Armæða um íslenska tungu Hermann Stefánsson skrifar 14. júní 2024 14:30 Nokkur umræða hefur skapast undanfarið um íslenska tungu. Gallinn við hana er að hún snýst fyrst og fremst um kynjapólitísk atriði í málfari og er því kljúfandi fremur en uppbyggileg. Starfsfólk RÚV grípur til varna gegn því að vera brugðið um markvissa notkun á kynhlutlausu orðfæri. Þetta er ekki sérstakur vandi íslenskrar tungu. Nánast hvert einasta tungumál innan seilingar Vesturlanda glímir við sömu spurningarnar í þessu efni, þótt í ólíkum myndum sé. Það sem í raun og veru er helsti vandi íslenskrar tungu er innrás annars tungumáls, enskunnar. Á fjörutíu daga fresti deyr tungumál út í heiminum og þarf ekki að spyrja um hið augljósa: Ef fram fer sem horfir hverfur íslenskan og verður í mesta lagi mállýska í ensku. Stór tungumál gleypa lítil tungumál. Það gæti eins verið spænska eða kínverska en er fyrir íslenskuna enskan, sem hefur hert mjög á ásókn sinni með framförum á netinu. Það er varla tilviljun að tvö skáldverk frá sitt hvorum tímanum taka á því efni að talmál er orðið frábrugðið ritmálinu og því hefur ekki verið hleypt inn í bókmenntirnar. Merking eftir Fríðu Ísberg tekur á köflum til handargagns þá ensku sem í raun og veru er töluð í landinu. Vögguvísa eftir Elías Mar kom út árið 1950 og er skrifuð að miklu leyti á því „hrognamáli“ sem aukið samneyti íslenskunnar við bandaríska menningu bjó til meðal ungmenna á þeim tíma. Þetta hefur gerst áður og þá var það danskan. Málhreinsunarstefna 19. aldar með þá Fjölnismenn í broddi fylkingar bar beinlínis árangur og það mikinn. Síðari tíma stefnur í málfarsefnum, svo sem sú sem á sínum tíma var uppnefnd og kennd við „reiðarek“, höfðu aðrar áherslur. Búið var til orðið „málótti“, sem átti að merkja að málfarslegar umvandanir leiddu til þess að fólk veigraði sér við að tjá sig á móðurmáli sínu, tungumáli sem þróaðist eðlilega eins og aðrar tungur. En hvað er eðlileg þróun? Þróun örtungumála sem stór tungumál ráðast inn í er allt önnur en þróun hinna stærri. Þau stærri gildna stöðugt og hlæja eins og púkinn á fjósbitanum. Um hin smærri er viðkvæðið gjarnan að ekki sé hægt að stjórna þróun tungumála, þótt reynslan hafi sýnt fram á annað í fjölmörgum löndum og af hálfu fjölda aðila. Hvenær ætli síðasta manneskjan sem haldin var „málótta“ hafi læknast af honum? Er sú rökvilla einhverju skárri að óttast það að vanda málfar sitt svo að manni verði ekki skipað í fylkingu eftir pólitík þeirra sem tjá sig um íslenskuna? Ótalmargt við tungumálið tengist skapandi orðasýsli kynhlutleysis ekki neitt, né heldur fjölda innflytjenda, heldur er aðeins mökkur af málvillum, kraðak af rangt beygðum sögnum og bjöguðum orðatiltækjum, enskri setningarbyggingu, hálfslettum — hrakandi íslenskukunnáttu. Ég held að það sé rangt að láta undan þrýstingi þeirra sem álíta viðsjárvert að vanda mál sitt af ástæðum sem tengjast til að mynda því hversu mikið „menningarlegt ladída“ fólk hefur eða vill hafa, svo snúið sé út úr útvötnuðum frasa úr ranni franska fræðimannsins Pierre Bourdieu. Það verður ekkert minna orðagjálfur að tungutak og orðfæri séu, alveg einhlítt, valdbeiting, ef vel er að orði komist, þótt fræðimaðurinn Michel Foucault hafi rýnt í hugtakið vald í bókum sem fáir hafa lesið en margir tileinkað sér í