp nýtt svar sem líka er gallað að forminu til. Með þessu geta stjórnvöld keypt sér hellings auka tíma. Fyrst nýta þau virku dagana þrjátíu til fulls, fá málið í hausinn eftir nokkurra vikna meðferð hjá nefndinni og síðan byrjar lúppan aftur. Slíkt er líka afar þreytandi. Líkt og nefnt var í upphafi ríkja nú einstakir óvissutímar. Þegar þeir hafa runnið sitt skeið væri ágætt ef umrædd mál væru lagfærð til frambúðar svo blaðamenn geti hætt að kvarta undan stjórnvöldum og stjórnvöld gætu hætt að pirra sig á blaðamönnum. Það bara hlýtur að vera til gylltur meðalvegur, sem virkar fyrir alla hlutaðeigandi, milli þess að svara öllu á stundinni og að svara erindum að vikum, mánuðum og árum liðnum. Að því sögðu óska ég stjórnvöldum og löggjafanum velfarnaðar í þeirri vinnu sem framundan er og vona að þau taki við fyrirspurnum með bros á vör að björgunarstörfum loknum. Höfundur er blaðamaður. Þessi grein er birt í samstarfi við Róm. Rómur er vettvangur fyrir ungt frjálslynt fólk til þess að láta að sér kveða í samfélagsumræðunni.
Hvað er verið að leiðrétta? Gabríel Ingimarsson,Sverrir Páll Einarsson,Alexander Hauksson,Ingvar Þóroddsson,María Ellen Steingrimsdóttir,Oddgeir Páll Georgsson,Ingunn Rós Kristjánsdóttir Skoðun
Skoðun Hvað er verið að leiðrétta? Gabríel Ingimarsson,Sverrir Páll Einarsson,Alexander Hauksson,Ingvar Þóroddsson,María Ellen Steingrimsdóttir,Oddgeir Páll Georgsson,Ingunn Rós Kristjánsdóttir skrifar
Skoðun Efnahagslegur hagvöxtur þýðir ekki endilega samfélagslegur hagvöxtur Davíð Routley skrifar
Skoðun Túlkun er ekkert að fara – en hvað ætlum við að gera með hana? Birna Ragnheiðardóttir Imsland skrifar
Skoðun Ekki leiðrétting heldur skattahækkun: Afstaða Sjálfstæðisflokksins er skýr Guðrún Hafsteinsdóttir skrifar
Skoðun Helför Palestínumanna í beinni útsendingu – viljum við vera samsek? Ólafur Ingólfsson skrifar
Skoðun Arðsemi og tilgangur - eitt útilokar ekki annað Elva Rakel Jónsdóttir,Erla Ósk Ásgeirsdottir skrifar
Hvað er verið að leiðrétta? Gabríel Ingimarsson,Sverrir Páll Einarsson,Alexander Hauksson,Ingvar Þóroddsson,María Ellen Steingrimsdóttir,Oddgeir Páll Georgsson,Ingunn Rós Kristjánsdóttir Skoðun