Meira um íslenskan her Magnús Árni Skjöld Magnússon skrifar 28. febrúar 2025 16:30 Nú hafa þrír kollegar mínir við Háskólann á Bifröst, þau Bjarni Már Magnússon, Anna Hildur Hildibrandsdóttir og Ólína Kjerúlf Þorvarðardóttir, tjáð sig á opinberum vettvangi í umræðunni um „íslenskan her“, að mínu mati allt mjög málefnaleg innlegg og þörf. Mig langar engu að síður að bætast í þennan hóp. Ég vona að mér takist að vera jafn málefnalegur og þau. Bjarni Már Magnússon, prófessor og deildarforseti lagadeildar, hóf umræðuna á síðum Morgunblaðsins í vikunni og hefur hann verið gestur ýmissra ljósvakamiðla síðan að útskýra betur það sem hann setti fram í greininni. Enda voru það hugmyndir sem að mörgu leiti eru mjög framandi í umræðunni um þessi mál hér á landi. Hann varpaði fram hugmyndum um stofnun varnarmálaráðuneytis og hers, um almenna herskyldu og leyniþjónustu svo eitthvað sé nefnt. Nýjungin við nálgun Bjarna eru kannski ekki verkefnin sem slík, enda eru mörg þeirra unnin nú þegar hér á landi á hinum ýmsu stöðum (að undanskilinni herskyldunni), heldur nöfnin sem hann gefur þeim. Nú er ég ekki ókunnugur hugmyndum Bjarna, enda höfum við um nokkurt skeið unnið saman að rannsóknum á íslenskum varnarmálum, t.a.m. hinni sérstöku stjórnsýslu sem er til staðar hér á landi þegar kemur að varnartengdum verkefnum. Svo eitthvað sé tínt til í þeim efnum þá eru helstu varnartengdu verkefnin - samstarf okkar við bandalagsþjóðir okkar í hernaðarbandalaginu NATO og rekstur hernaðarmannvirkjanna á Keflavíkurflugvelli - á höndum Landhelgisgæslunnar. Samt sem áður er ekki minnst á varnarmál í lögum nr. 52/2006 um Landhelgisgæsluna og ekki er minnst á stofnunina í varnarmálalögum nr. 34/2008 þrátt fyrir að Landhelgisgæslan sé lykilstofnun fyrir framkvæmd varnarmála. Ofan á þetta bætist að varnarmál heyra undir utanríkisráðherra en Landhelgisgæslan heyrir undir dómsmálaráðherra. Í því samhengi vakna stjórnskipulegar spurningar um ábyrgð á varnarmálatengdri starfsemi Landhelgsgæslunnar. Í gegnum rannsóknir okkar Bjarna höfum við orðið þess áskynja að bandalagsþjóðum okkar í NATO þykir erfitt að átta sig á stöðu mála þegar kemur að þessum efnum hér á landi og þykir skorta nokkuð á skýrar boðleiðir og gegnsæi þegar kemur að þessum verkefnum. En þetta er ekki það eina sem vekur spurningar þegar kemur að varnarmálatengdum verkefnum sem eru á höndum borgaralegra íslenskra stofnana. Í öllum þeim löndum sem við berum okkur saman við - þar á meðal á öllum Norðurlöndunum, sem eru eins og allir vita okkur ekki mjög framandi samfélög - er gerður skýr greinarmunur á hernaðarlegum og borgaralegum verkefnum. Það er ekki útaf engu, en alþjóðlög og lög um vopnuð átök eru mjög skýr um þessa hluti. Þau gera ráð fyrir því að þau sem sinna hernaðartengdum verkefnum séu skilgreind sem hermenn og þau sem eru skilgreind sem borgaralegir starfsmenn séu ekki að sinna varnar- eða hernaðartengdum verkefnum. Ástæðan fyrir því er sú að ef til átaka kemur (sem við auðvitað