Almannahagsmunir í öndvegi Jónas Guðmundsson skrifar 17. apríl 2013 13:45 „Þegar við búum við það að sömu valdhafarnir, sama fólkið, situr á valdastóli í marga áratugi, og er þarna greinilega til að tryggja sína hagsmuni, og menn treysta því ekki lengur að þeir séu að vinna að almannahag, þá er ekki við góðu að búast.“ Þetta voru orð Páls Skúlasonar, fyrrverandi háskólarektors, í nýlegu útvarpsviðtali (Rás 1, 17. feb. 2013). Hvað merkir það þegar einn fremsti þjóðfélagsrýnir landsins kveður upp slíkan dóm? Ríkir ekki alvarleg kreppa í stjórnmálalífi þjóðarinnar? Getur almenningur í raun ekki treyst því að stjórnmálamenn taki almannahagsmuni fram yfir sérhagsmuni? Eru þetta kannski ekki nýjar fréttir fyrir okkur? Leiðarahöfundur Morgunblaðsins velti fyrir nokkrum árum fyrir sér hvað ylli því að stjórnmálamenn í öllum flokkum og öllum löndum hefðu svo mikla tilhneigingu til að taka sérhagsmuni fram yfir almannahagsmuni (Mbl. 18. des. 2007). Hann taldi margt benda til að stjórnmálamenn væru hræddari við sérhagsmunasamtök heldur en afl atkvæða hinna almennu borgara, og bætti við: „Sérhagsmunasamtök á borð við LÍÚ hafa yfir tiltölulega fáum atkvæðum að ráða. Slík sérhagsmunasamtök ráða ekkert við afl atkvæða hinna almennu borgara, þegar þeir láta til sín taka. En þess á milli er eins og sérhagsmunirnir ráði.“ Óbilgirni sérhagsmunanna Ritari Reykjavíkurbréfs Morgunblaðsins tók á svipuðum tíma dæmi um skipulagsmál í sveitarfélögum: „Hinir kjörnu fulltrúar í bæjarstjórnum eru kjörnir til þess að standa vörð um almannahagsmuni. En þeir geta átt mjög erfitt þegar þeir eru beittir þrýstingi af hálfu sérhagsmunaaðila, sem hafa jafnvel í hótunum um að berjast gegn þeim í næstu kosningum eða í næsta prófkjöri ef þeir hafa ekki sitt fram.“ Jóhann Hauksson lýsir í bók sinni Þræðir valdsins mörgum dæmum, frá því fyrir og eftir hrun, um starfsemi á mörkum opinbers reksturs og einkareksturs, sem reyndust vera aðstöðubrask og enduðu með því að almenningur missti spón úr aski sínum og þurfti að greiða meira fyrir þjónustu eða fengu minna af henni. Flestir vita að sérhagsmunir hafa á undanförnum áratugum fengið vaxandi svigrúm í íslensku samfélagi (reyndar í fleiri vestrænum samfélögum): svigrúm til umsvifa, til auðs, til valda og til áhrifa, meira að segja áhrifa á mótun almannastefnu. „Sveigmenn“ hagsmunanna, eins og Jóhann nefnir þá, hafa greitt götu þeirra og stundum setið báðum megin borðsins. Bankahrunið breytti ekki eins miklu og sumir vonuðu. Þeir sem græddu digra sjóði á hruni krónunnar 2008 voru eftir sem áður ófáanlegir til að deila hvalrekanum með almenningi, sem sat fastur í skuldasúpu og skertri kaupgetu vegna sama gengishruns. Baráttan um veiðileyfagjald varð hörð, og sveigmennirnir hafa lofað að afnema það komist þeir til valda að loknum kosningum.Endurstillum með stjórnarskrá Hvaða leiðir eru færar til að hefja almannahagsmuni til öndvegis á ný? Ný stjórnarskrá, lög, reglur og háttsemi sem af henni munu leiða, er án efa besta tækið til að endurstilla samfélagið í þessum efnum. Í frumvarpi að stjórnarskrá er almannahagur efldur, t.d. í köflum um náttúru Íslands og nýtingu náttúrugæða, menningar- og náttúruverðmæti og náttúruauðlindir. Og svo auðvitað í nýjum greinum um gagnsæi, aukinn rétt almennings og þingmanna til aðgangs að gögnum, sem er öflug vörn gegn spillingu. Í drögunum er meira að segja reynt að greina á milli einkahagsmuna og almannahagsmuna í stjórnmálum. „Alþingismanni er óheimilt að taka þátt í meðferð þingmáls sem varðar sérstaka og verulega hagsmuni hans eða honum nákominna.“ Merkilegt að slíkt ákvæði skuli ekki hafa verið innleitt fyrr. (Bent hefur verið á að helstu forgöngumenn fiskveiðistjórnunarkerfisins á Alþingi 1984 voru útgerðarmenn.) Það ætti að sýna að þessi tilraun um stjórnarskrá má ekki renna út í sandinn. Að almannahagsmunum verði veittur ótvítærður forgangur, stóraukið vægi gagnvart sérhagsmunum einstaklinga, fyrirtækja og hópa, er lykilverkefni í þróun betra og samheldnara samfélags. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Kosningar 2013 Skoðun Mest lesið Löngu þarft samtal um hóp sem gleymist! Katarzyna Kubiś Skoðun Næringarfræði er lykillinn að betri heilsu, viltu vera með? Guðrún Nanna Egilsdóttir Skoðun Menntun fyrir öll – nema okkur Haukur Guðmundsson Skoðun Að sækja gullið (okkar) Þröstur Friðfinnsson Skoðun Mega bara íslenskir karlmenn nauðga konum á Íslandi? Guðný S. Bjarnadóttir Skoðun Til hamingju blaðamenn! Hjálmar Jónsson Skoðun Stormur í Þjóðleikhúsinu Bubbi Morthens Skoðun Það er ekki hægt að loka augunum fyrir þessum veruleika Davíð Bergmann Skoðun Auðbeldi SFS Örn Bárður Jónsson Skoðun Getur Sturlunga snúið aftur? Leifur B. Dagfinnsson Skoðun Skoðun Skoðun Næringarfræði er lykillinn að betri heilsu, viltu vera með? Guðrún Nanna Egilsdóttir skrifar Skoðun Löngu þarft samtal um hóp sem gleymist! Katarzyna Kubiś skrifar Skoðun Menntun fyrir öll – nema okkur Haukur Guðmundsson skrifar Skoðun Það er ekki hægt að loka augunum fyrir þessum veruleika Davíð Bergmann skrifar Skoðun Kirkjugarðsballið: Eiga Íslendingar að mæta þar? Birgir Dýrfjörð skrifar Skoðun Að sækja gullið (okkar) Þröstur Friðfinnsson skrifar Skoðun Til hamingju blaðamenn! Hjálmar Jónsson skrifar Skoðun Stormur í Þjóðleikhúsinu Bubbi Morthens skrifar Skoðun Börn í skugga stríðs Hólmfríður Jennýjar Árnadóttir skrifar Skoðun Opið bréf til mennta- og barnamálaráðherra Gunnar Örn Vopnfjörð Þorsteinsson skrifar Skoðun Hvernig gerum við Grundarhverfi enn betra? Ævar Harðarson skrifar Skoðun Matvælaframleiðslulandið Ísland – er framtíð án sérþekkingar? Ólöf Guðný Geirsdóttir,Ólafur Ögmundarson skrifar Skoðun 120km hraði á Keflavíkurveginum og netsölur með áfengi Jón Páll Haraldsson skrifar Skoðun Lausnin liggur fyrir – Landspítali þarf að stíga skrefið Sandra B. Franks skrifar Skoðun Auðbeldi SFS Örn Bárður Jónsson skrifar Skoðun Skjárinn og börnin Daðey Albertsdóttir,Silja Björk Egilsdóttir,Skúli Bragi Geirdal skrifar Skoðun „Er stjúpmamma þín vond eins og í Öskubusku?“ Hafdís Bára Ólafsdóttir skrifar Skoðun Af hverju er Framsóknarfólk hamingjusamast? Árelía Eydís Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Norska leiðin hefur gefist vel – í Póllandi Heiðrún Lind Marteinsdóttir skrifar Skoðun Opið hús fyrir útvalda Björn Brynjúlfur Björnsson skrifar Skoðun Af hverju hræðist fólk kynjafræði? Eydís Ásbjörnsdóttir skrifar Skoðun Hlustum á okkar landsliðskonur - sýnum Ísrael rauða spjaldið Hrönn G. Guðmundsdóttir,Ragnhildur Hólmgeirsdóttir skrifar Skoðun Hópnauðganir/svartheimar! Davíð Bergmann skrifar Skoðun Valdið og samvinnuhugsjónin Kjartan Helgi Ólafsson skrifar Skoðun NPA breytti lífinu mínu Sveinbjörn Eggertsson skrifar Skoðun Hefur þú tilkynnt um ofbeldi gegn barni? Alfa Jóhannsdóttir skrifar Skoðun Gildi kærleika og mannúðar Toshiki Toma skrifar Skoðun Hvernig tryggjum við samkeppnishæfni þjóðar? Jón Skafti Gestsson skrifar Skoðun Í minningu Frans páfa - sem tók sér nafn verndardýrlings dýra og náttúru Árni Stefán Árnason skrifar Skoðun Flottu kjötauglýsingarnar í blöðunum... Ole Anton Bieltvedt skrifar Sjá meira