útþynntri mynd eftir að höfundurinn varð viðtekinn. Ég skal reyndar viðurkenna að mér varð það á fyrir skemmstu að drepa flóðhest með orðatiltækinu „ef því er að skipta“, eða hvort það var „oft er í holti heyrandi nær“. Mér skilst að þeir séu friðaðir. En hann gat sjálfum sér um kennt að átta sig ekki á því að það er skemmtilegt að heyra eða lesa orðatiltæki sem maður þekkir ekki og frjótt og skapandi að ráða í merkinguna út frá samhenginu. Þess vegna er gaman að lesa gamlar barnabækur. Hvað í fjandanum merkir annars „armæða“? spyr vonandi einhver. Ég myndi svara að það væri stundum tengt orðinu „samræða“ en þyrfti ekki að vera það og væri raunar alls ekki í reynd. Það er ekki vel gott að vera settur í hlutverk nöldurskjóðunnar um íslenskt mál. Mætti hefja umræðuna á aðeins hærra plan? Ég horfi sáralítið á sjónvarp. Ég hlusta á útvarp en maður heyrir ekki rithátt orða. Ég les vef RÚV. Eitt sinn fullyrti ég við ráðamenn þar að vefurinn væri ekki prófarkalesinn. Ég fékk að heyra að hann væri prófarkalesinn eftir að textar þar birtust (til hvers? Til að byrgja brunninn eftir að barnið er dottið í hann svo blessað smáskarnið komist ekki upp úr honum?) Það eru enn ansi margar villur á vefsíðu RÚV. Ekki þyrfti nema einn góðan prófarkalesara í fullu starfi til að prófarkalesa allt efnið áður en það birtist. Er vefurinn prófarkalesinn í dag? Hver svarar fyrir það? Útvarpsstjóri eða málfarsráðunautur RÚV? Það gera allir villur, líka prófarkalesarar, málfarsráðunautar og rithöfundar. En allar helstu stofnanir samfélagsins og hver einasta bókaútgáfa vita mætavel að það þarf prófarkalesara. Er vefur RÚV prófarkalesinn? Af hverju ber það ekki meiri árangur, ef svo er? Er við það unandi ef svo er ekki? Hvernig á ungt fjölmiðlafólk að læra góða íslensku ef það er aldrei leiðrétt? Armæða íslenskunnar er mikil og breytingarnar hraðar og uggvænlegar. Auk viðráðanlegra smáatriða á borð við að ráða prófarkalesara myndi ég vilja setja lög sem kvæðu á um að það varðaði foreldra fésektum að lesa ekki fyrir börnin sín skáldsöguna Bróðir minn Ljónshjarta eftir Astrid Lindgren í þýðingu Þorleifs Haukssonar. Svo myndi ég koma á fangavist fyrir að nota ekki sögn í viðtengingarhætti minnst einu sinni á dag, undir þeim formerkjum að þeir sem vilja viðtengingarháttinn feigan eða telja brotthvarf hans eðlilega málþróun dylji ef til vill í raun hugmyndafræðilega þrá eftir einfaldri heimsmynd sem sé svo laus við gráa tóna, efa, blæbrigði og fjölbreyttar frásagnaraðferðir að hún sé beinlínis hættuleg. Ég myndi leiðrétta þá sem kölluðu mig málfarsfasista en játa sök. „Ég má segja þetta ef ég vill,“ segði kannski einhver, uppfullur af ímynduðum málótta. „Auðvitað máttu það,“ myndi ég svara. „Ég hef líka fullan rétt á að álíta þig mega bæta íslensku þína.“ Og svo framvegis og illu heilli oft til hálfgerðrar armæðu fremur en samræðu. Höfundur er rithöfundur. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Íslensk fræði Mest lesið Teppaleggjum ekki íslenska náttúru með vindorku Halla Hrund Logadóttir Skoðun Halldór 23.11.2024 Halldór Miskunnsami nýmarxistinn Kári Allansson Skoðun Furðuleg réttlæting á hækkun verðtryggðra vaxta Marinó G. Njálsson Skoðun Ísland og orkuskiptin: Styðjum þróun á jarðhita og alþjóðlegt samstarf Ester Halldórsdóttir Skoðun Kosningaloforðið sem gleymdist? Þorsteinn Siglaugsson Skoðun Vaxtahækkanir og brotið traust - hver ber ábyrgð? Sandra B. Franks Skoðun Raforka er ekki eina orkan! Dagur Helgason Skoðun Kjósum á næsta kjörtímabili Jón Steindór Valdimarsson Skoðun Skilum skömminni Elín Birna Olsen Skoðun Skoðun Skoðun Gekk ég yfir sjó og land og ríkisstofnanir líka Magnús Guðmundsson skrifar Skoðun Getur þú fengið þá hjálp sem þú þarft ef andlega heilsan hrörnar? Sigurrós Eggertsdóttir skrifar Skoðun Skilum skömminni Elín Birna Olsen skrifar Skoðun Reynir Samband sveitarfélaga að spilla gerð kennarasamninga? Ragnar Þór Pétursson skrifar Skoðun Hefur sálfræðileg meðferð áhrif á líkamlegt heilbrigði? Rúnar Helgi Andrason skrifar Skoðun Vaxtahækkanir og brotið traust - hver ber ábyrgð? Sandra B. Franks skrifar Skoðun Rödd friðar þarf að hljóma skærar Arnar Þór Jónsson skrifar Skoðun Af skynsemi Vegagerðarinnar Magnús Rannver Rafnsson skrifar Skoðun Nýja stjórnarskráin — Alþingi rjúfi stöðnunina með stjórnlagaþingi Stjórn Stjórnarskrárfélagsins skrifar Skoðun Nýtt fangelsi – fyrir öruggara samfélag Guðrún Hafsteinsdóttir skrifar Skoðun Ísland og orkuskiptin: Styðjum þróun á jarðhita og alþjóðlegt samstarf Ester Halldórsdóttir skrifar Skoðun Ærin verkefni næstu ár Ásbjörg Kristinsdóttir skrifar Skoðun Kominn tími á öðruvísi stjórnmál Gísli Rafn Ólafsson skrifar Skoðun Furðuleg réttlæting á hækkun verðtryggðra vaxta Marinó G. Njálsson skrifar Skoðun Raforka er ekki eina orkan! Dagur Helgason skrifar Skoðun Miskunnsami nýmarxistinn Kári Allansson skrifar Skoðun Skapandi skattur og skapandi fólk Vilhjálmur Árnason skrifar Skoðun Teppaleggjum ekki íslenska náttúru með vindorku Halla Hrund Logadóttir skrifar Skoðun Kjósum á næsta kjörtímabili Jón Steindór Valdimarsson skrifar Skoðun Kosningaloforðið sem gleymdist? Þorsteinn Siglaugsson skrifar Skoðun Eru aðventan og jólin kvíða- eða tilhlökkunarefni? Guðlaug Helga Ásgeirsdóttir skrifar Skoðun Óframseljanlegt DAGA-kerfi Kári Jónsson skrifar Skoðun Nýtanleg verðmætasköpun um allt land Jóhann Frímann Arinbjarnarson skrifar Skoðun Geðrænn vandi barna og ungmenna Eldur S. Kristinsson skrifar Skoðun Það er kominn verðmiði á fangelsið en hvað má ungmenni í alvarlegum vanda kosta? Davíð Bergmann skrifar Skoðun Hinn opni tékki samgöngusáttmálans – ljósastýring og Sundabraut Eiríkur S. Svavarsson skrifar Skoðun Eru sumir heppnari en aðrir? Anna Kristín Jensdóttir skrifar Skoðun Við þurfum stjórnmálamenn sem skilja mikilvægi stærstu atvinnugreinar landsins Aðalheiður Ósk Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Kallað eftir fyrirsjáanleika í opinberum framkvæmdum Þorsteinn Víglundsson ,Jónína Guðmundsdóttir,Karl Andreassen skrifar Skoðun Sjálfstætt fólk Kristín Linda Jónsdóttir skrifar Sjá meira
Nokkur umræða hefur skapast undanfarið um íslenska tungu. Gallinn við hana er að hún snýst fyrst og fremst um kynjapólitísk atriði í málfari og er því kljúfandi fremur en uppbyggileg. Starfsfólk RÚV grípur til varna gegn því að vera brugðið um markvissa notkun á kynhlutlausu orðfæri. Þetta er ekki sérstakur vandi íslenskrar tungu. Nánast hvert einasta tungumál innan seilingar Vesturlanda glímir við sömu spurningarnar í þessu efni, þótt í ólíkum myndum sé. Það sem í raun og veru er helsti vandi íslenskrar