Fíknisjúkdómur – samfélagsleg ábyrgð sem við þurfum að takast á við Halldór Þór Svavarsson skrifar 18. ágúst 2025 11:31 Fíknisjúkdómur er einn af lífshættulegu langvinnu sjúkdómunum sem samfélagið okkar berst við – og við stöndum okkur ekki nógu vel. Þetta er sjúkdómur sem finnst allsstaðar, í öllum stéttum og aldurshópum. Samt höldum við áfram að láta fordóma og úrelta hugsun stjórna viðbrögðum okkar. Tölum hreint út: Á meðan við köllum fólk með fíknivanda „ruslalýð" í stað þess að viðurkenna að þetta eru einstaklingar með alvarlegan sjúkdóm, munum við ekki komast áfram. „Stríðið gegn fíkniefnum" – peningasóun á hæsta stigi Íslenska ríkið eyðir milljarða króna í þetta svokallaða „stríð gegn fíkniefnum". Lögreglan og tollurinn gera sitt besta – en hvað skilar þetta? Magn haldlagðra efna er aðeins dropi í hafið og eftirspurnin helst óbreytt. Þetta er einfalt markaðslögmál: þar sem eftirspurn er til staðar, finnur framboðið alltaf leið. Þessi nálgun – að einblína á framboðshliðina frekar en eftirspurnina – er ekki aðeins óskilvirk heldur gríðarlega dýr og beinlínis skaðleg. Hún viðheldur vítahring og kostar skattgreiðendur stórfé sem nýttist betur í raunverulegar lausnir. Heilbrigðismál, ekki glæpamál – er það ekki augljóst? Fíkn er sjúkdómur sem þarfnast meðferðar, ekki fangelsunar. Tími er kominn til að færa þennan málaflokk frá dómsmálaráðuneytinu yfir til heilbrigðisráðuneytisins. Þannig tryggjum við að þegar einhver er tilbúinn að fá hjálp, þá sé hún í boði strax. Í dag bíður fólk mánuðum saman eftir meðferðarplássi. Í þeirri bið hverfur oft glugginn þegar einstaklingurinn er tilbúinn til bata – og það sem verra er, sumir lifa biðina ekki af. Ef þetta væri krabbamein myndum við aldrei sætta okkur við slíkt – svo hvers vegna gerum við það þegar um fíkn er að ræða? Fjölskyldurnar sem gleymast Við megum ekki gleyma að í kringum hvern fíkil er fjölskylda sem gengur í gegnum helvíti. Makar, börn, foreldrar, systkini, afar og ömmur – allir horfa á ástvin sinn hverfa smátt og smátt, án þess að geta gert nokkuð fyrr en viðkomandi er sjálfur tilbúinn að þiggja hjálp. Þess vegna er svo mikilvægt að kerfið sé tilbúið þegar sá dagur kemur. Fjárhagslega skynsamt – ekki bara góðverk Að byggja upp öflug meðferðarúrræði og forvarnir er ekki eingöngu mannúðarmál – þetta er fjárhagslega skynsamt. Einstaklingur sem nær bata hættir að kosta samfélagið í afbrotum, heilbrigðisþjónustu og félagslegum stuðningi. Í staðinn verður hann virkur þátttakandi sem leggur sitt af mörkum – bæði fjárhagslega og félagslega. Hvað segir forgangsröðunin um okkur? Forgangsröðun endurspeglar gildi samfélagsins. Þegar við setjum milljarða í verkefni erlendis – hvort sem það eru stríðsátök, varnarsamstarf eða annað sem hefur lítil áhrif á daglegt líf hér heima – á sama tíma og við hunsum bráðavanda sem herjar á okkar eigið fólk, þá er eitthvað stórkostlega mikið að. Þetta er skakkt gildismat þar sem fjarlægir hagsmunir virðast vega þyngra en heilsa og velferð þeirra sem bera