Símtal breytti bankasölunni

Mikil átök voru bak við tjöldin á milli Davíðs Oddssonar og Halldórs Ásgrímssonar í aðdragandanum að sölu Landsbankans og Búnaðarbankans árið 2002, svo við lá að slitnaði upp úr stjórnarsamstarfinu. Einna hörðustu deilurnar stóðu um sölu Landsbankans á hluta sínum í VÍS haustið 2002, en Landsbankinn átti helminginn í VÍS á móti S-hópnum, sem síðar keypti Búnaðarbankann. Davíð Oddsson og Halldór Ásgrímsson áttu beina aðkomu að sölu beggja bankanna, tóku völdin af framkvæmdanefnd um einkavæðingu og sáu til þess að bönkunum væri komið í hendurnar á "réttum" eigendum; Landsbankinn til Björgólfsfeðga fyrir hönd Sjálfstæðisflokksins og Búnaðarbankinn til S-hópsins fyrir hönd Framsóknarflokksins. Framkvæmdanefnd að einkavæðingu hafði vorið 2002 unnið að því að allur eftirstandandi hlutur ríkisins í Landsbankanum, þá rétt undir 50 prósentum, yrði seldur á almennum markaði eftir vel heppnað hlutafjárútboð til almennings fyrr á árinu og misheppnaða sölu á kjölfestuhlut í bankanum til erlends aðila haustið 2001. Ráðherranefndin, sem í sátu Davíð Oddsson forsætisráðherra, Halldór Ásgrímsson utanríkisráðherra, Geir H. Haarde fjármálaráðherra og Valgerður Sverrisdóttir viðskiptaráðherra, hafði gefið framkvæmdanefndinni fyrirskipanir um að undirbúa sölu hlutarins á almennum markaði. Dreifð eignaraðild, sem Davíð Oddsson hafði áður talað fyrir, yrði tryggð með því að leyfa engum að kaupa meira en þriggja til fjögurra prósenta hlut í bankanum. Ekki átti að selja Búnaðarbankann fyrr en að fenginni reynslu við söluna á Landsbankanum, en stefnt var að því að salan yrði með sama hætti. Björgólfur hringir í Davíð Með einu símtali Björgólfs Guðmundssonar til Davíðs Oddssonar í júní 2002 var einkavæðingarferli bankanna kippt úr höndunum á framkvæmdanefndinni. Ráðherranefndin tók u-beygju í afstöðu sinni til sölunnar og lagði nýjar línur fyrir framkvæmdanefndina. Selja ætti allan eignarhlut beggja bankanna til eins fjárfestis. Bankarnir voru auglýstir og sendu fimm inn tilkynningar um áhuga: Samson, sem samansettur var af Björgólfi Guðmundssyni, syni hans Björgólfi Thor Björgólfssyni og Magnúsi Þorsteinssyni; Kaldbakur sem samanstóð af Eiríki Jóhannessyni og Þorsteini Má Baldvinssyni; S-hópurinn, sem Ólafur Ólafsson stýrði; Íslandsbanki og Þórður Magnússon fyrir hönd fjárfesta. Samson, Kaldbakur og S-hópurinn voru valdir til frekari viðræðna um kaupin á Landsbankanum, sem fara áttu fram fyrst. Öllum þeim sem komu að einkavæðingarferlinu, hvorum megin við borðið sem þeir sátu, var frá upphafi ljóst að ætlun ráðherranna væri sú að Björgólfsfeðgar fengju Landsbankann. Þá gerðu ráðherrar Framsóknarflokksins, þau Halldór Ásgrímsson og Valgerður Sverrisdóttir, ítarlegar tilraunir til þess að fá Kaldbak og S-hópinn til að sameinast um kaupin á Búnaðarbankanum. Halldór Ásgrímsson kom sjálfur til leiðar, og tók þátt í, fundum með Kaldbaksmönnum og fulltrúum S-hópsins í því skyni að reyna að koma á samvinnu þeirra á milli. Samson með lægsta tilboðið Samson var valinn til að kaupa Landsbankann þrátt fyrir að hafa verið með umtalsvert lægra tilboð en báðir keppinautarnir, Kaldbakur og S-hópurinn. Að auki fékk Samson 700 milljóna króna afslátt á verðið, sem rætt hafði verið um áður en tilkynnt var að fara ætti í samningsviðræður við hópinn um Landsbankann. Þrátt fyrir ítrekaðar tilraunir Halldórs Ásgrímssonar tókst honum ekki að koma á samvinnu milli hópanna tveggja, Kaldbaks og S-hópsins, og fór svo að S-hópurinn keypti bankann eftir