Ævintýraleg tækifæri við að brjótast úr haftakerfi Heiðar Már Guðjónsson skrifar 4. mars 2014 06:00 Nú eru liðin rúm tvö ár síðan ég birti greinina hrunið 2016 í Fréttablaðinu. Þar var varað við gríðarlegu magni króna í umferð í haftakerfi, sem myndi leiða af sér eignaverðbólgu og innistæðulausan hagvöxt. Eins var varað við því að erlendir kröfuhafar fengju að komast með sína fjármuni úr landi á kostnað íslenskra aðila sem enn væru fastir í höftum. Þegar greinin birtist var opinber umræða um þessa áhættuþætti nánast engin enda vakti hún nokkra athygli. Það kemur kannski ekki á óvart að almenningur hafi ekki gert sér grein fyrir þessum áhættuþáttum því á þessum tíma var Seðlabankinn enn að birta rangar tölur um erlenda stöðu þjóðarbúsins. Seðlabankinn reyndi kerfisbundið að gera minna úr erlendum skuldum en raunin var allt þar til alþingiskosningar voru yfirstaðnar, í maí 2013. Þá kom loksins út skýrsla bankans um fjármálastöðugleika þar sem sjá má að erlendur gjaldeyrir þjóðarbúsins getur runnið til þurrðar um 2015 og þá myndast hætta á greiðslufalli ríkisins. Eins hafa undanfarin misseri komið fram greiningar frá Seðlabankanum og greiningadeildum bankanna um að fasteignabóla sé ekki í augsýn og því ekki eignaverðbólga. Það er athyglisvert í dag þegar íbúðir í fjölbýlishúsum eiga að seljast á þriðja hundrað milljóna króna á sama tíma og verið er að reisa fjöldann allan af fjölbýlishúsum. Svo langt gengur þróunin um þessar mundir að hugmyndir eru uppi um gríðarlega stækkun Kringlunnar þrátt fyrir að skýrsla McKinsey frá haustinu 2012 sýni með óyggjandi hætti að alltof mikið húsnæði er notað í íslenskri verslun sem kemur niður á hagkvæmni hennar. Viðvaranir og ástæður fyrir þessari bólumyndun var einnig rakin í greininni. Aðgangur að lánsfé hefur stóraukist í bankakerfinu og nálgast nú það sem var þegar best lét fyrir hrunið 2008. Bankarnir eru allir í tilvistarkreppu og keppast um að halda stærð sinni þrátt fyrir að bankakerfið sé of stórt á Íslandi en enginn bankanna vill verða sá sem minnkar og að lokum verður undir. Sömu sögu var að segja af þróun á hlutabréfamörkuðum. Greiningaraðilar töldu litlar líkur á að bóla myndi gera vart við sig. Það er áhugavert að síðan greinin birtist hefur hlutabréfaverð hækkað um 50%. Seðlabankinn stóð svo undir væntingum og gaf stoltur út 10.000 króna seðil til staðfestingar á óstjórn peningamála undanfarin ár. Ekki allt ómögulegt Núverandi ríkisstjórn hefur snúið af braut fyrri ríkisstjórnar í samskiptum við kröfuhafa gömlu bankanna og slitastjórnir gömlu bankanna, sem þó ótrúlegt nokk er ekki enn búið að setja í þrot. Seðlabankinn greiddi því miður til kröfuhafa 30 milljarða sumarið 2012 og 300 milljarða í september sama ár, í erlendum gjaldeyri, þrátt fyrir ítrekaðar viðvaranir um að slíkt væri á kostnað íslensks almennings sem sæti fastur í gjaldeyrishöftunum. Seðlabankinn segist hafa verið undir þrýstingi frá fyrri ríkisstjórn við greiðslu þess fjár en erfitt er að