Pólítískt hugrekki Unnur Hrefna Jóhannsdóttir skrifar 20. júní 2025 09:00 Loksins, loksins! Nú liggur fyrir að núverandi ríkisstjórn ætli að stöðva strax kjaragliðnun launa og lífeyris. Það kann við fyrstu sýn að virðast sem sú breyting, að örorkulífeyrir hækki hækka í samræmi við við launaþróun en aldrei minna en verðlag vísitölu neysluverðs, geti ekki verið mjög mikil. En hún breytir miklu og bætir stöðu og lífskjör öryrkja. Áfram á að tryggja að hækkunin verði aldrei minni en sú hækkun sem verður á verðlagi. Þetta á að gera til að stuðla að því að lífeyririnn fylgi almennri kjaraþróun á vinnumarkaði og tryggja að lífeyristakar dragist ekki aftur úr í kaupmætti eins og afar lengi hefur verið raunin. En hversu mikil var kjaragliðnunin nú? Ef við tökum örorkulífeyrinn sem dæmi, þá er hann rúmlega 100.000 kr. lægri en lægstu launtaxtar. Flestar viðmiðunarupphæðir skerðingamarka eins og fjármagnstekna og lífeyrissjóðstekna hafa ekki hækkað síðan árið 2009 sem þýðir í raun að þau hafi verið fryst. Þá hlýtur öllum að vera ljóst hvílíkt óréttlæti það er,en þetta hefur hefur líka þýtt að örorkulífeyristakar hafa dregist aftur úr í kaupmætti á mjög löngu tímabili og það þarfnast tafarlausrar endurskoðunar. Aldursviðbótin er líka sanngirnismál Breytingarnar varðandi launavísitöluna munu binda enda á ólíkindanlegan og ósanngjarnan útreikning ríkisvaldins hingað til á viðmiðum örorkulífeyris samkvæmt lögum. Í valdatíð þessarar ríkistjórnar mun því hagur örorkulífeyristaka vondandi fara batnandi. Það skiptir máli hver er við völd og hverjir hafa pólítískt hugrekki til þess að hugsa til jaðarsettra hópa. Jafnaðarstefnan virkar. Annað réttlætismál er aldursviðbótin, sem fatlað fólk sem hingað til hefur fengið eftir því á hvaða aldri það veikist eða verður fyrir slysi sem leiðir til örorku. Hingað til hefur þessi viðbót fallið niður við 67 ára aldur, þegar fatlað fólk kemst á ellilífeyri. Þessi aldursupphæð er ekki há og verður 31.290 kr. nýju frumvarpi og skattskyld eins og örorkulífeyrinn og tekjur annarra þjóðfélagshópa. Það er sanngirnismál að aldursviðbótin haldist ævilangt, eins og áðurnefnd ríkisstjórn leggur til – og er mikið gleðiefni. Um mannréttindi öryrkja Nýleg rannsókn Vörðu rannsóknarstofnun vinnumarkaðarins sýnir, að um þriðjungur fatlaðs fólks á Íslandi býr við efnislegan skort eða verulegan efnahagslegan skort og eru einstæðir foreldrar í séstökum áhættuflokki. Meira en helmingur öryrkja metur fjárhagsstöðu sína slæma.Um 70% öryrkja geta ekki mætt óvæntum útgjöldum að upphæð 80.000 kr. án þess að stofna til skuldar og húsnæðiskostnaður er þung byrði um tæplega helmings fatlaðs fólks. Þá býr sjö af hverjum tíu við slæma andlega líðan. Þrátt fyrir þessar og fleiri staðreyndir eru alltaf einhverjir sem velta fyrir sér hugsanlegum kostnaði við að bæta lífsskilyrði fatlaðs fólks. En fátækt og slæm andleg líðan er líka kostnaðarsöm fyrir samfélagið og áformaðar breytingar munu ef vill ekki leiða til þess að hvoru tveggja taki stakkaskiptum,en eru vissulega skref í rétta átt til þess skilnings að fatlað fólk eigi kröfu til fullra mannréttinda og jafngildrar þátttöku í samfélaginu. Jöfnun tækifæra Fötlun og örorka hafa verið vaxandi