Fátækt á Íslandi: Áskoranir, viðkvæmir hópar og leiðir til úrbóta Friðþjófur Helgi Karlsson skrifar 10. maí 2025 14:30 Í hugum margra tengist Ísland hugmyndum um velmegun, jafnræði og sterkt samfélag. Það kemur því mörgum á óvart að þúsundir Íslendinga, þar á meðal mörg börn, búa við fátækt. Þrátt fyrir að staðan hér sé almennt betri en víða annars staðar í Evrópu, hefur þróunin á undanförnum árum sýnt að fátækt er raunverulegt vandamál sem krefst markvissra aðgerða. Staðan á Íslandi í dag Samkvæmt nýjustu gögnum Hagstofu Íslands voru um 9% einstaklinga á Íslandi undir lágtekjumörkum árið 2023, sem samsvarar til tæplega 35.000 manns. Þetta hlutfall hefur haldist nokkuð stöðugt undanfarin ár, en vert er að taka fram að fátækt meðal barna mælist hærri en hjá fullorðnum — um 13,1% íslenskra barna bjuggu við þær aðstæður að heimilistekjur voru undir lágtekjumörkum árið 2023. Það sem gerir þessa þróun að áhyggjuefni eru ekki aðeins tölurnar sjálfar heldur hvaða hópar búa við mesta áhættu. Fátækt bitnar ekki jafnt á öllum – ákveðnir hópar eru sérstaklega útsettir og búa við verri lífsskilyrði en aðrir. Þessir hópar þurfa sérstaka athygli ef árangur á að nást í baráttunni gegn fátækt. Viðkvæmustu hóparnir Rannsóknir sýna að einstaklingar og fjölskyldur sem búa við ákveðnar félagslegar aðstæður eru líklegri til að lifa við fátækt. Í fyrsta lagi eru það einstæðir foreldrar sem eru í sérstakri hættu; nærri fimmtungur barna sem búa hjá einstæðu foreldri er undir lágtekjumörkum. Þeir sem leigja húsnæði, í stað þess að eiga eigið húsnæði, eru einnig í mun meiri hættu – 18,8% heimila í leiguhúsnæði voru undir lágtekjumörkum árið 2023, samanborið við 6,4% heimila í eigin húsnæði. Innflytjendur og börn þeirra eru enn einn viðkvæmur hópur. Þessi hópur glímir oft við verri vinnumarkaðsstöðu, lægra menntunarstig og minna aðgengi að félagslegum úrræðum, sem allt getur aukið hættu á fátækt. Þá má ekki gleyma börnum öryrkja og fólks með fötlun, en þau börn búa oftar við fátækt en aðrir hópar í samfélaginu. Aðgerðir sem brýnt er að ráðast í Til að draga úr fátækt þarf að grípa til víðtækra og samhæfðra aðgerða sem ná til bæði félagslegra og efnahagslegra þátta. Fyrst og fremst þarf að tryggja öryggi í húsnæðismálum. Byggja þarf mun meira af ódýru og hagkvæmu húsnæði, sérstaklega leiguíbúðum sem eru á viðráðanlegu verði fyrir tekjulága hópa. Einnig þarf að styrkja húsnæðisbótakerfið þannig að fólk í viðkvæmri stöðu hafi raunverulegan aðgang að öruggu og heilnæmu húsnæði. Í öðru lagi þarf að hækka og bæta félagslegar greiðslur. Þetta á sérstaklega við um barnabætur og örorkubætur sem eru mikilvægar tekjulindir fyrir viðkvæma hópa. Slíkar greiðslur verða að nægja til að mæta grunnþörfum eins og mat, húsnæði, heilbrigðisþjónustu og þátttöku í samfélaginu. Þriðja mikilvægasta atriðið er að tryggja aðgang allra barna að gjaldfrjálsri grunnþjónustu. Þetta felur í sér ókeypis skólamáltíðir, aðgengi að íþrótta- og tómstundastarfi og lægri eða engum gjöldum fyrir grunnmenntun á öllum skólastigum og aðra þjónustu sem er lykilatriði í þroska barns. Að lokum þarf að leggja áherslu á atvinnuþátttöku og menntun foreldra. Með því að veita stuðning við endurmenntun, starfsþjálfun og atvinnuleit aukast líkurnar á því að foreldrar komist í störf sem tryggja þeim sjálfbærar tekjur fyrir heimili sín. Er raunhæft að útrýma fátækt á Íslandi? Að útrýma allri fátækt getur virst óraunhæft markmið, en að draga verulega úr henni er bæði mögulegt og innan seilingar. Staðan hjá okkur og frændum okkar á hinum Norðurlöndunum sýnir okkur að með öflugum velferðarkerfum, góðu