sjá að sjálfstæður Seðlabanki þurfi að ganga gegn sannfæringu sinni, ekki síst í ljósi umræðunnar sem skapast hefur undanfarið um mikilvægi sjálfstæðis hans. Það jákvæða er að ytri aðstæður þjóðarbúsins til langs tíma eru einstaklega hagstæðar en um það skrifaði ég bókina Norðurslóðasókn, sem kom út í september, til að benda á öfundsverða framtíð Íslands tengda staðsetningu og auðlindum landsins. Innri þættir eru hins vegar enn í sama sorglega horfi og hefur verið um áratuga skeið. Það eru hins vegar þættir sem eru fullkomlega á okkar valdi og við þurfum að breyta, ef ekki á illa að fara. Það verður ekki hægt að kenna einstaklingum um þær ófarir sem í uppsiglingu eru, heldur eru það kerfislægir þættir sem ráða ferðinni og þarf að taka á. Enginn einstaklingur, sama hversu hæfur hann er, getur stjórnað ónýtu kerfi án þess að illa fari. Lærum af reynslu annarra Fjármálakreppa hefur dunið á flestum þjóðum heims á síðasta árhundraði eða svo. Við höfum reynslu og þekkingu erlendis frá sem einfalt er að læra af. Á fjölmörgum dæmum má læra að oft liggur brotalömin sem leiðir til kreppu í uppbyggingu fjármálakerfisins og gjaldmiðlinum. Mörg dæmi eru um það að veikir heimagjaldmiðlar eins og krónan brengla skilaboð og geta verið stærstu ástæður fyrir kreppum. Margar leiðir eru til staðar til að ræða bót á þessu. Til dæmis er hægt að leita eftir tvíhliða myntsamstarfi við Kanada eða festa krónuna með myntráði við alþjóðlega mynt. Einfaldasta og fljótvirkasta lausnin við gjaldeyriskreppu og höftum, þar sem minni þjóðir eiga í hlut, er að taka upp einhliða aðra mynt. Það hafa 33 þjóðir gert á síðustu áratugum allar með góðum árangri, þó aðstæður hafi verið eins ólíkar innbyrðis og hugsast getur. Við þekkjum hvernig haftakerfi þróast bæði af eigin reynslu og annarra. Þau leiða af sér stöðnun og spillingu þar sem meiru skiptir að komast að kjötkötlunum en að stunda verðmætasköpun. Þetta er þróun sem þarf að koma í veg fyrir. Aðgerða er þörf Bankakerfið sem hrundi var endurreist í óbreyttri mynd eins óskynsamlegt og það er. Síðan var eignarhald bankanna afhent aðilum sem FME metur ekki hæfa til að eiga bankana. Þeim sömu aðilum er í dag leyft að starfa um langan tíma í millibilsástandi nauðasamninga á kjörum sem engum öðrum íslenskum fyrirtækjum stendur til boða og eru þeir til dæmis undanþegnir skilaskyldu gjaldeyris og voru undanþegnir sköttum þangað til nú nýlega. Skref í rétta átt var þó stigið, með því að skattleysi þeirra var afnumið, þökk sé nýrri ríkisstjórn. Það þarf hins vegar að taka næsta skref og klára uppgjörið við hrunið. Það er ekki gert nema gömlu bankarnir, Gamli Landsbankinn, Kaupþing og Glitnir verði settir í gjaldþrot enda hlýtur að vera fullreynt um nauðasamninga. Síðan þarf að búa til umgjörð um bankakerfið þannig að almenningur standi ekki í ábyrgð fyrir það. Það gerist þegar ríkið er ekki lengur lánveitandi til þrautarvara. Við höfum einstakt tækifæri til þess að taka þetta skref nú þar sem bankarnir