að hafa boðið hæsta verðið. Þó nokkrum mánuðum áður en samningar tókust milli S-hópsins og framkvæmdanefndar um kaupin á Búnaðarbankanum var farið að undirbúa hugsanlega sameiningu Búnaðarbankans og Kaupþings. Eftir kaup S-hópsins á Búnaðarbankanum hófust viðræður við Kaupþing fyrir alvöru. Á sama tíma var S-hópurinn í viðræðum við Samson um hugsanlega sameiningu Landsbankans og Búnaðarbankans og Samson var jafnframt í viðræðum við Kaupþing um sameiningu. Bankarnir þrír voru því allir í samningaviðræðum hver við annan. Kaupþing og Búnaðarbankinn sameinuðust fáeinum vikum eftir að gengið var frá samningum um kaup S-hópsins á Landsbankanum, í apríl 2003. Fyrir það verðlaunaði Valgerður Sverrisdóttir viðskiptaráðherra Sigurð Einarsson, forstjóra Kaupþings Búnaðarbanka, þegar hún sæmdi hann viðskiptaverðlaunum ársins 2003. Átökin um bankana eiga langan aðdraganda Átök Halldórs Ásgrímssonar og Davíðs Odssonar um bankana tvo áttu sér langan aðdraganda. Í stefnuyfirlýsingu ríkisstjórnar Sjálfstæðisflokks og Framsóknarflokks eftir kosningarnar 1995 kemur fram að breyta skuli rekstrarformi ríkisviðskiptabankanna þannig að þeir verði reknir sem hlutafélög. Í maí 1997 samþykkti Alþingi síðan lög um stofnun hlutafélaga um Landsbanka Íslands og Búnaðarbanka Íslands og var þá tekið fyrsta skrefið í átt til einkavæðingar ríkisbankanna tveggja, Landsbankans og Búnaðarbankans. Í júlí 1998 birtust fréttir í fjölmiðlum um það að sænski bankinn Skandinaviska Enskilda Banken, SE-bankinn, hefði áhuga á að kaupa hlut í Landsbankanum og jafnframt lýst sig fylgjandi hugmyndum um að Landsbankinn keypti þann helmingseignarhlut í VÍS sem bankinn ætti ekki þegar. SE-bankinn setti það hins vegar sem skilyrði að hann fengi keyptan hreinan meirihluta hlutafjár í Landsbankanum eða ráðandi hlut miðað við dreifða eignaraðild. Á þeim tíma voru framsóknarmenn sagðir hlynntir því að sænski bankinn yrði kjölfestufjárfestir í Landsbankanum en sjálfstæðismenn voru sagðir hafa fyrirvara gagnvart því. Stjórnvöld gagnrýnd Ríkisstjórnin var gagnrýnd fyrir að leita ekki til innlendra fjárfesta og sagði Halldór við það tilefni að íslenskum stjórnvöldum væri skylt að kanna einnig áhuga innlendra fjárfesta svo tryggja mætti að sem hæst verð fengist fyrir bankann. Davíð Oddsson forsætisráðherra taldi mikilvægt að eignarhald í bönkunum yrði dreift og þeir yrðu sem hlutlausastir gagnvart viðskiptalífinu. Hann benti á að ef einhverjum aðilum í viðskiptalífinu tækist að ná mjög sterkum tökum á einstökum bönkum yrði hætt við að einkasjónarmið og skammtímahagsmunir gætu bitnað á arðsemikröfum sem bankinn ætti að lúta. Davíð talaði mjög ákveðið gegn því í fjölmiðlum á þessum tíma að einn aðili eða skyldir aðilar færu með stóran eignarhlut í bankastofnunum. Hann sagði að það væri nægilegt að stærstu eignaraðilarnir, sem kæmu til með að hafa leiðbeinandi forystu um reksturinn, ættu eignarhluti á bilinu þrjú til átta prósent. Davíð sagði það ekki æskilegt og alls ekki nauðsynlegt að einn aðili eða skyldir aðilar réðu yfir 30 til 40 prósenta eignarhlut í bankastofnun. Þá sagði hann það vel koma til greina að tryggja dreifða eignaraðild í bönkum með lögum. "Íslenska þjóðríkið er þannig vaxið að það er ekki hollt fyrir það að vera í höndunum á mjög fáum aðilum," sagði Davíð meðal annars í viðtali í fréttum Sjónvarpsins í ágúst 1998. Stjórnarflokkana greindi á Davíð og Halldór greindi samkvæmt þessu á um það hvort æskilegt væri að setja hömlur á eignaraðild í bönkunum. Að lokum fór svo að