aðgengi að menntun, öruggum húsnæðismarkaði og jöfnum tækifærum er hægt að halda fátækt í lágmarki. Ísland á nú þegar sterkan grunn — lítið atvinnuleysi, almennt sterkt félagslegt öryggisnet og ríka menntunarhefð — en þennan grunn þarf að styrkja og aðlaga að breyttum aðstæðum í samfélaginu. Þess ber að geta í þessu samhengi að þótt að Norðurlöndin skori almennt vel í alþjóðlegum samanburði og horft sé til þeirra sem fyrirmyndarsamfélaga þegar kemur að sterkri velferðarþjónustu þá erum við að horfa upp á þá stöðu að 12 – 20% barna í þessum löndum búa við fátækt og félagslega einangrun samkvæmt nýjustu mælingum. Það sýnir okkur að jafnvel í sterkustu velferðarkerfum þarf sífellt að halda vakandi athygli, skoða nýjar lausnir og ná fram þverpólitískum vilja til að tryggja að enginn verði skilinn eftir. Skýr stefna og samstillt átak Fátækt á Íslandi er ekki óyfirstíganlegt vandamál, en hún krefst skýrrar stefnu og samstillts átaks. Með markvissum aðgerðum í húsnæðismálum, félagslegri vernd, gjaldfrjálsri grunnþjónustu og auknum atvinnu- og menntunartækifærum fyrir alla, getur Ísland orðið fyrirmyndarland í baráttunni gegn fátækt. Það að tryggja öllum börnum, fjölskyldum og einstaklingum mannsæmandi lífskjör er ekki aðeins siðferðileg skylda — það er fjárfesting í framtíð samfélagsins. Ísland getur – og ætti – að setja sér það markmið að verða land þar sem enginn þarf að búa við skort. Höfundur er fv. skólastjóri og bæjarfulltrúi. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Félagsmál Mest lesið Má berja blaðamenn? Sigríður Dögg Auðunsdóttir Skoðun Nýr rektor og 2025 – tímamót í háskólamálum Ástráður Eysteinsson,Magnús Karl Magnússon,Margrét Helga Ögmundsdóttir,Tinna Laufey Ásgeirsdóttir Skoðun Hagur hluthafanna alltaf og undantekningarlaust í forgangi Jón Kaldal Skoðun Að flokka hver vinnur og hver tapar Tryggvi Rúnar Brynjarsson Skoðun Orðhengilsháttur og lygar Elín Erna Steinarsdóttir Skoðun Samfélagið innan samfélagsins Sigríður Svanborgardóttir Skoðun Vonir um vopnahlé eins og hálmstrá Sveinn Rúnar Hauksson Skoðun Vonarsvæði fyrir framtíðina – ábyrgð stjórnvalda kallar á verndun Huld Hafliðadóttir,Heimir Harðarson Skoðun Hvers vegna hatar SFS smábáta? Svarið tengist veiðigjöldum Kjartan Páll Sveinsson Skoðun „Oft er flagð undir fögru skinni“ Guðmunda G. Guðmundsdóttir Skoðun Skoðun Skoðun Að flokka hver vinnur og hver tapar Tryggvi Rúnar Brynjarsson skrifar Skoðun Hagur hluthafanna alltaf og undantekningarlaust í forgangi Jón Kaldal skrifar Skoðun Má berja blaðamenn? Sigríður Dögg Auðunsdóttir skrifar Skoðun Nýr rektor og 2025 – tímamót í háskólamálum Ástráður Eysteinsson,Magnús Karl Magnússon,Margrét Helga Ögmundsdóttir,Tinna Laufey Ásgeirsdóttir skrifar Skoðun Vonir um vopnahlé eins og hálmstrá Sveinn Rúnar Hauksson skrifar Skoðun Samfélagið innan samfélagsins Sigríður Svanborgardóttir skrifar Skoðun Til hamingju Íslendingar með nýja Óperu Andri Björn Róbertsson skrifar Skoðun Hvers vegna hatar SFS smábáta? Svarið tengist veiðigjöldum Kjartan Páll Sveinsson skrifar Skoðun „Oft er flagð undir fögru skinni“ Guðmunda G. Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Orðhengilsháttur og lygar Elín Erna Steinarsdóttir skrifar Skoðun Fjögurra daga vinnuvika – nýr veruleiki? Sigvaldi Einarsson skrifar Skoðun Ráðherra gengur fram án laga Svanur Guðmundsson skrifar Skoðun Hagkvæmur kostur utan friðlands Jóna Bjarnadóttir skrifar Skoðun Gagnsæi og inntak Halldóra Lillý Jóhannsdóttir skrifar Skoðun Sumargjöf Þórunn Sigurðardóttir skrifar Skoðun Hannað fyrir miklu stærri markaði Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun Grafarvogur framtíðar verður til Sara Björg Sigurðardóttir skrifar Skoðun Málþófið um veiðigjöldin vekur miskunnsama Samverja Sigurjón Þórðarson skrifar Skoðun Menntastefna 2030 Guðmundur Ingi Kristinsson skrifar Skoðun Ágætu fyrrum samstarfsaðilar á Þjóðminjasafni Íslands Uggi Jónsson skrifar Skoðun Ferðamannaþorpin - Náttúruvá Þóra B. Hafsteinsdóttir skrifar Skoðun Vonarsvæði fyrir framtíðina – ábyrgð stjórnvalda kallar á verndun Huld Hafliðadóttir,Heimir Harðarson skrifar Skoðun Laxaharmleikur Jóhannes Sturlaugsson skrifar Skoðun Lýðræðið í skötulíki! Lilja Rafney Magnúsdóttir skrifar Skoðun Stærðfræðikennari sem kann ekki að reikna? (Og getur ekki lært það!) Brynjólfur Þorvarðsson skrifar Skoðun Íslendingar greiða sama hlutfall útgjalda í mat og Norðurlöndin Margrét Gísladóttir skrifar Skoðun Til varnar jafnlaunavottun Magnea Marinósdóttir skrifar Skoðun Heimaþjónusta og velferðartækni: Lykillinn að sjálfbæru heilbrigðiskerfi Auður Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Barnaræninginn Pútín Gunnar Hólmsteinn Ársælsson skrifar Skoðun Um þjóð og ríki Gauti Kristmannsson skrifar Sjá meira
Í hugum margra tengist Ísland hugmyndum um velmegun, jafnræði og sterkt samfélag. Það kemur því mörgum á óvart að þúsundir Íslendinga, þar á meðal mörg börn, búa við fátækt. Þrátt fyrir að staðan hér sé almennt betri en víða annars staðar í Evrópu, hefur þróunin á undanförnum árum sýnt að fátækt er raunverulegt vandamál sem krefst markvissra aðgerða. Staðan á Íslandi í dag Samkvæmt nýjustu gögnum Hagstofu Íslands voru um 9% einstaklinga á Íslandi undir lágtekjumörkum árið 2023, sem samsvarar til tæplega 35.000 manns. Þetta hlutfall hefur haldist nokkuð stöðugt undanfarin ár, en vert er að taka fram að fátækt meðal barna mælist hærri en hjá fullorðnum — um 13,1% íslenskra barna bjuggu við þær aðstæður að heimilistekjur voru undir lágtekjumörkum árið 2023. Það sem gerir þessa þróun að áhyggjuefni eru ekki aðeins tölurnar sjálfar heldur hvaða hópar búa við mesta áhættu. Fátækt bitnar ekki jafnt á öllum – ákveðnir hópar eru sérstaklega útsettir og búa við verri lífsskilyrði en aðrir. Þessir hópar þurfa sérstaka athygli ef árangur á að nást í baráttunni gegn fátækt. Viðkvæmustu hóparnir Rannsóknir sýna að einstaklingar og fjölskyldur sem búa við ákveðnar félagslegar aðstæður eru líklegri til að lifa við fátækt. Í fyrsta lagi eru það einstæðir foreldrar sem eru í sérstakri hættu; nærri fimmtungur barna sem búa hjá einstæðu foreldri er undir lágtekjumörkum. Þeir sem leigja húsnæði, í stað þess að eiga eigið húsnæði, eru einnig í mun meiri hættu – 18,8% heimila í leiguhúsnæði voru undir lágtekjumörkum árið 2023, samanborið við 6,4% heimila í eigin húsnæði. Innflytjendur og börn þeirra eru enn einn viðkvæmur hópur. Þessi hópur glímir oft við verri vinnumarkaðsstöðu, lægra menntunarstig og minna aðgengi að félagslegum úrræðum, sem allt getur aukið hættu á fátækt. Þá má ekki gleyma börnum öryrkja og fólks með fötlun, en þau börn búa oftar við fátækt en aðrir hópar í samfélaginu. Aðgerðir sem brýnt er að ráðast í Til að draga úr fátækt þarf að grípa til víðtækra og samhæfðra aðgerða sem ná til bæði félagslegra og efnahagslegra þátta. Fyrst og fremst þarf að tryggja öryggi í húsnæðismálum. Byggja þarf mun meira af ódýru og hagkvæmu húsnæði, sérstaklega leiguíbúðum sem eru á viðráðanlegu verði fyrir tekjulága hópa. Einnig þarf að styrkja húsnæðisbótakerfið þannig að fólk í viðkvæmri stöðu hafi raunverulegan aðgang að öruggu og heilnæmu húsnæði. Í öðru lagi þarf að hækka og bæta félagslegar greiðslur. Þetta á