vonum ekki) þá eru borgaralegir starfsmenn varðir fyrir vopnuðum árásum með Genfarsamningunum, sem eru alþjóðalög/-samningar, sem eiga uppruna sinn á nítjándu öldinni, en voru reglulega uppfærðir á þeirri tuttugustu, og gilda um hátterni stríðandi fylkinga í vopnuðum átökum. Samkvæmt Genfarsamningunum eru árásir á almenna borgara og borgaralega starfsmenn stríðsglæpur, en árásir á hermenn ekki. Að sama skapi er það stríðsglæpur að nota borgaralega starfsmenn í hernaði. Það má því færa rök fyrir því að, ef til átaka kæmi, værum við að fremja stríðsglæpi með því að láta borgaralega starfsmenn Landhelgisgæslunnar sinna hernaðartengdum verkefnum á Keflavíkurflugvelli, þó vonandi reyni aldrei á þá spurningu. En það er hins vegar engu að síður eðlilegt að þetta veki upp spurningar. Þessi sérstaka staða er upp komin af því að undanfarna áratugi hefur verið mikil feimni á hinu pólitíska sviði við að tala opinskátt um íslensk varnarmál og aukna ábyrgð okkar á þeim málum, þar sem þau sem hafa gert það hafa gjarnan lent í að vera úthrópuð sem einhverskonar stríðsæsingafólk. Þá hefur og verið stutt í hótfyndni um “íslenska tindáta” en hún hefur t.d. skotið upp kollinum í viðbrögðum við skrifum Bjarna oftar en einu sinni og oftar en tvisvar. Sigmund heitinn, sem var skopmyndateiknari Morgunblaðsins í áratugi teiknaði Björn Bjarnason í hermannabúningi það sem eftir var útaf því að hann ljáði máls á þessari spurningu þegar hann var dómsmálaráðherra seint á síðustu öld. Það verður að geta þess að margt ágætt hefur verið gert á undanförnum árum í þessum efnum. Tilkoma þjóðaröryggisráðs var mjög gott skref, auk þess sem mikilvæg skref hafa verið stigin af hálfu Alþingis t.d. með samþykkt þjóðaröryggisstefnu árið 2016 sem var uppfærð á þarsíðasta ári, þó hún sé nú enn sem komið er frekar almenn. Það voru hinsvegar klárlega mistök að leggja niður Varnarmálastofnun árið 2010 og færa verkefni hennar til Landhelgisgæslunnar, Ríkislögreglustjóra, Fasteigna ríkissjóðs og utanríkisráðuneytisins, en sú stofnun, sem komið var á fót einungis tveimur árum fyrr, var vísir að mikilvægri samþættingu á varnarmálatengdum verkefnum íslenska ríkisins, meðal annars vandaðri greiningu á öryggisógnum þeim sem við stöndum frammi fyrir og nú sem aldrei fyrr! Það er ekki eðlilegt að slíkar greiningar séu unnar á vettvangi borgaralegra stofnana á borð við lögregluna og skapar það í raun í sjálfu sér öryggisógn fyrir bandalagsþjóðir okkar í NATO, sem þurfa að deila með okkur upplýsingum til að varnarkeðjan virki sem skyldi. Löggæslustofnanir eiga að sama skapi ekki að búa yfir valdheimildum eða upplýsingum sem eingöngu eiga að vera á vettvangi stofnana sem sinna landvörnum og öryggi ríkisins sem slíks. Slíkt er á mjög gráu svæði lýðræðislega. Það er að ég held enginn - og sannarlega ekki minn góði kollega Bjarni Már Magnússon - að tala um þungvopnaðar hersveitir skipaðar krúnurökuðum 19 til 26 ára gömlum íslenskum borgar- og sveitapiltum sem ættu að eiga í