hafa aldrei í sögunni verið með eins sterk eiginfjárhlutföll til þess að standa á eigin fótum, án ábyrgðar ríkisins. Lausnin felst þannig í aukinni dreifstýringu en ekki í aukinni miðstýringu, sem fælist í því að sameina FME og Seðlabanka með útblásið gjaldeyriseftirlit og gefa þannig embættismönnum meira vald til að hlutast til um útlán og frjáls viðskipti. Lausnin felst í því að hver og einn beri ábyrgð á eigin fjármálum, en geti ekki sent reikninginn á aðra. Íslensku haftakrónunni er ekki viðhaldið fyrir almenning í landinu, heldur fyrir embættismenn og stjórnmálamenn svo þeir geti miðstýrt kerfinu á kostnað almennings. Sjálfstæði í peningamálum á ekki að vera hjá Seðlabankanum heldur þarf íslenska þjóðin sjálfstæði í peningamálum frá Seðlabankanum. Sjálfstæði í peningamálum á að liggja hjá hverjum og einum Íslendingi og hverju íslensku fyrirtæki, sem geti stjórnað því hvaða mynt notuð er hverju sinni í sínum viðskiptum. Staðreyndin er sú að Íslendingum bjóðast ævintýraleg tækifæri á næstu áratugum. Það væri synd að láta augljósa galla heimatilbúins haftakerfis hindra okkur í að nýta þau. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Heiðar Guðjónsson Mest lesið Þegar ómennskan vitnar í lög Bubbi Morthens Skoðun Þjóðin slæst við elda: Hvar er Alþingi? Baldur Borgþórsson Skoðun Þegar ég heyri nafnið Katrín Jakobsdóttir Hans Alexander Margrétarson Hansen Skoðun „Bara“ kennari Álfhildur Leifsdóttir Skoðun Má ekkert gera fyrir millistéttina? Þorbjörg S. Gunnlaugsdóttir Skoðun Góðan daginn, ég ætla að fá … ENGLISH PLEASE! Ólafur Guðsteinn Kristjánsson Skoðun Háskólinn sveik stúdenta um góðar samgöngur Guðni Thorlacius,Katla Ólafsdóttir Skoðun Skráningum á mistökum við sjúkdómsgreiningar er ábótavant Guðrún Gyða Ölvisdóttir Skoðun Hver er okkar ábyrgð á ofbeldi meðal barna Hafdís Hrönn Hafsteinsdóttir Skoðun Að standa með konum og kerfisbreytingum Áslaug Arna Sigurbjörnsdóttir Skoðun Skoðun Skoðun „Heimferða- og fylgdadeild“ Eiríkur Rögnvaldsson skrifar Skoðun Til varnar mennsku kúgarans Hans Alexander Margrétarson Hansen skrifar Skoðun Þegar ómennskan vitnar í lög Bubbi Morthens skrifar Skoðun Engum til sóma Sigmar Guðmundsson skrifar Skoðun Góðan daginn, ég ætla að fá … ENGLISH PLEASE! Ólafur Guðsteinn Kristjánsson skrifar Skoðun Vernd náttúrunnar er ákvörðun Eva Dögg Davíðsdóttir skrifar Skoðun Hver er okkar ábyrgð á ofbeldi meðal barna Hafdís Hrönn Hafsteinsdóttir skrifar Skoðun Er verkalýðsbarátta á Íslandi að hnigna? Sverrir Fannberg Júlíusson skrifar Skoðun Má ekkert gera fyrir millistéttina? Þorbjörg S. Gunnlaugsdóttir skrifar Skoðun Milljarðarnir óteljandi og bókun 35 Haraldur Ólafsson skrifar Skoðun Háskólinn sveik stúdenta um góðar samgöngur Guðni Thorlacius,Katla Ólafsdóttir skrifar Skoðun „Bara“ kennari Álfhildur Leifsdóttir skrifar Skoðun Þjóðin slæst við elda: Hvar er Alþingi? Baldur Borgþórsson skrifar Skoðun Yazan Tamimi – spegill á sjálfsmynd þjóðar Sema Erla Serdaroglu skrifar Skoðun