viðfangsefni vestrænna velferðarríkja síðustu áratugi og skýrist það m.a. af hækkandi lífaldri, en sjúkdómar og jafnvel almennt lífsstrit er líklegra til að henda fólk eftir miðjan aldur. Annað sem kemur til er það bæði til að hugmyndir um mannréttindi minnihlutahópa, jöfnun tækifæra og bætt kjör þeirra sem ekki eru í stakk búin að til að vera á hinum venjulega vinnumarkaði eiga nú frekar upp á pallborðið. Nýtt örorkulífeyriskerfi tekur við i þann 1. september nk. en lög þess efnis tóku gildi í tíð síðustu ríkisstjórnar, einkum að undirlagi þáverandi félags- og vinnumarkaðsráðherra Guðmundar Inga Guðbrandssonar, sem var ráðherra VG. Í nýja kerfinu eru færri greiðsluflokkar en í hinu eldra, aukinn hvati til atvinnuþátttöku og það er sagt að það sé gagnsærra en hið gamla auk þess sem dregið er úr tekjutengingum að einhverju marki. Það er ekki komin reynsla á þetta nýja kerfi en það er von um að aukin tækifæri á vinnumarkaði verði til þess að bæta kjör og lífsgæði öryrkja. Það er því mikilvægt að störfin séu til í veruleikanum og þá bæði á opinberum og almennum vinnumarkaði en til þessa hefur sú ekki verið raunin. Almenni vinnumarkaðurinn verður líka að koma til móts við það fólk sem er á örorku og getur unnið hlutastörf. Verður fólk að iðjuleysingum? Almannatryggingum ríkra samfélaga hefur verið ætlað að tryggja fólki sem orðið hefur fyrir slysi eða sjúkdómi og verður í kjölfar þess fyrir skerðingu á lífsviðurværi sínu, launaðri atvinnu, lífeyri sem gerir þeim kleift að lifa mannsæmandi lífi. Það skiptir því máli að tryggja öryrkjum viðundandi framfærslutekjur, annað er dýrara. Þá skiptir einnig máli að stuðla að því að fatlað fólk fái raunhæf tækifæri til að vera virkir meðlimir í samfélagsfjölskyldunni. Nú hafa verið stigin tvö og jafnvel þrjú skref að því markmiði og er það vel. Tryggingavernd almennings á að vera víðtæk og virk – hún á ekki að vera draumsýn. Það gæti vissulega verið einhver útgjaldaaukning í krónum talið en ávinngurinn fyrir samfélagið í heild bætir hana upp. Í hagfræðinni er gjarnan talað um að hætta sé á ferðum ef lífeyrisréttur öryrkja sé of góður miðað við t.d. lægstu laun. Það geti haft í för með sér að fólk freistist til að hverfa frá vinnu og velji sér líf á ,,bótum” í stað þess að velja sjálfsbjörg með atvinnuþátttöku. Forsendur útreiknings á lífeyri öryrkja eru mjög breytilegar og fara m.a. eftir ýmsum skerðingum eins og atvinnutekna, lífeyrissjóðstekna og fjármagnstekna, Ef við tökum sem dæmi einstaklings sem býr ekki einn (og er þá án heimilisuppbótar) og aldursviðbótin er lág miðað við kerfið í dag þá er umhæðin um 360 þúsund fyrir skatt. Meðallaun á vinumarkaði árið 2024 voru 758 þúsund og miðgildið 753 þúsund. Hvatinn er því meiri til að vera á vinnumarkaði, fyrir utan hin mikilvægu félagslegu tengsl sem myndast þar en öryrkjar eru mjög einangraður hópur í samfélaginu. Neikvæð stimplun er mannskemmandi Hin hliðin á þessu sjónarhorni er sú, að þeir sem geta illa bjargað sér á vinnumarkaði, eru dæmdir til að lifa í fátækt eins og margar rannsóknir sýna. Þetta sjónarhorn í hagfræðinni fær ekki staðist því vinnan skipar almennt stóran sess í lífi nútímafólks, ekki síst hér á landi. Það borgar sig ekki að