Umræðan um dánaraðstoð Henry Alexander Henrysson skrifar 7. maí 2024 07:30 Í kjölfar Pallborðsþáttar á Vísi fyrir nokkrum vikum hafa skoðanagreinar um dánaraðstoð ratað á miðilinn. Þar sem ég tók þátt í umræðunum í þættinum vil ég nota þetta tækifæri til að koma á framfæri nokkrum atriðum sem mér þykir nauðsynlegt að fái pláss í umræðu um þetta málefni. Dánaraðstoð er hugtak sem best fer á að nota sem nokkurs konar regnhlífarhugtak yfir tvenns konar athafnir læknis til að stytta líf sjúklings sem hefur ólæknandi, sársaukafullan sjúkdóm og lækning er ekki líkleg til að koma fram á næstunni: líknardráp og læknisaðstoð við sjálfsvíg. Í sumum löndum er líknardráp leyft samkvæmt lögum en þá veitir læknir sjúklingi lyf sem leiðir til dauða sjúklingsins. Í öðrum löndum er læknir ekki beinn þátttakandi í því að taka líf sjúklingsins heldur skrifar upp á lyf sem sjúklingurinn tekur sjálfur inn. Slík aðstoð er því nokkurs konar læknisaðstoð við sjálfsvíg. Í mörgum löndum hafa báðar leiðir verið færðar í lög og hefur sjúklingurinn því val. Á undanförnum árum hefur mér fundist umræðan á Íslandi mest snúist um að leyfa líknardráp þótt vissulega hafi einnig verið rætt um aðstoð lækna við sjálfsvíg. Umræða um dánaraðstoð er bæði eðlileg og góð. Hún er eðlileg þar sem framangreind form dánaraðstoðar eru til staðar í fjölmörgum löndum sem við viljum bera okkur saman við. Við hljótum að gera ráð fyrir því að löggjafi í þessum löndum telji sig hafa góðar ástæður fyrir slíkum lagabreytingum. Og hún er góð því hún hefur minnkað skaðlega og einhliða umfjöllun sem hefur stundum verið særandi. Það er til dæmis ekki til gagns að ræða um dánaraðstoð eins og hún sé einfaldlega siðferðilega ámælisverð, eins og lengi var gert. Bæði má finna til ágætis siðferðileg rök fyrir dánaraðstoð (sem í grunninn snýst ávallt um að minnka þjáningu) og svo geta það reynst hræðilega særandi skilaboð til aðstandenda sem hafa farið í gegnum langt sorgarferli að leiðin sem valin var hafi verið ámælisverð og röng. Umræða um dánaraðstoð er raunar ein sú áhugaverðasta sem samfélag getur farið út í. Þar koma saman heimspekilegar vangaveltur um líf, dauða, heilsu og frelsi. Inn í þær spinnast svo pælingar um réttindi og skyldur, sem og stórar spurningar um í hvernig samfélagi við viljum búa og hvernig löggjöf við getum sætt okkur við. En umræðan má ekki vera hvernig sem er. Þótt hún hafi styrkst undanfarna áratugi þá má gagnrýna í hvaða farvegi hún á það til að leita. Það er slæmt ef nauðsynlegt reynist að vinda ofan af henni öðru hvoru eftir að hún er komin í nokkurs konar öngstræti. Vissulega má fagna allri hvatningu til að ræða mikilvæg og stundum viðkvæm málefni en maður getur ekki gengist undir að umræðan megi byggjast á hvaða forsendum sem er. Umræðan getur ekki byggst á viðhorfs- eða skoðanakönnunum. Þær eru ekki góður áttaviti í málum af þessu tagi. Sjálfur tel ég mig vita meira um dánaraðstoð en margir sem ég þekki en þó hef ég ekki hugmynd um hvernig ég ætti að svara einfaldri spurningu um hvort ég sé hlynntur dánaraðstoð. Persónulega tel ég að hún geti komið til greina í vissum aðstæðum en um leið get ég fullyrt að ég hefði ekki stutt neitt þeirra lagafrumvarpa sem hafa lögleitt dánaraðstoð víða um heim. Viðhorfskannanir eiga við eftir að lagafrumvörp hafa komið fram og um efni þeirra. Smáatriðin varðandi útfærslur eru oft það sem mestu máli skiptir. Umræðan getur ekki eingöngu byggst á reynslusögum fólks. Það er alveg ótækt að láta áhrifamiklar en um leið erfiðar frásagnir leiða umræðu af þessu tagi. Slíkt er alltaf