Hvað er niðurskurðarstefna? Halla Gunnarsdóttir skrifar Skoðun Framtíðin liggur í bættri nýtingu auðlinda Helga Kristín Jóhannsdóttir skrifar Skoðun Öryggi sjúklinga – gerum og greinum betur Alma D. Möller skrifar Skoðun Skráningum á mistökum við sjúkdómsgreiningar er ábótavant Guðrún Gyða Ölvisdóttir skrifar Skoðun Sjálfbærni er góður „business“ hjá Orkuveitunni Hólmfríður Sigurðardóttir skrifar Skoðun Að standa með konum og kerfisbreytingum Áslaug Arna Sigurbjörnsdóttir skrifar Skoðun Lækkun gjalda fyrir barnafjölskyldur í Hveragerði Dagný Sif Sigurbjörnsdóttir,Halldór Benjamín Hreinsson,Jóhanna Ýr Jóhannsdóttir,Njörður Sigurðsson,Sandra Sigurðardóttir skrifar Skoðun Mikilvægi fjölskyldu- og parameðferðar – Að styrkja tengsl í flóknum heimi Helena Katrín Hjaltadóttir,Katrín Þrastardóttir skrifar Skoðun Er hvergi hægt að vera í friði? Reynir Böðvarsson skrifar Skoðun Um ferðaþjónustu og ADHD Nanný Arna Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Að taka stjórn á eigin stefnu Sigrún Þóra Sveinsdóttir skrifar Skoðun Ákall um aðgerðir! Lilja Rafney Magnúsdóttir skrifar Skoðun „Mér finnst“ pólitíkin og vindmyllurnar Tómas Ellert Tómasson skrifar Skoðun Frumútboð og framhjáhöld Baldur Thorlacius skrifar Skoðun Grænfáninn 30 ára Sigurlaug Arnardóttir,Guðrún Schmidt,Ósk Kristinsdóttir,Borghildur Gunnardóttir skrifar Skoðun Hingað og ekki lengra Þorbjörg Þorvaldsdóttir skrifar Sjá meira
Nú eru liðin rúm tvö ár síðan ég birti greinina hrunið 2016 í Fréttablaðinu. Þar var varað við gríðarlegu magni króna í umferð í haftakerfi, sem myndi leiða af sér eignaverðbólgu og innistæðulausan hagvöxt. Eins var varað við því að erlendir kröfuhafar fengju að komast með sína fjármuni úr landi á kostnað íslenskra aðila sem enn væru fastir í höftum. Þegar greinin birtist var opinber umræða um þessa áhættuþætti nánast engin enda vakti hún nokkra athygli. Það kemur kannski ekki á óvart að almenningur hafi ekki gert sér grein fyrir þessum áhættuþáttum því á þessum tíma var Seðlabankinn enn að birta rangar tölur um erlenda stöðu þjóðarbúsins. Seðlabankinn reyndi kerfisbundið að gera minna úr erlendum skuldum en raunin var allt þar til alþingiskosningar voru yfirstaðnar, í maí 2013. Þá kom loksins út skýrsla bankans um fjármálastöðugleika þar sem sjá má að erlendur gjaldeyrir þjóðarbúsins getur runnið til þurrðar um 2015 og þá myndast hætta á greiðslufalli ríkisins. Eins hafa undanfarin misseri komið fram greiningar frá Seðlabankanum og greiningadeildum bankanna um að fasteignabóla sé ekki í augsýn og því ekki eignaverðbólga. Það er athyglisvert í dag þegar íbúðir í fjölbýlishúsum eiga að seljast á þriðja hundrað milljóna króna á sama tíma og verið er að reisa fjöldann allan af fjölbýlishúsum. Svo langt gengur þróunin um þessar mundir að hugmyndir eru uppi um gríðarlega stækkun Kringlunnar þrátt fyrir að skýrsla McKinsey frá haustinu 2012 sýni með óyggjandi hætti að alltof mikið húsnæði er notað í íslenskri verslun sem kemur