Skoðun

Ó­hollusta í húsum og raka­vanda­mál

Björn Marteinsson skrifar

Umræða um rakavandamál og áhrif þess á heilsu íbúa, oftast talað um raka og myglu, hefur aukist verulega það sem af er þessari öld. Rakavandamál og óhollusta af þeirra völdum tengist bæði húsnæðinu og íbúum þess, þetta er því þverfaglegt verkefni þar sem aðkoma tæknimanna, iðnaðarmanna, líffræðinga og fulltrúa heilsugeirans er nauðsynleg til að greina vandamálið og finna lausn á því.

Í þessum tilgangi var myndaður vinnuhópur sem fékk nafnið Betri byggingar. Í hópnum eru fulltrúar Nýsköpunarmiðstöðvar Íslands (sem leiðir hópinn), Háskóla Íslands, Háskólans í Reykjavík, aðila frá fjölda verkfræðistofa og nokkurra fagmanna. Á fundum hópsins eru rædd dæmi um hvað fer úrskeiðis, það hafa verið haldnir fundir með læknum til að heyra þeirra aðkomu að málinu. Nýsköpunarmiðstöð hefur á undanförnum þremur árum gefið út fjölda tækni- og kynningarblaða, er nefnast Rb blöð, en þau fjalla m.a. um rakamál.

Í þessu sambandi má einnig nefna nýlega blaðagrein eftir Agnar Snædahl verkfræðing þar sem hann ræðir áhrif þakfrágangs á mannvirkjum, blaðagrein eftir Dr. Guðmund Guðmundsson þar sem hann undrast að lítið sé gert í að rannsaka og reyna að fyrirbyggja raka- og myglu vandamálið, blaðagrein eftir Sylgja Dögg Sigurjónsdóttur líffræðing þar sem hún bendir á mikilvægi gæða innilofts og að lokum blaðagrein eftir Sylgja Dögg og Eirík Ástvald Magnússon verkfræðing þar sem þau nefna mikilvægi rakahönnunar. Þessu til viðbótar má nefna nokkur málþing sem Rb við Nýsköpunarmiðstöð Íslands hefur haldið undanfarin tvö ár sem hafa verið afar vel sóttir og í raun verið fullt út úr dyrum á hverju málþingi.

Þrátt fyrir áhuga aðila á að rannsaka vandamálið nánar þá er lítill áhugi hjá opinberum aðilum að styrkja slíkar rannsóknir og umsókn í Tækniþróunarsjóð fékk ekki hljómgrunn þar.

Raki og áhrif hans á inniaðstæður, iðulega rætt sem óhollusta í húsum, hefur lengi verið umfjöllunarefni hérlendis. Þessari fullyrðingu til stuðnings má skoða tíðni birtra greina í blöðum og tímaritum sem fjalla um óhollustu í húsum, raka eða myglu. Upplýsingar um birtingu greina er fengin með orðaleit í tímarit.is þar sem er að finna öll blöð og tímarit sem gefin hafa verið út hérlendis. Þar er ekki að finna greinar á samfélagsmiðlum á netinu og yfirlitið gefur því ekki heildarmynd af umræðunni a.m.k síðustu 10 árin eða svo. Ástandið var sérstaklega slæmt á stríðsárunum og fram yfir 1970, og iðulega var þröngbýli og lélegum húsakosti kennt um.

Umræða um rakavandamál og áhrif þess á heilsu íbúa, oftast talað um raka og myglu, hefur aukist verulega það sem af er þessari öld.

Í Reykjavík gerðu borgin og ríkið með sér samkomulag með aðkomu launþegasamtaka í júní 1964 um samstarfsverkefni til að takast á við þennan vanda. Framkvæmdanefnd byggingaráætlunar var sett á laggirnar og falið að sjá um byggingu 1250 íbúða á nýju byggingarlandi. Breiðholt fór að byggjast.

Þrátt fyrir betri húsakost og að Íslendingar búa nú rúmt í samanburði við flest önnur lönd þá er athyglisverð sú aukning í blaðagreinum það sem af er þessari öld sem sjá má á meðfylgjandi línuriti. Það er augljóslega enn vandamál til staðar og ástæða til að greina í hverju það liggur.