stjórnvöld létu af viðræðum sínum við SE-bankann og ákváðu að fresta um ótilgreindan tíma sölu hlutafjár ríkissjóðs í bönkunum. Finnur Ingólfsson viðskiptaráðherra kynnti stefnumótun ríkisstjórnarinnar um sölu ríkisbankanna í ágústlok 1998, þegar skýrt var frá því að gera ætti bankana að hlutafélögum. Þar voru ástæðurnar fyrir ákvörðun ríkisstjórnarinnar sagðar vera þær að umræðan um hagræðingu í bankakerfinu væri skammt á veg komin. Rétt væri að láta reyna frekar á rekstur bankanna í nýju rekstrarformi og nýta betur þau sóknarfæri sem til staðar væru að óbreyttu, svo sem með skráningu á Verðbréfaþingi. Í lögunum um bankana frá því 1997 var ráðherra heimilt að bjóða út nýtt hlutafé í bönkunum. Viðskiptaráðherra nýtti þessa heimild haustið 1998 er ný hlutabréf voru boðin út og bankinn skráður á Verðbréfaþingi Íslands. Alls keyptu rúmlega 12 þúsund manns bréf í Landsbankanum á genginu 1,9 og 93 þúsund í Búnaðarbankanum á genginu 1,26 til starfsmanna og 2,15 til almennings. Hluthöfum í Búnaðarbankanum fækkaði þó í þrjátíu þúsund ári síðar. Gengi bréfa í Landsbankanum hækkaði verulega á skömmum tíma og var orðið 4,14 í nóvember 1999. Hefði verið hægt að selja bankana til almennings 1999 Ríkisstjórn Sjálfstæðisflokks og Framsóknarflokks sem mynduð var eftir kosningarnar 1999 setti það í stefnuyfirlýsingu sína að hlutabréf í ríkisbönkunum yrðu seld. Þá um haustið voru samþykkt lög sem heimiluðu sölu ríkissjóðs á 15 prósentum af hlut ríkisins í Landsbankanum og Búnaðarbankanum. Frumvarpið var lagt fram af þáverandi viðskiptaráðherra, Finni Ingólfssyni. Lögin voru samþykkt í desember og fór salan fram síðar sama mánuð. Líkt og viðskiptaráðherra hafði óskað eftir sá framkvæmdanefnd um einkavæðingu um söluna. Lagði hann áherslu á dreifða sölu til almennings. Almenningi var gefinn afsláttur frá markaðsgengi í bönkunum og voru bréfin í Landsbankanum seld á genginu 3,8 og 4,1 í Búnaðarbankanum. Alls skráðu 55 þúsund manns sig fyrir hlut í bönkunum tveimur og nam söluandvirðið um 5,5 milljörðum króna. Framkvæmdanefnd um einkavæðingu hefur bent á það að umframeftirspurn eftir bréfunum í útboðunum hafi verið svo mikil að hægt hefði verið að selja allan hlut ríkisins í báðum bönkunum í þessum áfanga. Að hlutafjárútboðinu loknu átti ríkissjóður 72 prósenta hlut í Landsbankanum og viðlíka í Búnaðarbankanum. Hlutur ríkisins í Landsbankanum minnkaði um fjögur prósentustig ári síðar vegna hlutafjáraukningar í tengslum við kaupa Landsbankans á breska bankanum The Heritable and General Investment Bank. Greitt var fyrir bankann með hlutabréfum. Finnur hættir sem ráðherra Í lok desember 1999 tilkynnti Finnur Ingólfsson þá ákvörðun sína að hætta sem viðskiptaráðherra og sækja um stöðu seðlabankastjóra. Ákvörðun sína skýrði hann með því að pólitíkin væri orðin óvægnari en áður og gagnrýni beindist í auknum mæli að stjórnmálamönnum persónulega. Brotthvarf Finns úr ríkisstjórninni var Halldóri Ásgrímssyni einna erfiðast því Finnur hafði um langa hríð verið nokkurs konar sáttasemjari og milligöngumaður milli Halldórs og Davíðs Oddssonar, en samstarf þeirra var ekki með besta móti á þessum tíma. Eftir að Finnur tók við embætti Seðlabankastjóra í ársbyrjun 2000 hélt hann samt sem áður áfram að vera eins konar sáttasemjari milli Halldórs og Davíðs. Sérstaklega reyndi á Finn þegar líða tók á einkavæðingarferli Landsbankans og Búnaðarbankans, sumarið og haustið 2002, ekki síst í tengslum við átök stjórnarflokkanna um VÍS, eins og nánar verður vikið að síðar. Valgerður