niður á hagkvæmni hennar. Viðvaranir og ástæður fyrir þessari bólumyndun var einnig rakin í greininni. Aðgangur að lánsfé hefur stóraukist í bankakerfinu og nálgast nú það sem var þegar best lét fyrir hrunið 2008. Bankarnir eru allir í tilvistarkreppu og keppast um að halda stærð sinni þrátt fyrir að bankakerfið sé of stórt á Íslandi en enginn bankanna vill verða sá sem minnkar og að lokum verður undir. Sömu sögu var að segja af þróun á hlutabréfamörkuðum. Greiningaraðilar töldu litlar líkur á að bóla myndi gera vart við sig. Það er áhugavert að síðan greinin birtist hefur hlutabréfaverð hækkað um 50%. Seðlabankinn stóð svo undir væntingum og gaf stoltur út 10.000 króna seðil til staðfestingar á óstjórn peningamála undanfarin ár. Ekki allt ómögulegt Núverandi ríkisstjórn hefur snúið af braut fyrri ríkisstjórnar í samskiptum við kröfuhafa gömlu bankanna og slitastjórnir gömlu bankanna, sem þó ótrúlegt nokk er ekki enn búið að setja í þrot. Seðlabankinn greiddi því miður til kröfuhafa 30 milljarða sumarið 2012 og 300 milljarða í september sama ár, í erlendum gjaldeyri, þrátt fyrir ítrekaðar viðvaranir um að slíkt væri á kostnað íslensks almennings sem sæti fastur í gjaldeyrishöftunum. Seðlabankinn segist hafa verið undir þrýstingi frá fyrri ríkisstjórn við greiðslu þess fjár en erfitt er að sjá að sjálfstæður Seðlabanki þurfi að ganga gegn sannfæringu sinni, ekki síst í ljósi umræðunnar sem skapast hefur undanfarið um mikilvægi sjálfstæðis hans. Það jákvæða er að ytri aðstæður þjóðarbúsins til langs tíma eru einstaklega hagstæðar en um það skrifaði ég bókina Norðurslóðasókn, sem kom út í september, til að benda á öfundsverða framtíð Íslands tengda staðsetningu og auðlindum landsins. Innri þættir eru hins vegar enn í sama sorglega horfi og hefur verið um áratuga skeið. Það eru hins vegar þættir sem eru fullkomlega á okkar valdi og við þurfum að breyta, ef ekki á illa að fara. Það verður ekki hægt að kenna einstaklingum um þær ófarir sem í uppsiglingu eru, heldur eru það kerfislægir þættir sem ráða ferðinni og þarf að taka á. Enginn einstaklingur, sama hversu hæfur hann er, getur stjórnað ónýtu kerfi án þess að illa fari. Lærum af reynslu annarra Fjármálakreppa hefur dunið á flestum þjóðum heims á síðasta árhundraði eða svo. Við höfum reynslu og þekkingu erlendis frá sem einfalt er að læra af. Á fjölmörgum dæmum má læra að oft liggur brotalömin sem leiðir til kreppu í uppbyggingu fjármálakerfisins og gjaldmiðlinum. Mörg dæmi eru um það að veikir heimagjaldmiðlar eins og krónan brengla skilaboð og geta verið stærstu ástæður fyrir kreppum. Margar leiðir eru til staðar til að ræða bót á þessu. Til dæmis er hægt að leita eftir tvíhliða myntsamstarfi við Kanada eða festa krónuna með myntráði við alþjóðlega mynt. Einfaldasta og fljótvirkasta lausnin við gjaldeyriskreppu og höftum, þar sem minni þjóðir eiga í hlut, er að taka upp einhliða aðra mynt. Það hafa 33 þjóðir gert á síðustu áratugum allar með góðum árangri, þó