Umbrotatímar fyrir plastumbúðir Páll Árnason skrifar 7. maí 2020 10:30 Viðhorf okkar til umhverfismála hefur breyst verulega síðustu árin og að sama skapi hefur notkun almennings á plastumbúðum breyst, við reynum að minnka notkunina, flokkum meira á heimilunum og tökum nýjum gerðum poka fagnandi. Það er því mikil gerjun í gangi á þessu sviði hjá almenningi og fyrirtækjum. Á árinu 2018 setti Umhverfisráðuneytið af stað vinnu við að draga úr umhverfisáhrifum plasts. Niðurstaðan var sú að banna burðarpoka úr plasti frá ársbyrjun 2021 og einnota sogrör og mataráhöld nokkrum árum síðar. Plastneysla okkar er 150-200 kg/mann á ári og burðarpokar eru mjög lítill þáttur, hvað þá sogrör og einnota mataráhöld. Ef þessi aðferðarfræði er notuð áfram, þá tekur það okkur 200 ár að draga úr plastneyslunni um 20%. Þótt vitað sé hverjar séu helstu leiðir okkar Íslendinga við plastmengun lands og sjávar var ákveðið að gera ekkert í því máli. Yfirvöld eru einfaldlega fjarri því að vera eins tilbúin til breytinga í þágu umhverfisins og almenningur. Fast að 40% af plastneyslu okkar er í formi umbúða. Þær hafa mikilvægu hlutverki að gegna, að tryggja neytandanum óskemmda vöru. . Þótt oft sé talað illa um plastumbúðir þá eru þær gjarnan mun umhverfisvænni en aðrar umbúðir eða umbúðaleysi, að teknu tilliti til neikvæðra umhverfisáhrifa vöru sem skemmist. Lífplast Plastframleiðsla hófst með hráefnum úr náttúrunni. Með tilkomu olíuiðnaðarins um miðja síðustu öld varð plastframleiðslan miklu ódýrari og öll algengustu plastefnin urðu til. Á síðustu 30 árum hefur nokkuð verið lagt í þróun plastefna í gróðri, í fyrstu voru þau tífalt dýrari en hefðbundin plastefni en þessi munur hefur verið að minnka mikið. Fyrir nokkrum árum var líf-PE í boði 10-20% dýrara en hefðbundið PE, en einungis mjög afmarkaðir geirar voru tilbúnir til að borga aukalega fyrir plast úr ræktuðu hráefni. Flóran er þó allnokkur í lífplast efnum sbr. mynd hér að neðan þar sem plastið er flokkað eftir því hvort það sé úr endurnýjanlegu hráefni og hvort hægt sé að brjóta það niður með lífvirkum efnum. Mynd 1. Hefðbundið plast og þrír ólíkir flokkar lífplasts. Hefðbundið plast er yfir 99% plastnotkunarinnar. Vöxtur er nokkur í lífplasti, sérstaklega líf-PE, líf-PP og líf-PET. Rauður hringur er dreginn um tvö líf-plastefni sem notuð eru hér á landi. Hringrás kolefnis Til eru mismunandi leiðir til að hemja sótspor umbúðasamfélagsins. Evrópusambandið leggur allnokkurn pening í annarsvegar þróun hringrásarhagkerfis sem byggir á því að plastið sé endurunnið og þannig notað aftur og aftur og hins vegar í þróun lífhagkerfis sem byggir á ræktun hráefna og að þau verði síðan að mold. Lífhagkerfið er mjög stutt komið, þar eru verulegar áskoranir varðandi umhverfisáhrif landnotkunar, að ræktunin leiði hvorki af sér eyðingu skóga né framræslu lands eins og nokkuð ber á í dag. Það er mikil áskorun að brauðfæða 10 milljarða jarðarbúa 2050 án þess að ganga um of á vistkerfi jarðar og því þarf lífplastframleiðslan að byggja á afkasti frá matvælaframleiðslu til að vera auðveldlega réttlætanleg. Endurvinnsla