Sverrisdóttir tók við embætti viðskiptaráðherra á gamlársdag 1999 og tók um leið við sæti Finns í ráðherranefnd um einkavæðingu. Vilji fyrir sameiningu bankanna tveggja Í október árið 2000 tók ríkisstjórnin þá ákvörðun að beina tilmælum til bankaráða Landsbankans og Búnaðarbankans um að hefja viðræður um sameiningu bankanna. Í yfirlýsingu ríkisstjórnarinnar var þess þó ekki getið hvort ætlunin væri að einkavæða hinn sameinaða banka né hvað gera skyldi við helmingshlut Landsbankans í VÍS, líkt og bent var á í leiðara Morgunblaðsins á þessum tíma. Ráðherrar Famsóknarflokksins í ríkisstjórn voru ófáanlegir til þess að ráðast í sameiningu bankanna án þess að leita samþykkis Samkeppnisráðs fyrst. Var Valgerður Sverrisdóttir, iðnaðar- og viðskiptaráðherra, þar einna ákveðnust, en hún var nýtekin við ráðherraembætti af Finni Ingólfssyni. Framsóknarmenn óttuðust að lenda í vandræðum varðandi sameininguna ef Samkeppnisráð kæmist að henni lokinni að þeirri niðurstöðu að hún hefði verið ólögmæt. Sjálfstæðismenn héldu því hins vegar fram að með samningi við Sparisjóðina, um að taka við ákveðnum hluta starfsemi bankanna, mætti koma í veg fyrir synjun Samkeppnisráðs, sérstaklega ef sótt yrði um heimild fyrir sameiningu eftir á. Ef Samkeppnisráð kæmi með athugasemdir um sameininguna mætti auðveldlega bregðast við þeim. Voru viðræður við Sparisjóðina hafnar og undirbúningur að sameiningu bankanna tveggja var kominn það langt á veg þegar óskað var eftir úrskurði Samkeppnisráðs að þegar var búið að ákveða hver yrði bankastjóri í hinum nýja banka, en það var Eiríkur Jóhannsson í Kaldbaki. Mikið kapp á að ljúka afgreiðslu málsins Ríkisstjórnin lagði mikið upp úr því að málið yrði afgreitt frá Alþingi eins fljótt og auðið væri. Valgerður sagði í umræðum á Alþingi skömmu áður en niðurstaða Samkeppnisráðs var birt að henni þætti mjög mikilvægt ef ekki "algjörlega nauðsynlegt" að lög sem leyfðu sameininguna yrðu sett fyrir jól. "Það eru geysilegir fjárhagslegir hagsmunir í húfi fyrir ríkið og viðskiptalegir hagsmunir fyrir bankana," sagði Valgerður. Samkeppnisráð komst hins vegar að þeirri niðurstöðu í desember að fyrirhugaður samruni myndi leiða til of mikillar samþjöppunar og markaðsráðandi stöðu og myndi raska samkeppni á mörkuðum fyrir innlán og útlán, á greiðslumiðlunarmörkuðum og markaði fyrir verðbréfa- og gjaldeyrisviðskipti. Niðurstaðan var mikil vonbrigði fyrir ríkisstjórnina. "Ég hafði gert mér vonir um að niðurstaða samkeppnisráðs yrði önnur," sagði viðskiptaráðherra á Alþingi er hún kynnti niðurstöður Samkeppnisráðs. Halldór Ásgrímsson utanríkisráðherra sagði við sama tækifæri að úrskurðurinn kæmi vissulega á óvart en ríkisstjórnin ætti að fara eftir honum. Sjálfstæðismenn reiðir Valgerði Ríkisstjórnin ákvað á fundi sínum strax og niðurstaða samkeppnisráðs lá fyrir að seld yrðu hlutabréf ríkisins í bönkunum og lagt yrði fram frumvarp þess eðlis á vorþingi. Davíð Oddsson forsætisráðherra benti á í umræðunum á Alþingi að umræðan um sameiningu bankanna hefði fyrst og fremst staðið um það hvort sameina ætti bankana fyrst og selja svo eða hvort ætti að selja fyrst og sameina svo. "Sá úrskurður sem nú liggur fyrir útilokar hvort tveggja," sagði Davíð. "Hann útilokar það líka að eftir að búið er að selja bankana, eins og yfirlýsingar liggja fyrir af hálfu ríkisstjórnarinar, að þá geti markaðurinn sameinað bankana. Ef einhver aðili ætti að fagna alveg sérstaklega í dag þá er það hinn stóri banki, Fjárfestingarbankinn og Íslandsbanki sameinaðir, því