aðstæður hafi verið eins ólíkar innbyrðis og hugsast getur. Við þekkjum hvernig haftakerfi þróast bæði af eigin reynslu og annarra. Þau leiða af sér stöðnun og spillingu þar sem meiru skiptir að komast að kjötkötlunum en að stunda verðmætasköpun. Þetta er þróun sem þarf að koma í veg fyrir. Aðgerða er þörf Bankakerfið sem hrundi var endurreist í óbreyttri mynd eins óskynsamlegt og það er. Síðan var eignarhald bankanna afhent aðilum sem FME metur ekki hæfa til að eiga bankana. Þeim sömu aðilum er í dag leyft að starfa um langan tíma í millibilsástandi nauðasamninga á kjörum sem engum öðrum íslenskum fyrirtækjum stendur til boða og eru þeir til dæmis undanþegnir skilaskyldu gjaldeyris og voru undanþegnir sköttum þangað til nú nýlega. Skref í rétta átt var þó stigið, með því að skattleysi þeirra var afnumið, þökk sé nýrri ríkisstjórn. Það þarf hins vegar að taka næsta skref og klára uppgjörið við hrunið. Það er ekki gert nema gömlu bankarnir, Gamli Landsbankinn, Kaupþing og Glitnir verði settir í gjaldþrot enda hlýtur að vera fullreynt um nauðasamninga. Síðan þarf að búa til umgjörð um bankakerfið þannig að almenningur standi ekki í ábyrgð fyrir það. Það gerist þegar ríkið er ekki lengur lánveitandi til þrautarvara. Við höfum einstakt tækifæri til þess að taka þetta skref nú þar sem bankarnir hafa aldrei í sögunni verið með eins sterk eiginfjárhlutföll til þess að standa á eigin fótum, án ábyrgðar ríkisins. Lausnin felst þannig í aukinni dreifstýringu en ekki í aukinni miðstýringu, sem fælist í því að sameina FME og Seðlabanka með útblásið gjaldeyriseftirlit og gefa þannig embættismönnum meira vald til að hlutast til um útlán og frjáls viðskipti. Lausnin felst í því að hver og einn beri ábyrgð á eigin fjármálum, en geti ekki sent reikninginn á aðra. Íslensku haftakrónunni er ekki viðhaldið fyrir almenning í landinu, heldur fyrir embættismenn og stjórnmálamenn svo þeir geti miðstýrt kerfinu á kostnað almennings. Sjálfstæði í peningamálum á ekki að vera hjá Seðlabankanum heldur þarf íslenska þjóðin sjálfstæði í peningamálum frá Seðlabankanum. Sjálfstæði í peningamálum á að liggja hjá hverjum og einum Íslendingi og hverju íslensku fyrirtæki, sem geti stjórnað því hvaða mynt notuð er hverju sinni í sínum viðskiptum. Staðreyndin er sú að Íslendingum bjóðast ævintýraleg tækifæri á næstu áratugum. Það væri synd að láta augljósa galla heimatilbúins haftakerfis hindra okkur í að nýta þau.
Skoðun Skráningum á mistökum við sjúkdómsgreiningar er ábótavant Guðrún Gyða Ölvisdóttir skrifar
Skoðun Lækkun gjalda fyrir barnafjölskyldur í Hveragerði Dagný Sif Sigurbjörnsdóttir,Halldór Benjamín Hreinsson,Jóhanna Ýr Jóhannsdóttir,Njörður Sigurðsson,Sandra Sigurðardóttir skrifar
Skoðun Mikilvægi fjölskyldu- og parameðferðar – Að styrkja tengsl í flóknum heimi Helena Katrín Hjaltadóttir,Katrín Þrastardóttir skrifar
Skoðun Grænfáninn 30 ára Sigurlaug Arnardóttir,Guðrún Schmidt,Ósk Kristinsdóttir,Borghildur Gunnardóttir skrifar