plasts hefur verið áherslumál í orði í 30 ár, án þess að settir hafi verið nægir fjármunir í þróun góðrar endurvinnslutækni. Við endurvinnum einungis lítið brot af því plastefni sem notað er og endurvinnslan felst í því að efnið sé notað tvisvar í stað einu sinni. Í stað þess að nota plastið einu sinni þá notum við það nú þrjátíu árum síðar 10% betur eða 1,1 sinni. Það er léleg hringrás og hringrásarhagkerfið eru ennþá nánast orðin tóm þegar kemur að plasti. Nýir straumar á Íslandi Almenningur var farinn að standa sig mjög vel í að flokka plast á heimilum og jafnvel þvo það svo það fari hreint til brennslu erlendis. Þá bættist það við á síðasta ári að stór verslunarkeðja skipti út burðarpokum úr plasti fyrir maíspoka. Því var vel tekið. En hvað er maíspoki ? Jurtir eins og kartöflur og maís eru að stórum hluta sterkja, við Evrópubúar ræktum kartöflur og Bandaríkjamenn maís. Sterkjuna er hægt að gerja yfir í mjólkursýru. Á sama hátt og hægt er að búa til fjöletýlen plast (PE) úr etýlen gasi þá er hægt að gera fjölmjólkursýru plast (PLA) úr mjólkursýru. Úr báðum þessum plastefnum er hægt að búa til plastpoka, að vísu þarf að bæta mýkingarefnum í PLA (um 30%) til að pokagerðin sé möguleg. Þessar tvær gerðir plastpoka eru að mörgu leyti eðlislíkar. Það er háð þeim forsendum sem við gefum okkur, hvorri gerðinni fylgir lægra sótspor. Ef þær eru urðaðar í Álfsnesi brotna þær niður á nokkur hundruð árum. Ef svo óheppilega vill til að poki fjúki út í íslenska náttúru þá brotnar hann niður á nokkrum árum, fyrst í örplast og síðan í lífrænt efni sem samlagast náttúrunni. Helsti munurinn felst í þeim möguleikum sem eru varðandi meðhöndlun eftir notkun, hvort þær styðja við þróun hringrásarhagkerfis eða lífhagkerfis. Markaðssetning PLA pokana hefur tekist frábærlega. Stór hluti notenda virðist telja að þeir séu ekki úr plasti heldur maís. Jafnvel má sjá þann misskilning á vef stjórnarráðsins þar sem fjallað er um bann á sölu burðarpoka. Jafnframt er gefið sterklega í skyn í umfjöllun um þá að þeir brotni hratt niður og séu því umhverfisvænir. Við þessa markaðssetningu er verið að villa um fyrir neytendum. Pokarnir eru úr plasti og þeir eru ekki niðurbrjótanlegir nema í jarðgerðarstöð með íblöndun ensíma til niðurbrots PLA. Jarðgerð úr maíspokum við ófullkomnar aðstæður hér á landi hefur því fyrst og fremst leitt til örplastmengunar. Það er ekki í samræmi við væntingar neytenda. Hin stóra verslunarkeðjan skipti út burðarpokunum úr PE fyrir líf-PE. Efni sem hefur nákvæmlega sömu eiginleika og PE en er úr ræktuðu hráefni, gjarnan sykurreyr. Nýlega tilkynntu svo kartöflubændur í Hornafirði að þeir ætluðu framvegis að pakka vöru sinni í líf-PE poka. Þetta er skemmtileg nýjung við umbúðaflóruna hérlendis og framsýn ákvörðun. Það er spennandi að sjá hvaða fleiri nýjungar við sjáum á næstu árum. Hvert stefnir? Eru PLA umbúðir umhverfisvænni en PE efnið sem við höfum lengst af notað? Er líf-PE framtíðin? Um það er erfitt að spá. Hvorki PLA efnið né líf-PE efnið sem landsmenn bera nú heim verður til úr afgöngum frá matvælaframleiðslu heldur er ræktarland