sérstaklega við um barnabætur og örorkubætur sem eru mikilvægar tekjulindir fyrir viðkvæma hópa. Slíkar greiðslur verða að nægja til að mæta grunnþörfum eins og mat, húsnæði, heilbrigðisþjónustu og þátttöku í samfélaginu. Þriðja mikilvægasta atriðið er að tryggja aðgang allra barna að gjaldfrjálsri grunnþjónustu. Þetta felur í sér ókeypis skólamáltíðir, aðgengi að íþrótta- og tómstundastarfi og lægri eða engum gjöldum fyrir grunnmenntun á öllum skólastigum og aðra þjónustu sem er lykilatriði í þroska barns. Að lokum þarf að leggja áherslu á atvinnuþátttöku og menntun foreldra. Með því að veita stuðning við endurmenntun, starfsþjálfun og atvinnuleit aukast líkurnar á því að foreldrar komist í störf sem tryggja þeim sjálfbærar tekjur fyrir heimili sín. Er raunhæft að útrýma fátækt á Íslandi? Að útrýma allri fátækt getur virst óraunhæft markmið, en að draga verulega úr henni er bæði mögulegt og innan seilingar. Staðan hjá okkur og frændum okkar á hinum Norðurlöndunum sýnir okkur að með öflugum velferðarkerfum, góðu aðgengi að menntun, öruggum húsnæðismarkaði og jöfnum tækifærum er hægt að halda fátækt í lágmarki. Ísland á nú þegar sterkan grunn — lítið atvinnuleysi, almennt sterkt félagslegt öryggisnet og ríka menntunarhefð — en þennan grunn þarf að styrkja og aðlaga að breyttum aðstæðum í samfélaginu. Þess ber að geta í þessu samhengi að þótt að Norðurlöndin skori almennt vel í alþjóðlegum samanburði og horft sé til þeirra sem fyrirmyndarsamfélaga þegar kemur að sterkri velferðarþjónustu þá erum við að horfa upp á þá stöðu að 12 – 20% barna í þessum löndum búa við fátækt og félagslega einangrun samkvæmt nýjustu mælingum. Það sýnir okkur að jafnvel í sterkustu velferðarkerfum þarf sífellt að halda vakandi athygli, skoða nýjar lausnir og ná fram þverpólitískum vilja til að tryggja að enginn verði skilinn eftir. Skýr stefna og samstillt átak Fátækt á Íslandi er ekki óyfirstíganlegt vandamál, en hún krefst skýrrar stefnu og samstillts átaks. Með markvissum aðgerðum í húsnæðismálum, félagslegri vernd, gjaldfrjálsri grunnþjónustu og auknum atvinnu- og menntunartækifærum fyrir alla, getur Ísland orðið fyrirmyndarland í baráttunni gegn fátækt. Það að tryggja öllum börnum, fjölskyldum og einstaklingum mannsæmandi lífskjör er ekki aðeins siðferðileg skylda — það er fjárfesting í framtíð samfélagsins. Ísland getur – og ætti – að setja sér það markmið að verða land þar sem enginn þarf að búa við skort. Höfundur er fv. skólastjóri og bæjarfulltrúi.
Nýr rektor og 2025 – tímamót í háskólamálum Ástráður Eysteinsson,Magnús Karl Magnússon,Margrét Helga Ögmundsdóttir,Tinna Laufey Ásgeirsdóttir Skoðun
Vonarsvæði fyrir framtíðina – ábyrgð stjórnvalda kallar á verndun Huld Hafliðadóttir,Heimir Harðarson Skoðun
Skoðun Nýr rektor og 2025 – tímamót í háskólamálum Ástráður Eysteinsson,Magnús Karl Magnússon,Margrét Helga Ögmundsdóttir,Tinna Laufey Ásgeirsdóttir skrifar
Skoðun Vonarsvæði fyrir framtíðina – ábyrgð stjórnvalda kallar á verndun Huld Hafliðadóttir,Heimir Harðarson skrifar
Skoðun Stærðfræðikennari sem kann ekki að reikna? (Og getur ekki lært það!) Brynjólfur Þorvarðsson skrifar
Skoðun Íslendingar greiða sama hlutfall útgjalda í mat og Norðurlöndin Margrét Gísladóttir skrifar
Skoðun Heimaþjónusta og velferðartækni: Lykillinn að sjálfbæru heilbrigðiskerfi Auður Guðmundsdóttir skrifar
Nýr rektor og 2025 – tímamót í háskólamálum Ástráður Eysteinsson,Magnús Karl Magnússon,Margrét Helga Ögmundsdóttir,Tinna Laufey Ásgeirsdóttir Skoðun
Vonarsvæði fyrir framtíðina – ábyrgð stjórnvalda kallar á verndun Huld Hafliðadóttir,Heimir Harðarson Skoðun