að búið er að ákveða og úrskurða það að honum skuli ekki verða veitt nægileg samkeppni. Hann mun hafa yfirburðastöðu," sagði Davíð. Mikil gremja var meðal sjálfstæðismanna eftir að úrskurður Samkeppnisstofnunar varð ljós og kenndu þeir Valgerði Sverrisdóttur um að hafa þvertekið fyrir það að láta sameininguna fara fram áður en úrskurðurinn lægi fyrir. Davíð Oddsson og Kjartan Gunnarsson, þáverandi bankaráðsmaður í Landsbanka, sem þangað hafði verið skipaður til þess að undirbúa einkavæðingu bankans, voru sérstaklega illir út í Valgerði og voru sannfærðir um að ef úrskurðurinn hefði verið fenginn eftir á hefði verið hægt að bregðast við honum með smávægilegum tilfærslum á einingum milli hins nýja sameinaða banka og sparisjóðanna. Hugað að fjárfestingu erlends fyrirtækis Í mars 2001 lagði viðskiptaráðherra fram frumvarp á Alþingi sem heimilaði sölu ríkisins á öllu hlutafé sínu í ríkisbönkunum. Salan átti að hefjast á árinu og ljúka fyrir lok kjörtímabilsins árið 2003 og sérstaklega skyldi leitað eftir því að erlent fjármálafyrirtæki fjárfesti í bönkunum. "Í samræmi við stefnu ríkisstjórnarinnar um sölu fyrirtækja í eigu ríkisins verður lögð áhersla á sölu til almennings og tilboðssölu," sagði Valgerður við það tækifæri. "Einnig er gert ráð fyrir að kannaður verði áhugi kjölfestufjárfesta um kaup á stórum hlut í bönkunum. Í því sambandi verði sérstaklega hugað að fjárfestingu erlends fjármálafyrirtækis í bönkunum. Við val á slíkum fjárfesti verði tekið mið af verklagsreglum um einkavæðingu," sagði hún. Seðlabankinn mælti með því í umsögn sinni um frumvarpið að leitað yrði til erlendra aðila varðandi sölu bankanna. Finnur Ingólfsson var orðinn Seðlabankastjóri á þessum tíma. Umsögn Seðlabankans um frumvarpið var mjög áþekk þeirri afstöðu sem framsóknarmenn lýstu þegar útlit var fyrir að sænski SE-bankinn myndi kaupa kjölfestuhlut í Landsbankanum árið 1998. "Hvað áhrærir kaup erlendra fjármálastofnana á hlutum í hinum einkavæddu bönkum er ljóst að innkoma erlends fjármagns mun stuðla að því að ríkið fái hámarksverð fyrir eign sína. Seðlabankinn telur auk þess að ýmsu leyti æskilegt að erlendir bankar eignist hluti í íslenskum bönkum. Slík eignaraðild er líkleg til þess að styrkja innlenda banka og þar með stöðugleika bankakerfisins, efla viðskiptasambönd og færa íslenskum fjármálamarkaði mikilvæga sérþekkingu," sagði í umsögninni. Landsbankinn seldur fyrst Framkvæmdanefnd um einkavæðingu var falinn undirbúningur að sölu bankanna en í nefndinni sátu Hreinn Loftsson lögmaður, Jón Sveinsson lögmaður og Sævar Þór Sigurgeirsson endurskoðandi, ásamt Steingrími Ara Arasyni hagfræðingi. Starfsmaður nefndarinnar var Skarphéðinn Berg Steinarsson. Hreinn Loftsson fór með formennsku í nefndinni þangað til hann sagði sig úr henni á fyrri hluta árs 2002 og tók Ólafur Davíðsson, ráðuneytisstjóri í forsætisráðuneytinu, sæti hans í nefndinni og Jón Sveinsson við formennsku. Þá tók Baldur Guðlaugsson, ráðuneytisstjóri í fjármálaráðuneytinu, við sæti Steingríms Ara haustið 2002 eftir úrsögn Steingríms Ara. Í mars 2001 óskaði viðskiptaráðherra eftir tillögum frá framkvæmdanefnd um einkavæðingu um fyrirkomulag á sölu Landsbankans til almennings og tilboðssölu. Í lok maí sama ár kynnti nefndin ráðherranefndinni tillögur sínar, sem síðar voru samþykktar á ríkisstjórnarfundi. Í ráðherranefndinni áttu sæti Davíð Oddsson forsætisráðherra, Geir H. Haarde fjármálaráðherra, Halldór Ásgrímsson utanríkisráðherra og Valgerður Sverrisdóttir viðskiptaráðherra.