notað sérstaklega fyrir þetta og það eykur þrýsting á vistkerfi jarðar. Framleiðslan hefur sannarlega sitt sótspor. Þetta kann þó að breytast í fyllingu tímans. Það er erfitt að spá fyrir um hvort verði mikilvægari lausn þegar fram líða stundir, endurvinnsla eða lífplast. Væntanlega er framtíðin sambland af þeim. Vegna áskorana að ganga ekki á vistkerfi jarðar hefur höfundur þessa pistils trú á að endurvinnsla verði stærri þáttur í að hemja sótsporið og efnin í bláa kassanum á mynd 1 verði ráðandi. Höfundur er verkefnastjóri hjá Nýsköpunarmiðstöð Íslands. Þessi grein er hluti af ritröðinni Nýsköpun og rannsóknir sem varpar ljósi á fjölbreyttar vísindarannsóknir og nýsköpunarstarf sem unnið er að hérlendis. Greinarnar eru skrifaðar af starfsmönnum Nýsköpunarmiðstöðvar Íslands og eru úr ársskýrslu miðstöðvarinnar. Nánari upplýsingar um Nýsköpunarmiðstöð Íslands eru á www.nmi.is. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Umhverfismál Nýsköpun og rannsóknir Mest lesið Bob Marley og íslenskar kosningar Gísli Hvanndal Jakobsson Skoðun Ég var barnið sem vildi ekki taka í höndina á kennaranum sínum Fida Abu Libdeh Skoðun Örvæntingarfullur maður sker út grasker Þórður Snær Júlíusson Skoðun Sjálfstæðisflokkur hækkar kostnað heimilanna Kristrún Frostadóttir Skoðun Gerum þetta að kosningamáli Ágúst Ólafur Ágústsson Skoðun Ölmusuhagkerfið Unnur Rán Reynisdóttir Skoðun Eru vaxtarmörkin vandinn? Dóra Björt Guðjónsdóttir Skoðun Hver ætlar að taka fimmtu vaktina? Ákall til stjórnmálaflokka María Fjóla Harðardóttir,Halla Thoroddsen Skoðun Stóri grænþvotturinn Heiðrún Lind Marteinsdóttir Skoðun Búum til „vandamál“ – leysum það með samræmdum prófum Árelía Eydís Guðmundsdóttir Skoðun Skoðun Skoðun Glundroði Sjálfstæðisflokksins bitnar á hagstjórn og innviðum Árni Rúnar Þorvaldsson skrifar Skoðun Hver ætlar að taka fimmtu vaktina? Ákall til stjórnmálaflokka María Fjóla Harðardóttir,Halla Thoroddsen skrifar Skoðun Afkastadrifin menntun og verðgildi nemenda Halldóra Mogensen skrifar Skoðun Ég er deildarstjóri í leikskóla Helga Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Draumastarfið Arnfríður Hermannsdóttir skrifar Skoðun Hjartsláttur sjávarbyggðanna Lilja Rafney Magnúsdóttir skrifar Skoðun Erum við tilbúin til að bæta menntakerfið okkar? Jónína Einarsdóttir skrifar Skoðun Eru vaxtarmörkin vandinn? Dóra Björt Guðjónsdóttir skrifar Skoðun Búum til „vandamál“ – leysum það með samræmdum prófum Árelía Eydís Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Þöggun Guðbjörg Ása Jóns Huldudóttir,Margrét Kristín Blöndal,Margrét Rut Eddudóttir,Lukka Sigurðardóttir,Sigtryggur Ari Jóhannsson,Halldóra Jóhanna Hafsteins Âû skrifar Skoðun Ölmusuhagkerfið Unnur Rán Reynisdóttir skrifar Skoðun Fyrirmyndarstjórn Viðreisnar og Samfylkingar á Reykjavíkurborg? Diljá Mist Einarsdóttir skrifar Skoðun Sjálfstæðisflokkur hækkar kostnað heimilanna Kristrún Frostadóttir skrifar Skoðun Hvar er mannúðin? Davíð Sól Pálsson skrifar Skoðun Gerum þetta að kosningamáli Ágúst Ólafur Ágústsson skrifar Skoðun Stóri grænþvotturinn Heiðrún Lind Marteinsdóttir skrifar Skoðun Örvæntingarfullur maður sker út grasker Þórður Snær Júlíusson skrifar Skoðun Vill íslenska þjóðin halda í einmenninguna? Matthildur Björnsdóttir skrifar Skoðun Inngilding eða „aðskilnaður“? Jasmina Vajzović Crnac skrifar Skoðun Vonin má aldrei deyja Guðmunda G. Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Ég var barnið sem vildi ekki taka í höndina á kennaranum sínum Fida Abu Libdeh skrifar Skoðun Um áhrif niðurskurðar á fjárlögum 2025 til kvikmyndagerðar og lista Steingrímur Dúi Másson skrifar Skoðun Bob Marley og íslenskar kosningar Gísli Hvanndal Jakobsson skrifar Skoðun Fólk eða fífl? Anna Gunndís Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Eru til lausnir við mönnunarvanda heilsugæslunnar? Gunnlaugur Már Briem skrifar Skoðun Er eitthvað mál að handtaka börn? Elsa Bára Traustadóttir skrifar Skoðun Er ferðaþjónusta útlendingavandamál? Halla Signý Kristjánsdóttir skrifar Skoðun Íslenska kerfið framleiðir afbrotamenn Ágústa Ágústsdóttir skrifar Skoðun Ekki fokka þessu upp! Gunnar Dan Wiium skrifar Skoðun Kosningaloforð og hvað svo? Björn Snæbjörnsson skrifar Sjá meira
Viðhorf okkar til umhverfismála hefur breyst verulega síðustu árin og að sama skapi hefur notkun almennings á plastumbúðum breyst, við reynum að minnka notkunina, flokkum meira á heimilunum og tökum nýjum gerðum poka fagnandi. Það er því mikil gerjun í gangi á þessu sviði hjá almenningi og fyrirtækjum. Á árinu 2018 setti Umhverfisráðuneytið af stað vinnu við að draga úr umhverfisáhrifum plasts. Niðurstaðan var sú að banna burðarpoka úr plasti frá ársbyrjun 2021 og einnota sogrör og mataráhöld nokkrum árum síðar. Plastneysla okkar er 150-200 kg/mann á ári og burðarpokar eru mjög lítill þáttur, hvað þá sogrör og einnota mataráhöld. Ef þessi aðferðarfræði er notuð áfram, þá tekur það okkur 200 ár að draga úr plastneyslunni um 20%. Þótt vitað sé hverjar séu helstu leiðir okkar Íslendinga við plastmengun lands og sjávar var ákveðið að gera ekkert í því máli. Yfirvöld eru einfaldlega fjarri því að vera eins tilbúin til breytinga í þágu umhverfisins og almenningur. Fast að 40% af plastneyslu okkar er í formi umbúða. Þær hafa mikilvægu hlutverki að gegna, að tryggja neytandanum óskemmda vöru. . Þótt oft sé talað illa um plastumbúðir þá eru þær gjarnan mun umhverfisvænni en aðrar umbúðir eða umbúðaleysi, að teknu tilliti til neikvæðra umhverfisáhrifa vöru sem skemmist. Lífplast Plastframleiðsla hófst með hráefnum úr náttúrunni. Með tilkomu olíuiðnaðarins um miðja síðustu öld varð plastframleiðslan miklu ódýrari og öll algengustu plastefnin urðu til. Á síðustu 30 árum hefur nokkuð verið lagt í þróun plastefna í gróðri, í fyrstu voru þau tífalt dýrari en hefðbundin plastefni en þessi munur hefur verið að minnka mikið. Fyrir nokkrum árum var líf-PE í boði 10-20% dýrara en hefðbundið PE, en einungis mjög afmarkaðir geirar voru tilbúnir til að borga aukalega fyrir plast úr ræktuðu hráefni. Flóran er þó allnokkur í lífplast efnum sbr. mynd hér að neðan þar sem plastið er flokkað eftir því hvort það sé úr endurnýjanlegu hráefni og hvort hægt sé að brjóta