Mansalsfórnarlömb fangelsuð

Hreiðar Eiríksson, héraðsdómslögmaður og fyrrverandi rannsóknarlögreglumaður, hefur víðtæka þekkingu í því að vinna gegn mansali. Árið 2002 var hann við störf í Bosníu þar sem hann starfaði í teymi gegn mansali. Þar starfaði hann á vegum íslensku lögreglunnar. Þá hefur hann sinnt lögfræðiráðgjöf hjá Mannréttindaskrifstofu Íslands þar sem hann hefur rætt við fórnarlömb mansals á Íslandi. Hreiðar segir afar mikilvægt að fræða allt samfélagið um fjölbreyttar myndir mansals, hann trúir því að hér á landi sé hægt að uppræta vandann með samstilltu átaki. Þeir brotaþolar sem Hreiðar hefur helst gefið ráð eru fórnarlömb kynlífsþrælkunar og hann telur að úrræði handa þeim séu of fá og ómarkviss. Þá hafi stjórnvöld brugðist í því að uppfylla aðgerðaáætlun gegn mansali.

Sprenging í mansali

„Í Bosníu varð mikil aukning á mansali og kynlífsþrælkun eftir að þar var gert vopnahlé. Friðargæsluliðar streymdu á svæðið, karlmenn sem misnotuðu sér bágar aðstæður kvenna. Einhverjir samverkandi þættir ollu því að þarna varð sprenging í mansali og þá helst því sem snertir kynlífsiðnað.“

Vegna starfa sinna í Bosníu öðlaðist Hreiðar mikinn skilning á líðan brotaþola kynlífsþrælkunar. Fólks, oftast kvenna, sem hafði orðið fyrir endurteknu kynferðisofbeldi yfir langt tímabil. Hann hefur sinnt lögfræðiráðgjöf hjá Mannréttindaskrifstofu Íslands og reiknast til að hafa hitt á annan tug brotaþola hér á landi. Flest konur. Honum hefur skilist hversu erfitt það er að ávinna sér traust brotaþola.

„Ég þekki mest til fórnarlamba kynlífsþrælkunar. Þeirra sem hafa orðið fyrir endurteknu kynferðisofbeldi yfir langt tímabil. Þessi hluti skipulagðrar glæpastarfsemi er mjög skelfilegur og erfiðast í ferlinu er að vinna traust brotaþolans. Það er vegna þess að það er brotið markvisst niður með ákveðnum aðferðum. Það eru lagðar gildrur fyrir viðkomandi og mikil vinna lögð í að fá brotaþolann til að vantreysta öllum þeim sem teljast líklegir til að rétta hjálparhönd. Oftast er traustið til allra rofið þegar viðkomandi er kominn á áfangastað.“

Hreiðar nefnir að margir brotaþola séu haldnir áfallastreituröskun og þá hafi sumir þeirra ekki innsýn í skelfilegar aðstæður vegna þess að þeir hafa upplifað áföll margsinnis og um langt skeið. „Öll þessi áföll móta manneskjuna, hafa áhrif á hana og það tekur langan tíma að ná trausti viðkomandi. Til þess að viðkomandi treysti þeim sem rétta fram hjálparhönd þá þurfa að vera einhver úrræði til staðar sem eru traust. Þessi úrræði eru ekki til staðar í dag og það þarf ákveðið úthald til að skaffa þau,“ segir Hreiðar og segir bæði lögreglu og félagsyfirvöld reyna allt sem er í þeirra valdi til þess að leysa hvert mál með mannsæmandi hætti. Lítill fjárstuðningur og lélegt aðhald stjórnvalda geri þeim erfitt fyrir.

„Þetta eru oftast konur og stúlkur og þær eru illa farnar. Stundum af fíkn en stundum er vandinn tilfinningalegur. Í upphafi var verið að senda þær á áfangaheimili fyrir konur sem voru að koma úr vændi. Kristínarhús. Það er hins vegar að mínu viti algjörlega galið. Þetta er ekki vændi. Þetta eru kynferðisbrot og ofbeldisbrot. Það þarf sérúrræði sem hentar þessu fólki. Það hefur að mínu mati ekki verið staðið nægilega vel að aðgerðaáætlun gegn mansali á Íslandi og ef við getum ekki tryggt grundvallarmannréttindi fólks er varðar frelsi og mannlega reisn, þá erum við illa stödd,“ segir Hreiðar.

Þora ekki heim

Hann bendir á að vandi mansalsbrotaþola sé flókinn. Þar spili inn í ótti við að fara aftur heim í vondar aðstæður og mæta breyttum veruleika. Óttinn raungerist á Íslandi þar sem brotaþolar þurfa raunverulega að óttast það að vera sendir heim.