samfélagið uppi. Alþjóðleg þátttaka er mikilvæg, en hún má aldrei ganga fyrir lífi og heilsu eigin borgara. Að setja „súrefnisgrímuna" fyrst á okkar eigið fólk er ekki sjálfselska – það er skynsemi. Þetta er forsenda þess að við getum staðið undir skuldbindingum okkar til lengri tíma. Sinnum við ekki grunnþörfum hér heima, þá versnar allt annað líka – traustið á kerfinu minnkar, samheldnin veikist og kostnaðurinn við að bregðast of seint við verður margfalt meiri. Þegar við ákveðum hvert fjármagnið fer ættu heilbrigðiskerfið og úrræði fyrir fólk með fíkn að vera í forgangi. Þetta er ekki aðeins til að bjarga mannslífum – þetta er líka fjárhagslega skynsamlegt. Hver króna sem fer í árangursríka meðferð sparar tugi eða hundruð króna sem annars myndu enda hjá lögreglu, dómstólum, fangelsum, sjúkrahúsum og barnavernd. Í fjárlögum fyrir árið 2025 má gróflega áætla að íslenska ríkið ráðstafi um 176 milljörðum króna – nærri þremur fjórðu alls fjár sem fer í þennan málaflokk – til löggæslu, landhelgisgæslu og ákæruvalds, þ.e. til eftirlits, rannsóknar og refsivörslu vegna afbrota, þar á meðal fíkniefnamála. Á sama tíma fara um 59 milljarðar króna, eða einungis um fjórðungur, í lýðheilsuverkefni sem fela í sér meðferðarúrræði, forvarnir og önnur úrræði sem gætu raunverulega dregið úr eftirspurn eftir vímuefnum. Þetta þýðir að ríkið setur rúmlega þrisvar sinnum meira fjármagn í að elta afleiðingarnar en í að takast á við rót vandans. Tölurnar eru byggðar á Talnagögnum fjárlagafrumvarps 2025 á fjárlagavef Stjórnarráðsins og ber að taka fram að þetta er gróf áætlun, þar sem hluti lýðheilsuliða nær einnig til annarra verkefna. Engu að síður gefur þessi skipting til kynna hvaða nálgun stjórnvöld kjósa: refsingar og eftirlit umfram forvarnir og meðferð. Forgangsröðun er ekki bara spurning um peninga – hún er yfirlýsing um gildi samfélagsins. Hún sýnir hvaða mannslíf við teljum mikilvæg, hverjir eiga skilið annað tækifæri og hvaða þjáningar við viljum lina. Þegar við setjum fjármagn í ákveðin kerfi frekar en önnur, þá erum við óbeint að segja hvað og hverjir eru verðmætir í okkar samfélagi. Spurningin sem við stöndum frammi fyrir er einföld: Ætlum við að halda áfram að eyða fé skattgreiðenda í aðgerðir sem virka ekki, eða ætlum við að taka ábyrga ákvörðun um að fjárfesta í raunverulegum lausnum sem bæta líf fólks, draga úr þjáningum og styrkja samfélagið til framtíðar? Höfundur er í bata frá fíknisjúkdómi. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Fíkn Mest lesið Transumræðan og ruglið um fjölda kynja Einar Steingrímsson Skoðun 752 dánir vegna geðheilsuvanda – enginn vegna fjölþáttaógnar Grímur Atlason Skoðun Foreldrar þurfa bara að vera duglegri Björg Magnúsdóttir Skoðun Magga Stína! Helga Völundardóttir Skoðun Leikskólar eru ekki munaður Íris Eva Gísladóttir Skoðun Uppgjöf Reykjavíkurborgar í leikskólamálum Finnbjörn A. Hermannsson,Sonja Ýr Þorbergsdóttir Skoðun Kópavogsmódelið – sveigjanleiki á pappír, en álag á foreldrar í raun og veru Örn