tungu er innrás annars tungumáls, enskunnar. Á fjörutíu daga fresti deyr tungumál út í heiminum og þarf ekki að spyrja um hið augljósa: Ef fram fer sem horfir hverfur íslenskan og verður í mesta lagi mállýska í ensku. Stór tungumál gleypa lítil tungumál. Það gæti eins verið spænska eða kínverska en er fyrir íslenskuna enskan, sem hefur hert mjög á ásókn sinni með framförum á netinu. Það er varla tilviljun að tvö skáldverk frá sitt hvorum tímanum taka á því efni að talmál er orðið frábrugðið ritmálinu og því hefur ekki verið hleypt inn í bókmenntirnar. Merking eftir Fríðu Ísberg tekur á köflum til handargagns þá ensku sem í raun og veru er töluð í landinu. Vögguvísa eftir Elías Mar kom út árið 1950 og er skrifuð að miklu leyti á því „hrognamáli“ sem aukið samneyti íslenskunnar við bandaríska menningu bjó til meðal ungmenna á þeim tíma. Þetta hefur gerst áður og þá var það danskan. Málhreinsunarstefna 19. aldar með þá Fjölnismenn í broddi fylkingar bar beinlínis árangur og það mikinn. Síðari tíma stefnur í málfarsefnum, svo sem sú sem á sínum tíma var uppnefnd og kennd við „reiðarek“, höfðu aðrar áherslur. Búið var til orðið „málótti“, sem átti að merkja að málfarslegar umvandanir leiddu til þess að fólk veigraði sér við að tjá sig á móðurmáli sínu, tungumáli sem þróaðist eðlilega eins og aðrar tungur. En hvað er eðlileg þróun? Þróun örtungumála sem stór tungumál ráðast inn í er allt önnur en þróun hinna stærri. Þau stærri gildna stöðugt og hlæja eins og púkinn á fjósbitanum. Um hin smærri er viðkvæðið gjarnan að ekki sé hægt að stjórna þróun tungumála, þótt reynslan hafi sýnt fram á annað í fjölmörgum löndum og af hálfu fjölda aðila. Hvenær ætli síðasta manneskjan sem haldin var „málótta“ hafi læknast af honum? Er sú rökvilla einhverju skárri að óttast það að vanda málfar sitt svo að manni verði ekki skipað í fylkingu eftir pólitík þeirra sem tjá sig um íslenskuna? Ótalmargt við tungumálið tengist skapandi orðasýsli kynhlutleysis ekki neitt, né heldur fjölda innflytjenda, heldur er aðeins mökkur af málvillum, kraðak af rangt beygðum sögnum og bjöguðum orðatiltækjum, enskri setningarbyggingu, hálfslettum — hrakandi íslenskukunnáttu. Ég held að það sé rangt að láta undan þrýstingi þeirra sem álíta viðsjárvert að vanda mál sitt af ástæðum sem tengjast til að mynda því hversu mikið „menningarlegt ladída“ fólk hefur eða vill hafa, svo snúið sé út úr útvötnuðum frasa úr ranni franska fræðimannsins Pierre Bourdieu. Það verður ekkert minna orðagjálfur að tungutak og orðfæri séu, alveg einhlítt, valdbeiting, ef vel er að orði komist, þótt fræðimaðurinn Michel Foucault hafi rýnt í hugtakið vald í bókum sem fáir hafa lesið en margir tileinkað sér í útþynntri mynd eftir að höfundurinn varð viðtekinn. Ég skal reyndar viðurkenna að mér varð það á fyrir skemmstu að drepa flóðhest með orðatiltækinu „ef því er að skipta“, eða hvort það var „oft er í holti heyrandi nær“. Mér skilst að þeir séu friðaðir. En hann gat sjálfum sér um kennt að átta sig ekki á því að það er skemmtilegt að heyra eða lesa orðatiltæki sem maður þekkir ekki og frjótt og skapandi að ráða í merkinguna út frá samhenginu. Þess vegna er gaman að lesa gamlar barnabækur. Hvað í fjandanum merkir annars „armæða“? spyr vonandi einhver. Ég myndi svara að það væri