kasta krónunni en spara aurinn. Neikvæð stimplun hefur lengi fylgt þeim sem eru á örorkulífeyri. Vinnan er einnig nátengd sjálfsmynd fólks og hefur því mun víðtækara gildi fyrir fólk en aðeins tekjuöflunargildið. Aukinni velferð þarf því ekki fylgja aukinn kostnaður þegar á allt er litið, t.d. baráttunni við fátækt sem er staðreynd hér á landi þó svo margir vilji afneita henni og svo það sem hér að ofan er nefnt. Mannauður fólks nýtist verr í samfélagsumhverfi fátæktar og félagslegur vandi eykst. Að treysta á stoðir almannatrygginga Meginreglan í framkvæmd laga 62/2007 virðist hafa verið sú að vísitölu neysluverðs hafi verið fylgt þó að hún hækki mun minna en launavísitala. Þetta hefur leitt til mikillar kjaragliðnunar örokulífeyris á árunum 2007- 2025. Tekið er af þeim sem síst skyldi og þeim sem minnst hafa. Þessir hópar hafa mismikinn rétt í lífeyrissjóðum og margir lítinn sem engan og eru þeir verst staddir þar sem þeir þurfa að treysta eingöngu eða að stórum hluta á almannatryggingar. Að treysta stoðir almannatrygginga lýsir því pólitísku hugrekki í nýfrjálshyggjuumhverfi samtímans. Höfundur er kennari, blaðamaður og öryrki. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Tryggingar Lífeyrissjóðir Málefni fatlaðs fólks Mannréttindi Mest lesið Fyrir hvern erum við að byggja? Jóhanna Dýrunn Jónsdóttir Skoðun Við getum öll bjargað lífi Kristófer Kristófersson Skoðun Opið bréf til innviðaráðherra Eyjólfur Þorkelsson Skoðun Það er heldur betur vitlaust gefið á Íslandi Jónas Yngvi Ásgrímsson Skoðun Finnst ykkur þetta í lagi? Opinn pistill til heilbrigðisráðherra, landlæknis og forystu heilbrigðiskerfisins Steindór Þórarinsson Skoðun „Hristir í stoðum“ RÚV? Hermann Stefánsson Skoðun Hin dásamlega sturlun: Umræðan á Íslandi Davíð Bergmann Skoðun Tímamót í velferðarmálum: Nýtt örorkulífeyriskerfi tekur gildi Guðmundur Ingi Guðbrandsson Skoðun Hugleiðing um rauð epli og skynjun veruleikans Gauti Páll Jónsson Skoðun Menntun til framtíðar Bryngeir Valdimarsson Skoðun Skoðun Skoðun Nýtt örorkulífeyriskerfi Inga Sæland skrifar Skoðun Það er heldur betur vitlaust gefið á Íslandi Jónas Yngvi Ásgrímsson skrifar Skoðun Að bera harm sinn í hljóði Gunnhildur Ólafsdóttir skrifar Skoðun Velferð sem virkar Guðrún Hafsteinsdóttir skrifar Skoðun Gleðileg ný fiskveiðiáramót …von eða ótti? Arnar Laxdal skrifar Skoðun „Hristir í stoðum“ RÚV? Hermann Stefánsson skrifar Skoðun Opið bréf til innviðaráðherra Eyjólfur Þorkelsson skrifar Skoðun Hin dásamlega sturlun: Umræðan á Íslandi Davíð Bergmann skrifar Skoðun Áhrif, evran, innviðir, öryggi Magnús Árni Skjöld Magnússon skrifar Skoðun Hugleiðing um rauð epli og skynjun veruleikans Gauti Páll Jónsson skrifar Skoðun Tumi þumall og blaðurmaðurinn Kristján Logason skrifar Skoðun Tímamót í velferðarmálum: Nýtt örorkulífeyriskerfi tekur gildi Guðmundur Ingi Guðbrandsson skrifar Skoðun Stefnum á að veita 1000 börnum innblástur fyrir framtíðina Dr. Bryony Mathew skrifar Skoðun Samgönguáætlun – skuldbinding, ekki kosningaloforð skrifar Skoðun Menntun til framtíðar Bryngeir Valdimarsson skrifar Skoðun Við getum öll bjargað lífi Kristófer Kristófersson skrifar Skoðun Finnst ykkur þetta í lagi? Opinn pistill til