Arnarson Skoðun Dýrkeypt eftirlitsleysi Lilja Björk Guðmundsdóttir Skoðun Minntist ekkert á Evrópusambandið Hjörtur J. Guðmundsson Skoðun Svindl eða sjálfsvernd? Sigurður Árni Reynisson Skoðun Skoðun Skoðun Lykillinn að hamingju og heilbrigði skrifar Skoðun Staða bænda styrkt Hanna Katrín Friðriksson skrifar Skoðun Transumræðan og ruglið um fjölda kynja Einar Steingrímsson skrifar Skoðun Leikskólar eru ekki munaður Íris Eva Gísladóttir skrifar Skoðun Vísindarannsóknir og þróun – til umhugsunar í tiltekt Þorgerður J. Einarsdóttir skrifar Skoðun 752 dánir vegna geðheilsuvanda – enginn vegna fjölþáttaógnar Grímur Atlason skrifar Skoðun Foreldrar þurfa bara að vera duglegri Björg Magnúsdóttir skrifar Skoðun Kópavogsmódelið – sveigjanleiki á pappír, en álag á foreldrar í raun og veru Örn Arnarson skrifar Skoðun Dýrkeypt eftirlitsleysi Lilja Björk Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Uppgjöf Reykjavíkurborgar í leikskólamálum Finnbjörn A. Hermannsson,Sonja Ýr Þorbergsdóttir skrifar Skoðun Svindl eða sjálfsvernd? Sigurður Árni Reynisson skrifar Skoðun Magga Stína! Helga Völundardóttir skrifar Skoðun Mannauðurinn á vinnustaðnum þarf góða innivist til að dafna Ásta Logadóttir skrifar Skoðun Þetta er námið sem lifir áfram Bryngeir Valdimarsson skrifar Skoðun Árborg - spennandi kostur fyrir öll Guðný Björk Pálmadóttir skrifar Skoðun Tökum á glæpahópum af meiri þunga Þorbjörg Sigríður Gunnlaugsdóttir skrifar Skoðun Minntist ekkert á Evrópusambandið Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun Hugsum stórt í skipulags- og samgöngumálum Hilmar Ingimundarson skrifar Skoðun Eitt eilífðar smáblóm Þorgerður Katrín Gunnarsdóttir skrifar Skoðun Betri mönnun er lykillinn Skúli Helgason,Sabine Leskopf skrifar Skoðun Borgarhönnunarstefna, sú fyrsta sinnar tegundar í Reykjavík Dóra Björt Guðjónsdóttir skrifar Skoðun Hversu oft á að fresta framtíðinni? Erna Magnúsdóttir,Stefán Þórarinn Sigurðsson skrifar Skoðun Getur Ísland staðið fremst í heilsutækni? Arna Harðardóttir skrifar Skoðun Slæm innivist skerðir afköst og hækkar kostnað Ingibjörg Magnúsdóttir skrifar Skoðun Sólheimar í Grímsnesi – að gefnu tilefni Páll Sævar Garðarsson,Sigurður Örn Guðbjörnsson skrifar Skoðun Framtíð Íslands: Frá áli til gervigreindar – Tækifæri fimmtu iðnbyltingarinnar Sigvaldi Einarsson skrifar Skoðun Eiga foreldrar í háskólanámi raunverulega jafnan aðgang að námi? Hrund Steinsdóttir skrifar Skoðun Fjármál framhaldsskóla Róbert Ferdinandsson skrifar Skoðun Mikilvægi lágþröskulda þjónustu fyrir geðheilbrigði ungs fólks Eva Rós Ólafsdóttir skrifar Skoðun Varhugaverð sjónarmið eða raunsæ leið? Eggert Sigurbergsson skrifar Sjá meira