einhverskonar fullu tré við rússneskan innrásarher, heldur er verið að tala um að taka rækilega til í stjórnsýslu íslenskra varnarmála. Það er til þess að auka sjálfstæða getu okkar til að taka afstöðu til okkar eigin landvarna og kannski ekki síst til að við séum ekki veiki hlekkurinn í þeirri sterku keðju sem þarf að vera til staðar þegar kemur að því að standa vörð um lýðræðisleg gildi, frelsi og fullveldi þjóða í okkar heimshluta. Þurfi það til að stofna varnarmálaráðuneyti og skilgreina þá starfsmenn á vegum íslenskra stjórnvalda sem nú þegar sinna varnartengdum verkefnum sem „hernaðarlega“ þá væru það að mínu mati skynsamleg fyrstu skref. Höfundur er dósent í stjórnmálafræði við Háskólann á Bifröst Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Öryggis- og varnarmál Hernaður Magnús Árni Skjöld Magnússon Mest lesið Hvað er þetta græna? Karlinn er að spræna Jóhanna Jakobsdóttir Skoðun 80.000 manna klóakrennsli í Dýrafjörð í boði Arctic Fish Jón Kaldal Skoðun Lífeyrir skal fylgja launum Jónína Björk Óskarsdóttir Skoðun Af hverju útiloka Ísrael frá Eurovision eins og Rússland? Stefán Jón Hafstein Skoðun Stjórnarandstaðan hindrar kjarabætur Rúnar Sigurjónsson Skoðun Heilbrigðisþjónusta á krossgötum? Einar Magnússon,Gunnar Alexander Ólafsson Skoðun Ofurgróði sjávarútvegs? – Hættið að afvegaleiða! Elliði Vignisson Skoðun Af hverju er ekki 100 klst. málþóf á Alþingi um alvarlega stöðu barna? Grímur Atlason Skoðun Fánar, tákn og blómabreiður: „Enginn bjó á Íslandi fyrr en einhver kom“ Meyvant Þórólfsson Skoðun Frestur til að skila athugasemdum við nýtt deiliskipulag Heiðmerkur að renna út Einar Sveinbjörn Guðmundsson Skoðun Skoðun Skoðun Með skynsemina að vopni Anton Guðmundsson skrifar Skoðun Af hverju er ekki 100 klst. málþóf á Alþingi um alvarlega stöðu barna? Grímur Atlason skrifar Skoðun Knattspyrna kvenna í hálfa öld – þakkir til Eggerts Magnússonar Ingibjörg Hinriksdóttir skrifar Skoðun 80.000 manna klóakrennsli í Dýrafjörð í boði Arctic Fish Jón Kaldal skrifar Skoðun Malað dag eftir dag eftir dag Kolbrún Áslaugar Baldursdóttir skrifar Skoðun Að velja friðinn fram yfir réttlætið Þórdís Hólm Filipsdóttir skrifar Skoðun Af nashyrningum og færni - hvernig sköpum við verðmæti til framtíðar? Guðrún Högnadóttir skrifar Skoðun Hvað er þetta græna? Karlinn er að spræna Jóhanna Jakobsdóttir skrifar Skoðun Heilbrigðisþjónusta á krossgötum? Einar Magnússon,Gunnar Alexander Ólafsson skrifar Skoðun Frestur til að skila athugasemdum við nýtt deiliskipulag Heiðmerkur að renna út Einar Sveinbjörn Guðmundsson skrifar Skoðun Stjórnarandstaðan hindrar kjarabætur Rúnar Sigurjónsson skrifar Skoðun Af hverju útiloka Ísrael frá Eurovision eins og Rússland? Stefán Jón Hafstein skrifar Skoðun Lífeyrir skal fylgja launum Jónína Björk Óskarsdóttir skrifar Skoðun Fánar, tákn og blómabreiður: „Enginn bjó á Íslandi fyrr en einhver kom“ Meyvant Þórólfsson skrifar Skoðun Hvernig er staða lesblindra á Íslandi? Guðmundur S. Johnsen skrifar