stundum tengt orðinu „samræða“ en þyrfti ekki að vera það og væri raunar alls ekki í reynd. Það er ekki vel gott að vera settur í hlutverk nöldurskjóðunnar um íslenskt mál. Mætti hefja umræðuna á aðeins hærra plan? Ég horfi sáralítið á sjónvarp. Ég hlusta á útvarp en maður heyrir ekki rithátt orða. Ég les vef RÚV. Eitt sinn fullyrti ég við ráðamenn þar að vefurinn væri ekki prófarkalesinn. Ég fékk að heyra að hann væri prófarkalesinn eftir að textar þar birtust (til hvers? Til að byrgja brunninn eftir að barnið er dottið í hann svo blessað smáskarnið komist ekki upp úr honum?) Það eru enn ansi margar villur á vefsíðu RÚV. Ekki þyrfti nema einn góðan prófarkalesara í fullu starfi til að prófarkalesa allt efnið áður en það birtist. Er vefurinn prófarkalesinn í dag? Hver svarar fyrir það? Útvarpsstjóri eða málfarsráðunautur RÚV? Það gera allir villur, líka prófarkalesarar, málfarsráðunautar og rithöfundar. En allar helstu stofnanir samfélagsins og hver einasta bókaútgáfa vita mætavel að það þarf prófarkalesara. Er vefur RÚV prófarkalesinn? Af hverju ber það ekki meiri árangur, ef svo er? Er við það unandi ef svo er ekki? Hvernig á ungt fjölmiðlafólk að læra góða íslensku ef það er aldrei leiðrétt? Armæða íslenskunnar er mikil og breytingarnar hraðar og uggvænlegar. Auk viðráðanlegra smáatriða á borð við að ráða prófarkalesara myndi ég vilja setja lög sem kvæðu á um að það varðaði foreldra fésektum að lesa ekki fyrir börnin sín skáldsöguna Bróðir minn Ljónshjarta eftir Astrid Lindgren í þýðingu Þorleifs Haukssonar. Svo myndi ég koma á fangavist fyrir að nota ekki sögn í viðtengingarhætti minnst einu sinni á dag, undir þeim formerkjum að þeir sem vilja viðtengingarháttinn feigan eða telja brotthvarf hans eðlilega málþróun dylji ef til vill í raun hugmyndafræðilega þrá eftir einfaldri heimsmynd sem sé svo laus við gráa tóna, efa, blæbrigði og fjölbreyttar frásagnaraðferðir að hún sé beinlínis hættuleg. Ég myndi leiðrétta þá sem kölluðu mig málfarsfasista en játa sök. „Ég má segja þetta ef ég vill,“ segði kannski einhver, uppfullur af ímynduðum málótta. „Auðvitað máttu það,“ myndi ég svara. „Ég hef líka fullan rétt á að álíta þig mega bæta íslensku þína.“ Og svo framvegis og illu heilli oft til hálfgerðrar armæðu fremur en samræðu. Höfundur er rithöfundur.
Ísland og orkuskiptin: Styðjum þróun á jarðhita og alþjóðlegt samstarf Ester Halldórsdóttir Skoðun
Skoðun Getur þú fengið þá hjálp sem þú þarft ef andlega heilsan hrörnar? Sigurrós Eggertsdóttir skrifar
Skoðun Nýja stjórnarskráin — Alþingi rjúfi stöðnunina með stjórnlagaþingi Stjórn Stjórnarskrárfélagsins skrifar
Skoðun Ísland og orkuskiptin: Styðjum þróun á jarðhita og alþjóðlegt samstarf Ester Halldórsdóttir skrifar
Skoðun Það er kominn verðmiði á fangelsið en hvað má ungmenni í alvarlegum vanda kosta? Davíð Bergmann skrifar
Skoðun Hinn opni tékki samgöngusáttmálans – ljósastýring og Sundabraut Eiríkur S. Svavarsson skrifar
Skoðun Við þurfum stjórnmálamenn sem skilja mikilvægi stærstu atvinnugreinar landsins Aðalheiður Ósk Guðmundsdóttir skrifar
Skoðun Kallað eftir fyrirsjáanleika í opinberum framkvæmdum Þorsteinn Víglundsson ,Jónína Guðmundsdóttir,Karl Andreassen skrifar
Ísland og orkuskiptin: Styðjum þróun á jarðhita og alþjóðlegt samstarf Ester Halldórsdóttir Skoðun