Fíknisjúkdómur er einn af lífshættulegu langvinnu sjúkdómunum sem samfélagið okkar berst við – og við stöndum okkur ekki nógu vel. Þetta er sjúkdómur sem finnst allsstaðar, í öllum stéttum og aldurshópum. Samt höldum við áfram að láta fordóma og úrelta hugsun stjórna viðbrögðum okkar. Tölum hreint út: Á meðan við köllum fólk með fíknivanda „ruslalýð" í stað þess að viðurkenna að þetta eru einstaklingar með alvarlegan sjúkdóm, munum við ekki komast áfram. „Stríðið gegn fíkniefnum" – peningasóun á hæsta stigi Íslenska ríkið eyðir milljarða króna í þetta svokallaða „stríð gegn fíkniefnum". Lögreglan og tollurinn gera sitt besta – en hvað skilar þetta? Magn haldlagðra efna er aðeins dropi í hafið og eftirspurnin helst óbreytt. Þetta er einfalt markaðslögmál: þar sem eftirspurn er til staðar, finnur framboðið alltaf leið. Þessi nálgun – að einblína á framboðshliðina frekar en eftirspurnina – er ekki aðeins óskilvirk heldur gríðarlega dýr og beinlínis skaðleg. Hún viðheldur vítahring og kostar skattgreiðendur stórfé sem nýttist betur í raunverulegar lausnir. Heilbrigðismál, ekki glæpamál – er það ekki augljóst? Fíkn er sjúkdómur sem þarfnast meðferðar, ekki fangelsunar. Tími er kominn til að færa þennan málaflokk frá dómsmálaráðuneytinu yfir til heilbrigðisráðuneytisins. Þannig tryggjum við að þegar einhver er tilbúinn að fá hjálp, þá sé hún í boði strax. Í dag bíður fólk mánuðum saman eftir meðferðarplássi. Í þeirri bið hverfur oft glugginn þegar einstaklingurinn er tilbúinn til bata – og það sem verra er, sumir lifa biðina ekki af. Ef þetta væri krabbamein myndum við aldrei sætta okkur við slíkt – svo hvers vegna gerum við það þegar um fíkn er að ræða? Fjölskyldurnar sem gleymast Við megum ekki gleyma að í kringum hvern fíkil er fjölskylda sem gengur í gegnum helvíti. Makar, börn, foreldrar, systkini, afar og ömmur – allir horfa á ástvin sinn hverfa smátt og smátt, án þess að geta gert nokkuð fyrr en viðkomandi er sjálfur tilbúinn að þiggja hjálp. Þess vegna er svo mikilvægt að kerfið sé tilbúið þegar sá dagur kemur. Fjárhagslega skynsamt – ekki bara góðverk Að byggja upp öflug meðferðarúrræði og forvarnir er ekki eingöngu mannúðarmál – þetta er fjárhagslega skynsamt. Einstaklingur sem nær bata hættir að kosta samfélagið í afbrotum, heilbrigðisþjónustu og félagslegum stuðningi. Í staðinn verður hann virkur þátttakandi sem leggur sitt af mörkum – bæði fjárhagslega og félagslega. Hvað segir forgangsröðunin um okkur? Forgangsröðun endurspeglar gildi samfélagsins. Þegar við setjum milljarða í verkefni erlendis – hvort sem það eru stríðsátök, varnarsamstarf eða annað sem hefur lítil áhrif á daglegt líf hér heima – á sama tíma og við hunsum bráðavanda sem herjar á okkar eigið fólk, þá er eitthvað stórkostlega mikið að. Þetta er skakkt gildismat þar sem fjarlægir hagsmunir virðast vega þyngra en heilsa og velferð þeirra sem bera samfélagið uppi. Alþjóðleg þátttaka er mikilvæg, en hún má aldrei ganga fyrir lífi og heilsu eigin borgara. Að setja „súrefnisgrímuna" fyrst á okkar eigið fólk er ekki sjálfselska – það er skynsemi. Þetta er forsenda þess að við getum staðið undir skuldbindingum okkar til lengri tíma. Sinnum við ekki grunnþörfum hér heima, þá versnar allt annað líka – traustið á kerfinu minnkar, samheldnin veikist og kostnaðurinn við að bregðast of seint við verður margfalt