heilbrigðisráðherra, landlæknis og forystu heilbrigðiskerfisins Steindór Þórarinsson skrifar Skoðun Menntastefna stjórnvalda – ferð án fyrirheits? Sigvaldi Egill Lárusson skrifar Skoðun Fyrir hvern erum við að byggja? Jóhanna Dýrunn Jónsdóttir skrifar Skoðun Beint og milliliðalaust Jón Steindór Valdimarsson skrifar Skoðun Áfengissala: Þrýstingur úr tveimur áttum Ögmundur Jónasson skrifar Skoðun Hver vill heyra um eitthvað jákvætt sem er gert í skólunum? Rakel Linda Kristjánsdóttir skrifar Skoðun Enn af ferðum Angelu Müller. Eru erlendir ferðamenn afætur? BJarnheiður Hallsdóttir skrifar Skoðun Ég er íslensk – en samt séð sem eitthvað annað Sóley Lóa Smáradóttir skrifar Skoðun Hin yndislega aðlögun Gunnar Hólmsteinn Ársælsson skrifar Skoðun Kristrún slær á puttana á Viðreisn Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun Skóli án aðgreiningar: Að gefast upp er ekki valkostur Jóna Guðbjörg Ingólfsdóttir skrifar Skoðun Skóli án aðgreiningar: Að gefast upp er ekki valkostur Jóna Guðbjörg Ingólfsdóttir skrifar Skoðun Er félagsfælnifaraldur í uppsiglingu? Sóley Dröfn Davíðsdóttir skrifar Skoðun Hugleiðing við starfslok kennara í Reykjavík Elín Guðfinna Thorarensen skrifar Sjá meira
Loksins, loksins! Nú liggur fyrir að núverandi ríkisstjórn ætli að stöðva strax kjaragliðnun launa og lífeyris. Það kann við fyrstu sýn að virðast sem sú breyting, að örorkulífeyrir hækki hækka í samræmi við við launaþróun en aldrei minna en verðlag vísitölu neysluverðs, geti ekki verið mjög mikil. En hún breytir miklu og bætir stöðu og lífskjör öryrkja. Áfram á að tryggja að hækkunin verði aldrei minni en sú hækkun sem verður á verðlagi. Þetta á að gera til að stuðla að því að lífeyririnn fylgi almennri kjaraþróun á vinnumarkaði og tryggja að lífeyristakar dragist ekki aftur úr í kaupmætti eins og afar lengi hefur verið raunin. En hversu mikil var kjaragliðnunin nú? Ef við tökum örorkulífeyrinn sem dæmi, þá er hann rúmlega 100.000 kr. lægri en lægstu launtaxtar. Flestar viðmiðunarupphæðir skerðingamarka eins og fjármagnstekna og lífeyrissjóðstekna hafa ekki hækkað síðan árið 2009 sem þýðir í raun að þau hafi verið fryst. Þá hlýtur öllum að vera ljóst hvílíkt óréttlæti það er,en þetta hefur hefur líka þýtt að örorkulífeyristakar hafa dregist aftur úr í kaupmætti á mjög löngu tímabili og það þarfnast tafarlausrar endurskoðunar. Aldursviðbótin er líka sanngirnismál Breytingarnar varðandi launavísitöluna munu binda enda á ólíkindanlegan og ósanngjarnan útreikning ríkisvaldins hingað til á viðmiðum örorkulífeyris samkvæmt lögum. Í valdatíð þessarar ríkistjórnar mun því hagur örorkulífeyristaka vondandi fara batnandi. Það skiptir máli hver er við völd og hverjir hafa pólítískt hugrekki til þess að hugsa til jaðarsettra hópa. Jafnaðarstefnan virkar. Annað réttlætismál er aldursviðbótin, sem fatlað fólk sem hingað til hefur fengið eftir því á hvaða aldri það veikist eða verður fyrir slysi sem leiðir til örorku. Hingað til hefur þessi viðbót fallið niður við 67 ára aldur, þegar fatlað fólk kemst á ellilífeyri. Þessi aldursupphæð er ekki há og verður 31.290 kr. nýju frumvarpi og skattskyld eins og örorkulífeyrinn og tekjur annarra þjóðfélagshópa. Það er sanngirnismál