Skoðun Sakar aðra um það sem hún gerir sjálf Sigurjón Þórðarson skrifar Skoðun „Þú verður aldrei nóg“ - Ástæður þess að kerfið bregst innflytjendum Ian McDonald skrifar Skoðun Rafbíllinn er ekki bara umhverfisvænn – hann er líka hagkvæmari Óskar Páll Þorgilsson skrifar Skoðun Ofurgróði sjávarútvegs? – Hættið að afvegaleiða! Elliði Vignisson skrifar Skoðun Laun kvenna og karla í aðildarfélögum ASÍ og BSRB árið 2024 Sigríður Ingibjörg Ingadóttir,Steinunn Bragadóttir skrifar Skoðun „Fáum við einkunn fyrir þetta?“ Hulda Dögg Proppé skrifar Skoðun Hrossakjöt, hroki og hleypidómar Kristján Logason skrifar Skoðun Sjávarútvegur er undirstöðuatvinnuvegur – ekki einangruð tekjulind Kristinn Karl Brynjarsson skrifar Skoðun Að byggja upp á Bakka Hjálmar Bogi Hafliðason skrifar Skoðun Fiskeldi og samfélagsábyrgð Eyjólfur Ármannsson skrifar Skoðun Pólitískt raunsæi og utanríkisstefna Íslands Ragnar Anthony Antonsson Gambrell skrifar Skoðun Vorstjarnan hans Gunnars Smára? Guðbergur Egill Eyjólfsson skrifar Skoðun Fylgið fór vegna fullveldismáls Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun Er Ísrael ennþá útvalin þjóð Guðs? Ómar Torfason skrifar Skoðun Flokkurinn hans Gunnars Smára? Guðbergur Egill Eyjólfsson skrifar Sjá meira
Nú hafa þrír kollegar mínir við Háskólann á Bifröst, þau Bjarni Már Magnússon, Anna Hildur Hildibrandsdóttir og Ólína Kjerúlf Þorvarðardóttir, tjáð sig á opinberum vettvangi í umræðunni um „íslenskan her“, að mínu mati allt mjög málefnaleg innlegg og þörf. Mig langar engu að síður að bætast í þennan hóp. Ég vona að mér takist að vera jafn málefnalegur og þau. Bjarni Már Magnússon, prófessor og deildarforseti lagadeildar, hóf umræðuna á síðum Morgunblaðsins í vikunni og hefur hann verið gestur ýmissra ljósvakamiðla síðan að útskýra betur það sem hann setti fram í greininni. Enda voru það hugmyndir sem að mörgu leiti eru mjög framandi í umræðunni um þessi mál hér á landi. Hann varpaði fram hugmyndum um stofnun varnarmálaráðuneytis og hers, um almenna herskyldu og leyniþjónustu svo eitthvað sé nefnt. Nýjungin við nálgun Bjarna eru kannski ekki verkefnin sem slík, enda eru mörg þeirra unnin nú þegar hér á landi á hinum ýmsu stöðum (að undanskilinni herskyldunni), heldur nöfnin sem hann gefur þeim. Nú er ég ekki ókunnugur hugmyndum Bjarna, enda höfum við um nokkurt skeið unnið saman að rannsóknum á íslenskum varnarmálum, t.a.m. hinni sérstöku stjórnsýslu sem er til staðar hér á landi þegar kemur að varnartengdum verkefnum. Svo eitthvað sé tínt til í þeim efnum þá eru helstu varnartengdu verkefnin - samstarf okkar við bandalagsþjóðir okkar í hernaðarbandalaginu NATO og rekstur hernaðarmannvirkjanna á Keflavíkurflugvelli - á höndum Landhelgisgæslunnar. Samt sem áður er ekki minnst á varnarmál í lögum nr. 52/2006 um Landhelgisgæsluna og ekki er minnst á stofnunina í varnarmálalögum nr. 34/2008 þrátt fyrir að Landhelgisgæslan sé lykilstofnun fyrir framkvæmd varnarmála. Ofan á þetta bætist að varnarmál heyra undir