meiri. Þegar við ákveðum hvert fjármagnið fer ættu heilbrigðiskerfið og úrræði fyrir fólk með fíkn að vera í forgangi. Þetta er ekki aðeins til að bjarga mannslífum – þetta er líka fjárhagslega skynsamlegt. Hver króna sem fer í árangursríka meðferð sparar tugi eða hundruð króna sem annars myndu enda hjá lögreglu, dómstólum, fangelsum, sjúkrahúsum og barnavernd. Í fjárlögum fyrir árið 2025 má gróflega áætla að íslenska ríkið ráðstafi um 176 milljörðum króna – nærri þremur fjórðu alls fjár sem fer í þennan málaflokk – til löggæslu, landhelgisgæslu og ákæruvalds, þ.e. til eftirlits, rannsóknar og refsivörslu vegna afbrota, þar á meðal fíkniefnamála. Á sama tíma fara um 59 milljarðar króna, eða einungis um fjórðungur, í lýðheilsuverkefni sem fela í sér meðferðarúrræði, forvarnir og önnur úrræði sem gætu raunverulega dregið úr eftirspurn eftir vímuefnum. Þetta þýðir að ríkið setur rúmlega þrisvar sinnum meira fjármagn í að elta afleiðingarnar en í að takast á við rót vandans. Tölurnar eru byggðar á Talnagögnum fjárlagafrumvarps 2025 á fjárlagavef Stjórnarráðsins og ber að taka fram að þetta er gróf áætlun, þar sem hluti lýðheilsuliða nær einnig til annarra verkefna. Engu að síður gefur þessi skipting til kynna hvaða nálgun stjórnvöld kjósa: refsingar og eftirlit umfram forvarnir og meðferð. Forgangsröðun er ekki bara spurning um peninga – hún er yfirlýsing um gildi samfélagsins. Hún sýnir hvaða mannslíf við teljum mikilvæg, hverjir eiga skilið annað tækifæri og hvaða þjáningar við viljum lina. Þegar við setjum fjármagn í ákveðin kerfi frekar en önnur, þá erum við óbeint að segja hvað og hverjir eru verðmætir í okkar samfélagi. Spurningin sem við stöndum frammi fyrir er einföld: Ætlum við að halda áfram að eyða fé skattgreiðenda í aðgerðir sem virka ekki, eða ætlum við að taka ábyrga ákvörðun um að fjárfesta í raunverulegum lausnum sem bæta líf fólks, draga úr þjáningum og styrkja samfélagið til framtíðar? Höfundur er í bata frá fíknisjúkdómi.
Uppgjöf Reykjavíkurborgar í leikskólamálum Finnbjörn A. Hermannsson,Sonja Ýr Þorbergsdóttir Skoðun
Kópavogsmódelið – sveigjanleiki á pappír, en álag á foreldrar í raun og veru Örn Arnarson Skoðun
Skoðun Kópavogsmódelið – sveigjanleiki á pappír, en álag á foreldrar í raun og veru Örn Arnarson skrifar
Skoðun Uppgjöf Reykjavíkurborgar í leikskólamálum Finnbjörn A. Hermannsson,Sonja Ýr Þorbergsdóttir skrifar
Skoðun Borgarhönnunarstefna, sú fyrsta sinnar tegundar í Reykjavík Dóra Björt Guðjónsdóttir skrifar
Skoðun Sólheimar í Grímsnesi – að gefnu tilefni Páll Sævar Garðarsson,Sigurður Örn Guðbjörnsson skrifar
Skoðun Framtíð Íslands: Frá áli til gervigreindar – Tækifæri fimmtu iðnbyltingarinnar Sigvaldi Einarsson skrifar
Skoðun Eiga foreldrar í háskólanámi raunverulega jafnan aðgang að námi? Hrund Steinsdóttir skrifar
Uppgjöf Reykjavíkurborgar í leikskólamálum Finnbjörn A. Hermannsson,Sonja Ýr Þorbergsdóttir Skoðun
Kópavogsmódelið – sveigjanleiki á pappír, en álag á foreldrar í raun og veru Örn Arnarson Skoðun