Erlendis hafa hollustuvandamál tengd óheppilegu rakaástandi í húsnæði einnig fengið mikla athygli. Það er þó fyrst 2009 sem World Health Organisation (WHO) gefur út yfirlýsingu um að orsakatengsl séu milli raka og óhollustu í byggingum. Í þessari umræðu ber að hafa í huga að það er margt fleira heldur en mygla í húsnæði sem getur valdið óhollustu. Þar er einnig um að ræða ýmiskonar efnagjöf og aðrar örverur, en öllum þessum þáttum er sameiginlegt að umfang og áhrif á hollustu eru rakatengd.

Úttekt á ástandi húsa á vegum Rannsóknastofnunar byggingariðnaðarins árið 1991

Hjá Rannsóknastofnun byggingariðnaðarins var á árunum 1991-1992 gerð úttekt á ástandi húsa, en verkefnið var styrkt af RANNÍS og Húsnæðisstofnun (nú Húsnæðis- og mannvirkjastofnun). Hluti þeirrar könnunar voru spurningar til húseigenda um hvort þeir höfðu orðið varir við raka- eða lekaskemmdir, og þá hvar skemmdir kæmu fram. Svörin voru svo flokkuð niður eftir byggingaraldri húsa og byggingarhlutum. Umrædd könnun náði til 214 húsa í Reykjavík, sem byggð voru 1930 og síðar, og af þeim svöruðu 112 spurningum um raka- og leka. Þrátt fyrir að stærð úrtaksins hafi ekki verið stærri þá var talið að svörin gæfu góða mynd af tíðni leka- og rakaskemmda.

Rakavandamál voru þekkt í 18- 43% húsa (misjafnt eftir byggingaraldri og staðsetningu leka), en í heildina kannast 58% húseigenda við vandamálið, og í öllum tilvikum algengari í eldri húsum heldur en nýrri, enda hrörna hús með aldri og áhrifa viðhaldsaðgerða vega þá meira. Vandamálin voru þó sjaldan talin mikil, skipting þeirra 27% svarenda sem könnuðust við raka-eða lekavandamál í þökum er þannig; um 5% telja vandamálið mikið, 7% að það sé nokkuð en 16% að það sé lítið.

Úttekt á ástandi húsa á vegum Rannsóknastofnunar byggingariðnaðarins árið 2005

Á árunum 2005-2006 gerði greinarhöfundur könnun hjá úrvali húseigenda í Reykjavík og á Akureyri varðandi ýmsa þætti íbúðarhúsa og reynslu af þeim. Í þessari könnun voru sendir spurningalistar til tæplega 2000 húseigenda íbúðarhúsa, um helmingur þeirra á Akureyri og helmingur í Reykjavík. Húsin sem um ræðir eru byggð eftir 1950 og eingöngu fábýlishús (einbýli, par-og raðhús, tví- eða þríbýlishús). Svör bárust frá tæpleg 300 húseigendum, um helmingur úr hvorum bænum. Í könnuninni var m.a. spurt um leka og rakavandamál, og fengust alls 259 svör. Í könnuninni kom fram eins og í fyrri könnun að raka- og lekavandamál eru eða hafa verið tíð í húsum frá öllum byggingartímabilum, eða um 55% svara frá Reykjavík og 48% svara frá Akureyri. Algengust eru rakavandamál sem tengjast þökum, eða um 30% húsa í báðum bæjunum, tíðnin er lægri í yngri húsunum heldur en þeim eldri, þó eru vandamál sjaldnar í þökum húsa byggðum á tímabilinu 1950-1960 (oft þök með góðan halla) heldur en í þökum síðari byggingartímabila (iðulega hallalítil þök). Nefna má að í þessari könnun voru sögð raka- og lekavandamál tengd lögnum eða frágangi baðherbergja í 3,6-4,7% tilvika.

Þessar tvær kannanir 1992 og 2005 náðu einungis til ástands húsa, niðurstöðum bar allvel saman varðandi einstaka byggingarhluta og sýndu jafnframt breytingu ástands eftir hækkandi aldri húsa. Það er ekki að sjá að tíðni rakavandamála í heildina hafi aukist merkjanlega á þessu 13 ára árabili um aldamótin.