„Óttinn við að fara heim gerir það líka að verkum að brotaþolar segja ekki frá. Berjast á móti eins lengi og þeir geta og reyna að lifa af í mjög óeðlilegu umhverfi við skelfilegar aðstæður. Öll langtímahugsun hverfur og þótt ég sé enginn sérfræðingur í áfallastreituröskun sé ég hvernig þeir taka fremur ákvörðun frá degi til dags. Þeir eru bara að þrauka. Þeir eru líka hræddir við að bera vitni og eru almennt séð í vondri stöðu sem útheimtir þekkingu og samhæfingu margra aðila. Það er mikil hætta á því að þolendurnir séu sviptir frelsi og seldir mansali að nýju eftir að þeir koma aftur til heimalandsins. Ég hitti nokkrar stúlkur í Bosníu sem sögðu frá slíku.“

Útlendingastofnun og ótti

Þær konur sem Hreiðar telur falla undir skilgreininguna mansalsfórnarlömb leita eftir ráðgjöf um ýmsa þætti. „Þær koma þegar þær lenda í vandræðum og þurfa aðstoð. Þessi vandræði geta varðað vistráðningarsamninga, nauðungarhjónaband og þess háttar. Þær upplifa mjög sterka hótunina um að vera sendar úr landi. Ekki bara frá þeim sem heldur þeim í nauðung heldur líka frá stofnunum samfélagsins, þá sérstaklega Útlendingastofnun.

Þetta fólk getur fengið hjálp. En kerfið er ekki tilbúið til að taka á móti þeim. Ég hefði viljað ganga betur frá kerfinu þannig að það væri öruggt að þær fengju hjálp.“

Mansalsfórnarlömb í fangelsi

Hreiðar nefnir að mansal hafi verið raunveruleiki á Íslandi um áratugaskeið, þótt umræða um mansal og þekking á málaflokknum sé fyrst að verða til nú á síðustu árum. Hann segir að hægt sé að lesa úr gömlum dómum grun um mansal sem á þeim tíma hafi ekki verið nægileg þekking á og nefnir minnisstæðan dóm frá árinu 2003 þegar fimm kínverskar manneskjur sem voru mansalsfórnarlömb voru fangelsaðar. Þá nefnir hann nokkra fíkniefnadóma þar sem grunur hefur kviknað um mansal. „Ég man eftir því þegar þetta kínverska fólk var stöðvað í Leifsstöð. Í dómnum yfir því var sértaklega tiltekið að það væri ekki tilefni til þess að efast um að þetta væri mansal. Þrátt fyrir það þyrfti að gefa skýr skilaboð til glæpasamtaka og því var fólkið fangelsað. Mér finnst það undarleg skilaboð en vonandi hefur þekking á málaflokknum aukist síðan þá.“

Viðurkennd fórnarlömb mansals fangelsuð

Fimm dómar féllu í Hæstarétti haustið 2003. Dómarnir voru gegn kínverskum ríkisborgurum sem allir voru teknir fyrir að framvísa fölsuðum skilríkjum við vegabréfaeftirlit á Keflavíkurflugvelli.



Um var að ræða tvær konur, 20 og 25 ára, og þrjá karlmenn, 22, 28 og 56 ára, sem öll voru að fljúga frá Svíþjóð til Bandaríkjanna en millilentu hér á landi. Þau hlutu 30 og 45 daga fangelsi fyrir skjalafals og var gert að greiða sakarkostnað.

Í dómsorði hjá þeim öllum er sagt að lýsing á ferðatilhögun þeirra og öll atvik að broti beri þess glögg merki að þau séu fórnarlömb mansals. Á undanförnum árum hafi það „færst í vöxt að einstaklingar og alþjóðlegir glæpahringir hafi gert örbirgð íbúa fátækra þjóða að féþúfu sinni“.

Fólkið sé sent félítið til ókunnugra landa, yfirleitt fleiri en eins, þar sem það sé kynnt fyrir ónafngreindum tengiliðum sem útvegi fölsuð vegabréf og flugfarseðla gegn himinhárri greiðslu. Viðkomandi skuldbindi sig svo til að endurgreiða eftir að komið er á áfangastað. Bandaríkin séu vinsæl í þessu sambandi og fórnarlömbum sé talin trú um að þeirra bíði gull og grænir skógar.

Hins vegar taki yfirleitt við vinna í „svokölluðum „sweat-shops“, á veitingastöðum og/eða við vændi, þar sem fólki er haldið nauðugu að störfum og þarf að vinna langan vinnudag, í þeirri von að geta endurgreitt tugþúsunda dala skuld við „vel­gerðar­menn“ sína. Slíkt kallast vinnuþrælkun,“ segir í dómnum.