það niður með lífvirkum efnum. Mynd 1. Hefðbundið plast og þrír ólíkir flokkar lífplasts. Hefðbundið plast er yfir 99% plastnotkunarinnar. Vöxtur er nokkur í lífplasti, sérstaklega líf-PE, líf-PP og líf-PET. Rauður hringur er dreginn um tvö líf-plastefni sem notuð eru hér á landi. Hringrás kolefnis Til eru mismunandi leiðir til að hemja sótspor umbúðasamfélagsins. Evrópusambandið leggur allnokkurn pening í annarsvegar þróun hringrásarhagkerfis sem byggir á því að plastið sé endurunnið og þannig notað aftur og aftur og hins vegar í þróun lífhagkerfis sem byggir á ræktun hráefna og að þau verði síðan að mold. Lífhagkerfið er mjög stutt komið, þar eru verulegar áskoranir varðandi umhverfisáhrif landnotkunar, að ræktunin leiði hvorki af sér eyðingu skóga né framræslu lands eins og nokkuð ber á í dag. Það er mikil áskorun að brauðfæða 10 milljarða jarðarbúa 2050 án þess að ganga um of á vistkerfi jarðar og því þarf lífplastframleiðslan að byggja á afkasti frá matvælaframleiðslu til að vera auðveldlega réttlætanleg. Endurvinnsla plasts hefur verið áherslumál í orði í 30 ár, án þess að settir hafi verið nægir fjármunir í þróun góðrar endurvinnslutækni. Við endurvinnum einungis lítið brot af því plastefni sem notað er og endurvinnslan felst í því að efnið sé notað tvisvar í stað einu sinni. Í stað þess að nota plastið einu sinni þá notum við það nú þrjátíu árum síðar 10% betur eða 1,1 sinni. Það er léleg hringrás og hringrásarhagkerfið eru ennþá nánast orðin tóm þegar kemur að plasti. Nýir straumar á Íslandi Almenningur var farinn að standa sig mjög vel í að flokka plast á heimilum og jafnvel þvo það svo það fari hreint til brennslu erlendis. Þá bættist það við á síðasta ári að stór verslunarkeðja skipti út burðarpokum úr plasti fyrir maíspoka. Því var vel tekið. En hvað er maíspoki ? Jurtir eins og kartöflur og maís eru að stórum hluta sterkja, við Evrópubúar ræktum kartöflur og Bandaríkjamenn maís. Sterkjuna er hægt að gerja yfir í mjólkursýru. Á sama hátt og hægt er að búa til fjöletýlen plast (PE) úr etýlen gasi þá er hægt að gera fjölmjólkursýru plast (PLA) úr mjólkursýru. Úr báðum þessum plastefnum er hægt að búa til plastpoka, að vísu þarf að bæta mýkingarefnum í PLA (um 30%) til að pokagerðin sé möguleg. Þessar tvær gerðir plastpoka eru að mörgu leyti eðlislíkar. Það er háð þeim forsendum sem við gefum okkur, hvorri gerðinni fylgir lægra sótspor. Ef þær eru urðaðar í Álfsnesi brotna þær niður á nokkur hundruð árum. Ef svo óheppilega vill til að poki fjúki út í íslenska náttúru þá brotnar hann niður á nokkrum árum, fyrst í örplast og síðan í lífrænt efni sem samlagast náttúrunni. Helsti munurinn felst í þeim möguleikum sem eru varðandi meðhöndlun eftir notkun, hvort þær styðja við þróun hringrásarhagkerfis eða lífhagkerfis. Markaðssetning PLA pokana hefur tekist frábærlega. Stór hluti notenda virðist telja að þeir séu ekki úr plasti heldur maís. Jafnvel má sjá þann misskilning á vef stjórnarráðsins þar sem fjallað er um bann á sölu burðarpoka. Jafnframt er gefið sterklega í skyn í umfjöllun um þá að þeir brotni hratt niður og séu