utanríkisráðherra en Landhelgisgæslan heyrir undir dómsmálaráðherra. Í því samhengi vakna stjórnskipulegar spurningar um ábyrgð á varnarmálatengdri starfsemi Landhelgsgæslunnar. Í gegnum rannsóknir okkar Bjarna höfum við orðið þess áskynja að bandalagsþjóðum okkar í NATO þykir erfitt að átta sig á stöðu mála þegar kemur að þessum efnum hér á landi og þykir skorta nokkuð á skýrar boðleiðir og gegnsæi þegar kemur að þessum verkefnum. En þetta er ekki það eina sem vekur spurningar þegar kemur að varnarmálatengdum verkefnum sem eru á höndum borgaralegra íslenskra stofnana. Í öllum þeim löndum sem við berum okkur saman við - þar á meðal á öllum Norðurlöndunum, sem eru eins og allir vita okkur ekki mjög framandi samfélög - er gerður skýr greinarmunur á hernaðarlegum og borgaralegum verkefnum. Það er ekki útaf engu, en alþjóðlög og lög um vopnuð átök eru mjög skýr um þessa hluti. Þau gera ráð fyrir því að þau sem sinna hernaðartengdum verkefnum séu skilgreind sem hermenn og þau sem eru skilgreind sem borgaralegir starfsmenn séu ekki að sinna varnar- eða hernaðartengdum verkefnum. Ástæðan fyrir því er sú að ef til átaka kemur (sem við auðvitað vonum ekki) þá eru borgaralegir starfsmenn varðir fyrir vopnuðum árásum með Genfarsamningunum, sem eru alþjóðalög/-samningar, sem eiga uppruna sinn á nítjándu öldinni, en voru reglulega uppfærðir á þeirri tuttugustu, og gilda um hátterni stríðandi fylkinga í vopnuðum átökum. Samkvæmt Genfarsamningunum eru árásir á almenna borgara og borgaralega starfsmenn stríðsglæpur, en árásir á hermenn ekki. Að sama skapi er það stríðsglæpur að nota borgaralega starfsmenn í hernaði. Það má því færa rök fyrir því að, ef til átaka kæmi, værum við að fremja stríðsglæpi með því að láta borgaralega starfsmenn Landhelgisgæslunnar sinna hernaðartengdum verkefnum á Keflavíkurflugvelli, þó vonandi reyni aldrei á þá spurningu. En það er hins vegar engu að síður eðlilegt að þetta veki upp spurningar. Þessi sérstaka staða er upp komin af því að undanfarna áratugi hefur verið mikil feimni á hinu pólitíska sviði við að tala opinskátt um íslensk varnarmál og aukna ábyrgð okkar á þeim málum, þar sem þau sem hafa gert það hafa gjarnan lent í að vera úthrópuð sem einhverskonar stríðsæsingafólk. Þá hefur og verið stutt í hótfyndni um “íslenska tindáta” en hún hefur t.d. skotið upp kollinum í viðbrögðum við skrifum Bjarna oftar en einu sinni og oftar en tvisvar. Sigmund heitinn, sem var skopmyndateiknari Morgunblaðsins í áratugi teiknaði Björn Bjarnason í hermannabúningi það sem eftir var útaf því að hann ljáði máls á þessari spurningu þegar hann var dómsmálaráðherra seint á síðustu öld. Það verður að geta þess að margt ágætt hefur verið gert á undanförnum árum í þessum efnum. Tilkoma þjóðaröryggisráðs var mjög gott skref, auk þess sem mikilvæg skref hafa verið stigin af hálfu Alþingis t.d. með samþykkt þjóðaröryggisstefnu árið 2016 sem var uppfærð á þarsíðasta ári, þó hún sé nú enn sem komið er frekar almenn. Það