að aldursviðbótin haldist ævilangt, eins og áðurnefnd ríkisstjórn leggur til – og er mikið gleðiefni. Um mannréttindi öryrkja Nýleg rannsókn Vörðu rannsóknarstofnun vinnumarkaðarins sýnir, að um þriðjungur fatlaðs fólks á Íslandi býr við efnislegan skort eða verulegan efnahagslegan skort og eru einstæðir foreldrar í séstökum áhættuflokki. Meira en helmingur öryrkja metur fjárhagsstöðu sína slæma.Um 70% öryrkja geta ekki mætt óvæntum útgjöldum að upphæð 80.000 kr. án þess að stofna til skuldar og húsnæðiskostnaður er þung byrði um tæplega helmings fatlaðs fólks. Þá býr sjö af hverjum tíu við slæma andlega líðan. Þrátt fyrir þessar og fleiri staðreyndir eru alltaf einhverjir sem velta fyrir sér hugsanlegum kostnaði við að bæta lífsskilyrði fatlaðs fólks. En fátækt og slæm andleg líðan er líka kostnaðarsöm fyrir samfélagið og áformaðar breytingar munu ef vill ekki leiða til þess að hvoru tveggja taki stakkaskiptum,en eru vissulega skref í rétta átt til þess skilnings að fatlað fólk eigi kröfu til fullra mannréttinda og jafngildrar þátttöku í samfélaginu. Jöfnun tækifæra Fötlun og örorka hafa verið vaxandi viðfangsefni vestrænna velferðarríkja síðustu áratugi og skýrist það m.a. af hækkandi lífaldri, en sjúkdómar og jafnvel almennt lífsstrit er líklegra til að henda fólk eftir miðjan aldur. Annað sem kemur til er það bæði til að hugmyndir um mannréttindi minnihlutahópa, jöfnun tækifæra og bætt kjör þeirra sem ekki eru í stakk búin að til að vera á hinum venjulega vinnumarkaði eiga nú frekar upp á pallborðið. Nýtt örorkulífeyriskerfi tekur við i þann 1. september nk. en lög þess efnis tóku gildi í tíð síðustu ríkisstjórnar, einkum að undirlagi þáverandi félags- og vinnumarkaðsráðherra Guðmundar Inga Guðbrandssonar, sem var ráðherra VG. Í nýja kerfinu eru færri greiðsluflokkar en í hinu eldra, aukinn hvati til atvinnuþátttöku og það er sagt að það sé gagnsærra en hið gamla auk þess sem dregið er úr tekjutengingum að einhverju marki. Það er ekki komin reynsla á þetta nýja kerfi en það er von um að aukin tækifæri á vinnumarkaði verði til þess að bæta kjör og lífsgæði öryrkja. Það er því mikilvægt að störfin séu til í veruleikanum og þá bæði á opinberum og almennum vinnumarkaði en til þessa hefur sú ekki verið raunin. Almenni vinnumarkaðurinn verður líka að koma til móts við það fólk sem er á örorku og getur unnið hlutastörf. Verður fólk að iðjuleysingum? Almannatryggingum ríkra samfélaga hefur verið ætlað að tryggja fólki sem orðið hefur fyrir slysi eða sjúkdómi og verður í kjölfar þess fyrir skerðingu á lífsviðurværi sínu, launaðri atvinnu, lífeyri sem gerir þeim kleift að lifa mannsæmandi lífi. Það skiptir því máli að tryggja öryrkjum viðundandi framfærslutekjur, annað er dýrara. Þá skiptir einnig máli að stuðla að því að fatlað fólk fái raunhæf tækifæri til að vera virkir meðlimir í samfélagsfjölskyldunni. Nú hafa verið stigin tvö og jafnvel þrjú skref að því markmiði og er það vel. Tryggingavernd almennings á að vera víðtæk og virk – hún á ekki að vera draumsýn. Það gæti vissulega verið einhver útgjaldaaukning í krónum talið en ávinngurinn fyrir samfélagið í heild bætir hana upp. Í hagfræðinni er gjarnan talað um að hætta sé á ferðum ef