„Þegar við búum við það að sömu valdhafarnir, sama fólkið, situr á valdastóli í marga áratugi, og er þarna greinilega til að tryggja sína hagsmuni, og menn treysta því ekki lengur að þeir séu að vinna að almannahag, þá er ekki við góðu að búast.“ Þetta voru orð Páls Skúlasonar, fyrrverandi háskólarektors, í nýlegu útvarpsviðtali (Rás 1, 17. feb. 2013). Hvað merkir það þegar einn fremsti þjóðfélagsrýnir landsins kveður upp slíkan dóm? Ríkir ekki alvarleg kreppa í stjórnmálalífi þjóðarinnar? Getur almenningur í raun ekki treyst því að stjórnmálamenn taki almannahagsmuni fram yfir sérhagsmuni? Eru þetta kannski ekki nýjar fréttir fyrir okkur? Leiðarahöfundur Morgunblaðsins velti fyrir nokkrum árum fyrir sér hvað ylli því að stjórnmálamenn í öllum flokkum og öllum löndum hefðu svo mikla tilhneigingu til að taka sérhagsmuni fram yfir almannahagsmuni (Mbl. 18. des. 2007). Hann taldi margt benda til að stjórnmálamenn væru hræddari við sérhagsmunasamtök heldur en afl atkvæða hinna almennu borgara, og bætti við: „Sérhagsmunasamtök á borð við LÍÚ hafa yfir tiltölulega fáum atkvæðum að ráða. Slík sérhagsmunasamtök ráða ekkert við afl atkvæða hinna almennu borgara, þegar þeir láta til sín taka. En þess á milli er eins og sérhagsmunirnir ráði.“ Óbilgirni sérhagsmunanna Ritari Reykjavíkurbréfs Morgunblaðsins tók á svipuðum tíma dæmi um skipulagsmál í sveitarfélögum: „Hinir kjörnu fulltrúar í bæjarstjórnum eru kjörnir til þess að standa vörð um almannahagsmuni. En þeir geta átt mjög erfitt þegar þeir eru beittir þrýstingi af hálfu sérhagsmunaaðila, sem hafa jafnvel í hótunum um að berjast gegn þeim í næstu kosningum eða í næsta prófkjöri ef þeir hafa ekki sitt fram.“ Jóhann Hauksson lýsir í bók sinni Þræðir valdsins mörgum dæmum, frá því fyrir og eftir hrun, um starfsemi á mörkum opinbers reksturs og einkareksturs, sem reyndust vera aðstöðubrask og enduðu með því að almenningur missti spón úr aski sínum og þurfti að greiða meira fyrir þjónustu eða fengu minna af henni. Flestir vita að sérhagsmunir hafa á undanförnum áratugum fengið vaxandi svigrúm í íslensku samfélagi (reyndar í fleiri vestrænum samfélögum): svigrúm til umsvifa, til auðs, til valda og til áhrifa, meira að segja áhrifa á mótun almannastefnu. „Sveigmenn“ hagsmunanna, eins og Jóhann nefnir þá, hafa greitt götu þeirra og stundum setið báðum megin borðsins. Bankahrunið breytti ekki eins miklu og sumir vonuðu. Þeir sem græddu digra sjóði á hruni krónunnar 2008 voru eftir sem áður ófáanlegir til að deila hvalrekanum með almenningi, sem sat fastur í skuldasúpu og skertri kaupgetu vegna sama gengishruns. Baráttan um veiðileyfagjald varð hörð, og sveigmennirnir hafa lofað að afnema það komist þeir til valda að loknum kosningum.Endurstillum með stjórnarskrá Hvaða leiðir eru færar til að hefja almannahagsmuni til öndvegis á ný? Ný stjórnarskrá, lög, reglur og háttsemi sem af henni munu leiða, er án efa besta tækið til að endurstilla samfélagið í þessum efnum. Í frumvarpi að stjórnarskrá er almannahagur efldur, t.d. í köflum um náttúru Íslands og nýtingu náttúrugæða, menningar- og náttúruverðmæti og náttúruauðlindir. Og svo auðvitað í nýjum greinum um gagnsæi, aukinn rétt almennings og þingmanna til aðgangs að gögnum, sem er öflug vörn gegn spillingu. Í drögunum er meira að segja reynt að greina á milli einkahagsmuna og almannahagsmuna í stjórnmálum. „Alþingismanni er óheimilt að taka þátt í meðferð þingmáls sem varðar sérstaka og verulega hagsmuni hans eða honum nákominna.“ Merkilegt að slíkt ákvæði skuli ekki hafa verið innleitt fyrr. (Bent hefur verið á að helstu forgöngumenn fiskveiðistjórnunarkerfisins á Alþingi 1984 voru útgerðarmenn.) Það ætti að sýna að þessi tilraun um stjórnarskrá má ekki renna út í sandinn. Að almannahagsmunum verði veittur ótvítærður forgangur, stóraukið vægi gagnvart sérhagsmunum einstaklinga, fyrirtækja og hópa, er lykilverkefni í þróun betra og samheldnara samfélags.
Skoðun Matvælaframleiðslulandið Ísland – er framtíð án sérþekkingar? Ólöf Guðný Geirsdóttir,Ólafur Ögmundarson skrifar
Skoðun Hlustum á okkar landsliðskonur - sýnum Ísrael rauða spjaldið Hrönn G. Guðmundsdóttir,Ragnhildur Hólmgeirsdóttir skrifar
Skoðun Í minningu Frans páfa - sem tók sér nafn verndardýrlings dýra og náttúru Árni Stefán Árnason skrifar