því umhverfisvænir. Við þessa markaðssetningu er verið að villa um fyrir neytendum. Pokarnir eru úr plasti og þeir eru ekki niðurbrjótanlegir nema í jarðgerðarstöð með íblöndun ensíma til niðurbrots PLA. Jarðgerð úr maíspokum við ófullkomnar aðstæður hér á landi hefur því fyrst og fremst leitt til örplastmengunar. Það er ekki í samræmi við væntingar neytenda. Hin stóra verslunarkeðjan skipti út burðarpokunum úr PE fyrir líf-PE. Efni sem hefur nákvæmlega sömu eiginleika og PE en er úr ræktuðu hráefni, gjarnan sykurreyr. Nýlega tilkynntu svo kartöflubændur í Hornafirði að þeir ætluðu framvegis að pakka vöru sinni í líf-PE poka. Þetta er skemmtileg nýjung við umbúðaflóruna hérlendis og framsýn ákvörðun. Það er spennandi að sjá hvaða fleiri nýjungar við sjáum á næstu árum. Hvert stefnir? Eru PLA umbúðir umhverfisvænni en PE efnið sem við höfum lengst af notað? Er líf-PE framtíðin? Um það er erfitt að spá. Hvorki PLA efnið né líf-PE efnið sem landsmenn bera nú heim verður til úr afgöngum frá matvælaframleiðslu heldur er ræktarland notað sérstaklega fyrir þetta og það eykur þrýsting á vistkerfi jarðar. Framleiðslan hefur sannarlega sitt sótspor. Þetta kann þó að breytast í fyllingu tímans. Það er erfitt að spá fyrir um hvort verði mikilvægari lausn þegar fram líða stundir, endurvinnsla eða lífplast. Væntanlega er framtíðin sambland af þeim. Vegna áskorana að ganga ekki á vistkerfi jarðar hefur höfundur þessa pistils trú á að endurvinnsla verði stærri þáttur í að hemja sótsporið og efnin í bláa kassanum á mynd 1 verði ráðandi. Höfundur er verkefnastjóri hjá Nýsköpunarmiðstöð Íslands. Þessi grein er hluti af ritröðinni Nýsköpun og rannsóknir sem varpar ljósi á fjölbreyttar vísindarannsóknir og nýsköpunarstarf sem unnið er að hérlendis. Greinarnar eru skrifaðar af starfsmönnum Nýsköpunarmiðstöðvar Íslands og eru úr ársskýrslu miðstöðvarinnar. Nánari upplýsingar um Nýsköpunarmiðstöð Íslands eru á www.nmi.is.
Þessi grein er hluti af ritröðinni Nýsköpun og rannsóknir sem varpar ljósi á fjölbreyttar vísindarannsóknir og nýsköpunarstarf sem unnið er að hérlendis. Greinarnar eru skrifaðar af starfsmönnum Nýsköpunarmiðstöðvar Íslands og eru úr ársskýrslu miðstöðvarinnar. Nánari upplýsingar um Nýsköpunarmiðstöð Íslands eru á www.nmi.is.
Hver ætlar að taka fimmtu vaktina? Ákall til stjórnmálaflokka María Fjóla Harðardóttir,Halla Thoroddsen Skoðun
Skoðun Glundroði Sjálfstæðisflokksins bitnar á hagstjórn og innviðum Árni Rúnar Þorvaldsson skrifar
Skoðun Hver ætlar að taka fimmtu vaktina? Ákall til stjórnmálaflokka María Fjóla Harðardóttir,Halla Thoroddsen skrifar
Skoðun Þöggun Guðbjörg Ása Jóns Huldudóttir,Margrét Kristín Blöndal,Margrét Rut Eddudóttir,Lukka Sigurðardóttir,Sigtryggur Ari Jóhannsson,Halldóra Jóhanna Hafsteins Âû skrifar
Skoðun Fyrirmyndarstjórn Viðreisnar og Samfylkingar á Reykjavíkurborg? Diljá Mist Einarsdóttir skrifar
Skoðun Um áhrif niðurskurðar á fjárlögum 2025 til kvikmyndagerðar og lista Steingrímur Dúi Másson skrifar
Hver ætlar að taka fimmtu vaktina? Ákall til stjórnmálaflokka María Fjóla Harðardóttir,Halla Thoroddsen Skoðun