lífeyrisréttur öryrkja sé of góður miðað við t.d. lægstu laun. Það geti haft í för með sér að fólk freistist til að hverfa frá vinnu og velji sér líf á ,,bótum” í stað þess að velja sjálfsbjörg með atvinnuþátttöku. Forsendur útreiknings á lífeyri öryrkja eru mjög breytilegar og fara m.a. eftir ýmsum skerðingum eins og atvinnutekna, lífeyrissjóðstekna og fjármagnstekna, Ef við tökum sem dæmi einstaklings sem býr ekki einn (og er þá án heimilisuppbótar) og aldursviðbótin er lág miðað við kerfið í dag þá er umhæðin um 360 þúsund fyrir skatt. Meðallaun á vinumarkaði árið 2024 voru 758 þúsund og miðgildið 753 þúsund. Hvatinn er því meiri til að vera á vinnumarkaði, fyrir utan hin mikilvægu félagslegu tengsl sem myndast þar en öryrkjar eru mjög einangraður hópur í samfélaginu. Neikvæð stimplun er mannskemmandi Hin hliðin á þessu sjónarhorni er sú, að þeir sem geta illa bjargað sér á vinnumarkaði, eru dæmdir til að lifa í fátækt eins og margar rannsóknir sýna. Þetta sjónarhorn í hagfræðinni fær ekki staðist því vinnan skipar almennt stóran sess í lífi nútímafólks, ekki síst hér á landi. Það borgar sig ekki að kasta krónunni en spara aurinn. Neikvæð stimplun hefur lengi fylgt þeim sem eru á örorkulífeyri. Vinnan er einnig nátengd sjálfsmynd fólks og hefur því mun víðtækara gildi fyrir fólk en aðeins tekjuöflunargildið. Aukinni velferð þarf því ekki fylgja aukinn kostnaður þegar á allt er litið, t.d. baráttunni við fátækt sem er staðreynd hér á landi þó svo margir vilji afneita henni og svo það sem hér að ofan er nefnt. Mannauður fólks nýtist verr í samfélagsumhverfi fátæktar og félagslegur vandi eykst. Að treysta á stoðir almannatrygginga Meginreglan í framkvæmd laga 62/2007 virðist hafa verið sú að vísitölu neysluverðs hafi verið fylgt þó að hún hækki mun minna en launavísitala. Þetta hefur leitt til mikillar kjaragliðnunar örokulífeyris á árunum 2007- 2025. Tekið er af þeim sem síst skyldi og þeim sem minnst hafa. Þessir hópar hafa mismikinn rétt í lífeyrissjóðum og margir lítinn sem engan og eru þeir verst staddir þar sem þeir þurfa að treysta eingöngu eða að stórum hluta á almannatryggingar. Að treysta stoðir almannatrygginga lýsir því pólitísku hugrekki í nýfrjálshyggjuumhverfi samtímans. Höfundur er kennari, blaðamaður og öryrki.
Finnst ykkur þetta í lagi? Opinn pistill til heilbrigðisráðherra, landlæknis og forystu heilbrigðiskerfisins Steindór Þórarinsson Skoðun
Tímamót í velferðarmálum: Nýtt örorkulífeyriskerfi tekur gildi Guðmundur Ingi Guðbrandsson Skoðun
Skoðun Tímamót í velferðarmálum: Nýtt örorkulífeyriskerfi tekur gildi Guðmundur Ingi Guðbrandsson skrifar
Skoðun Finnst ykkur þetta í lagi? Opinn pistill til heilbrigðisráðherra, landlæknis og forystu heilbrigðiskerfisins Steindór Þórarinsson skrifar
Skoðun Hver vill heyra um eitthvað jákvætt sem er gert í skólunum? Rakel Linda Kristjánsdóttir skrifar
Skoðun Enn af ferðum Angelu Müller. Eru erlendir ferðamenn afætur? BJarnheiður Hallsdóttir skrifar
Finnst ykkur þetta í lagi? Opinn pistill til heilbrigðisráðherra, landlæknis og forystu heilbrigðiskerfisins Steindór Þórarinsson Skoðun
Tímamót í velferðarmálum: Nýtt örorkulífeyriskerfi tekur gildi Guðmundur Ingi Guðbrandsson Skoðun