voru hinsvegar klárlega mistök að leggja niður Varnarmálastofnun árið 2010 og færa verkefni hennar til Landhelgisgæslunnar, Ríkislögreglustjóra, Fasteigna ríkissjóðs og utanríkisráðuneytisins, en sú stofnun, sem komið var á fót einungis tveimur árum fyrr, var vísir að mikilvægri samþættingu á varnarmálatengdum verkefnum íslenska ríkisins, meðal annars vandaðri greiningu á öryggisógnum þeim sem við stöndum frammi fyrir og nú sem aldrei fyrr! Það er ekki eðlilegt að slíkar greiningar séu unnar á vettvangi borgaralegra stofnana á borð við lögregluna og skapar það í raun í sjálfu sér öryggisógn fyrir bandalagsþjóðir okkar í NATO, sem þurfa að deila með okkur upplýsingum til að varnarkeðjan virki sem skyldi. Löggæslustofnanir eiga að sama skapi ekki að búa yfir valdheimildum eða upplýsingum sem eingöngu eiga að vera á vettvangi stofnana sem sinna landvörnum og öryggi ríkisins sem slíks. Slíkt er á mjög gráu svæði lýðræðislega. Það er að ég held enginn - og sannarlega ekki minn góði kollega Bjarni Már Magnússon - að tala um þungvopnaðar hersveitir skipaðar krúnurökuðum 19 til 26 ára gömlum íslenskum borgar- og sveitapiltum sem ættu að eiga í einhverskonar fullu tré við rússneskan innrásarher, heldur er verið að tala um að taka rækilega til í stjórnsýslu íslenskra varnarmála. Það er til þess að auka sjálfstæða getu okkar til að taka afstöðu til okkar eigin landvarna og kannski ekki síst til að við séum ekki veiki hlekkurinn í þeirri sterku keðju sem þarf að vera til staðar þegar kemur að því að standa vörð um lýðræðisleg gildi, frelsi og fullveldi þjóða í okkar heimshluta. Þurfi það til að stofna varnarmálaráðuneyti og skilgreina þá starfsmenn á vegum íslenskra stjórnvalda sem nú þegar sinna varnartengdum verkefnum sem „hernaðarlega“ þá væru það að mínu mati skynsamleg fyrstu skref. Höfundur er dósent í stjórnmálafræði við Háskólann á Bifröst
Frestur til að skila athugasemdum við nýtt deiliskipulag Heiðmerkur að renna út Einar Sveinbjörn Guðmundsson Skoðun
Skoðun Af hverju er ekki 100 klst. málþóf á Alþingi um alvarlega stöðu barna? Grímur Atlason skrifar
Skoðun Knattspyrna kvenna í hálfa öld – þakkir til Eggerts Magnússonar Ingibjörg Hinriksdóttir skrifar
Skoðun Af nashyrningum og færni - hvernig sköpum við verðmæti til framtíðar? Guðrún Högnadóttir skrifar
Skoðun Frestur til að skila athugasemdum við nýtt deiliskipulag Heiðmerkur að renna út Einar Sveinbjörn Guðmundsson skrifar
Skoðun Fánar, tákn og blómabreiður: „Enginn bjó á Íslandi fyrr en einhver kom“ Meyvant Þórólfsson skrifar
Skoðun Rafbíllinn er ekki bara umhverfisvænn – hann er líka hagkvæmari Óskar Páll Þorgilsson skrifar
Skoðun Laun kvenna og karla í aðildarfélögum ASÍ og BSRB árið 2024 Sigríður Ingibjörg Ingadóttir,Steinunn Bragadóttir skrifar
Skoðun Sjávarútvegur er undirstöðuatvinnuvegur – ekki einangruð tekjulind Kristinn Karl Brynjarsson skrifar
Frestur til að skila athugasemdum við nýtt deiliskipulag Heiðmerkur að renna út Einar Sveinbjörn Guðmundsson Skoðun