Úttekt á ástandi húsa á vegum Rb við Nýsköpunarmiðstöð Íslands árið 2020

Hjá Rannsóknastofu byggingariðnaðarins hjá Nýsköpunarmiðstöð Íslands var ákveðið í ársbyrjun 2020 að ráðast í nýja könnun á tíðni rakavandamála til að skoða hvort einhverjar breytingar á ástandi væru merkjanlegar. Greinarhöfundur í samvinnu við Björn Hjartarson verkfræðing á NMÍ og Kristmann Magnússon tæknifræðing á NMÍ undirbjuggu nýja könnun, sem skyldi auk ástandsmats húsa einnig ná til gæða innivistar, og ætlunin að sjá hvort tenging finnist milli ástands byggingar og upplifunar íbúa af gæðum innivistar. Þetta er mun flóknari og margþættari könnun heldur þær tvær fyrrnefndu og því talið nauðsynlegt að stækka úrtakið verulega. Maskína sá um að safna saman svörum frá rúmlega 2000 húsráðendum íbúðarhúsnæðis á höfuðborgarsvæðinu og á Akureyri.

Spurningar í þessari könnun ná m.a. yfir eftirfarandi atriði;

Úrvinnsla úr þessari nýjustu könnun er enn skammt á veg komin, en þó benda fyrstu niðurstöður til að tíðni rakavandamála séu heldur lægri en í fyrri könnunum, eða hjá um 42 % aðspurðra. Athyglisvert er að tíðni rakavandamála vegna lagna og baðherbergja er nú umtalsvert hærri heldur en í fyrri könnunum, eða í um 13 % íbúða. Ástæður þessarar aukningar þarf að athuga betur, en hugsanlega er hún breyttur frágangur í votrýmum.

Það vekur síðan athygli að rúmlega 10% svarenda tengja ýmiskonar vanlíðan við veru sína í húsnæðinu; algengast er höfuðverkur sem 8% íbúa kvarta yfir.

Það verður fróðlegt að sjá í áframhaldandi úrvinnslu könnunarinnar hvort tekst að finna tengsl annarsvegar milli ástands og gerðar húsnæðis og hinsvegar hegðunar íbúa (einkum loftræsivenjur) og umsagnar þeirra um gæði innilofts.

Rakavandamál eru vissulega tíð hérlendis samkvæmt niðurstöðum þessara kannana, en þó í svipuðu umfangi og gerist víða erlendis þar sem ástæða þykir til að skoða þetta sem þjóðfélagslegt vandamál – það er svo spurning hvenær opinberir aðilar hérlendis sjá ástæðu til slíks einnig.

Höfundur er verkfræðingur og arkitekt á Rb við Nýsköpunarmiðstöð Íslands.

Heimildir

Agnar Snædahl (2019) „Frá kreppuþaksuppbyggingu og myglu“, Kjarninn 14. desember 2019

Benedikt Jónsson og Björn Marteinsson (1999) Viðhaldsþörf húsa á Íslandi, Sérrit Rb nr. 77, Rannsóknastofnun byggingariðnaðarins

Benedikt Jónsson og Björn Marteinsson (1997) Ástand mannvirkja og viðhaldsþörf, Rb skýrsla nr. 97-14, Rannsóknastofnun byggingariðnaðarins

Björn Marteinsson (2012) Íslensk þök-gæði og þróun, NMÍ 12-12 v1, lokaskýrsla til Rannís og Íbúðalánasjóðs,Nýsköpunarmiðstöð Íslands og Háskóli Íslands Umhverfis- og bygg­ingarverkfræðideild, Keldnaholt

Björn Marteinsson (2013) Lífsgæði og sjálfbærari byggingar, ISBN 978-9979-9799-9-9, Reykjavík: Betri borgarbragur, Nýsköpunarmiðstöð Íslands og Háskóli Íslands: Umhverfis- og byggingarverkfræðideild, maí 2013, 115 síður

Guðmundur Guðmundsson (2020) „Hvað veldur raka og myglu í íslenskum húsum?“, kjarninn 12. febrúar 2020

Sylgja Dögg Sigurjónsdóttir (2020) „Loftgæði innandyra“, SÍBS blaðið 2.mars 2020.

Sylgja Dögg Sigurjónsdóttir, Eiríkur Ástvald Magnússon (2020) „Rakaöryggi byggingaframkvæmda og áskoranir í byggingariðnaði“, kjarninn 16. maí 2020

WHO (2009) WHO guidelines for indoor air quality: dampness and mould, World Health Organisation Europe

WHO (2009) Damp and mould – health risks, prevention and remedial actions – Information brochure, World Health Organisation Europe




Skoðun

Sjá meira


×