dæmt til að enda með nokkurs konar kapphlaupi milli slæmrar og góðrar reynslu. Það má svo sannarlega finna dæmi um hvoru tveggja í sambandi við dánaraðstoð. Frásagnirnar geta vissulega stutt röksemdir fólks sem vill taka þátt í rökræðum um dánaraðstoð en þegar umræðan er rekin áfram af slíkum sögum, og takmarkaður fókus er á ólík rök, hættir hún að vera upplýsandi. Umræðan má ekki fara fram eins og lögleiðing dánaraðstoðar kalli ekki á víðtækan stuðning lækna og sátt innan fagsins. Í umræðum er því jafnvel kastað fram að nóg sé að læknar geti persónulega neitað að veita dánaraðstoð því það þurfi ekki svo marga lækna til að sjá um að bregðast við eftirspurninni. Á Íslandi gætu jafnvel tveir eða þrír læknar annað þeim tæplega tuttugu tilvikum sem líkleg eru að koma upp á hverju ári. Þetta er ákaflega misráðin umræða að mínu mati. Það er ekki útilokað að viðhorf íslenskra lækna til dánaraðstoðar breytist í framtíðinni en það væri glapræði að ýta eftir slíkri viðhorfsbreytingu utan frá. Báðar útgáfur dánaraðstoðar kalla á eðlisbreytingu á starfi lækna. Slík breyting getur einungis komið innan frá. Umræðan má heldur ekki blossa upp við að einstakir þingmenn rjúka til að og leggja fram lagafrumvörp. Augljós ástæða hvers vegna slíkt gengur ekki er til dæmis sú að ekki er hægt að taka ákvörðun fyrir fagstétt um að hún gerbreyti hlutverki sínu. Þá er samfélag okkar einnig þannig uppbyggt að við höfum stofnanir og ráðuneyti sem eiga að vera leiðandi í stefnumótun í heilbrigðismálum. Það er ekki hægt að ganga einfaldlega fram hjá þeim við að lögfesta mál af þessari stærðargráðu og hugsa ekki heildstætt um hvaða áhrif slíkt myndi hafa á heilbrigðiskerfið. Ef dánaraðstoð verður fest í lög á Íslandi í framtíðinni þá verður það að gerast eftir ígrundaða stefnumótun. Að lokum gengur ekki að umræðan byggist á þeirri grundvallarforsendu að um réttindi einstaklinga sé að ræða, eins og oft virðist vera málið þegar einstakir þingmenn vilja lögleiða dánaraðstoð. Þá er oft látið eins og um einhvers konar grundvallarmannréttindi sé að ræða. En þá er verið að rugla saman tvennum óskyldum hlutum. Það virðast sjálfsögð sannindi að hver maður hefur rétt á að deyja með reisn og færi betur á því að stjórnvöld víða um heim rifjuðu þau sannindi upp reglulega. En sá réttur er ekki sá sami og að einstaklingar hafi rétt til þess að aðrir einstaklingar aðstoði þá við að deyja eða að taka líf sitt. Ég fæ ekki séð að sá réttur sé yfirhöfuð raunverulegur. Tímaritið The Economist birti einmitt nýlega langa greiningu á því hvernig dánaraðstoð væri næsta skref í að tryggja einstaklingsfrelsi í bresku samfélagi. Ritstjórn tímaritsins virðist sannfærð um að í nafni frelsis geti ríkið lagt þá aukaskyldu á herðar heilbrigðisstarfsfólks að þjónusta og fullnusta beiðnir um dánaraðstoð. Það hefði farið betur á því að tímaritið hefði eytt þessum kröftum sínum í umræðu um erfiða stöðu og æpandi áskoranir breska heilbrigðiskerfisins fremur en eyða dálksentimetrunum í slíka umræðu. Mér kom til hugar umsögn sem barst til Alþingis frá Guðjóni Sigurðssyni, formanni MND á Íslandi, vegna nýlegs lagafrumvarps um dánaraðstoð, þar sem hann segir að á „meðan ríki og sveitarfélög draga lappirnar við að aðstoða fólk við að lifa, þá vara ég við að opna á leið fyrir fólk að koma sér úr erfiðum skorti á umönnun með því að velja að deyja.“ Höfundur er heimspekingur. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Henry Alexander Henrysson Dánaraðstoð Mest lesið Hvernig vogar þú þér að gera grín að Möggu Stínu? Elliði Vignisson Skoðun Rúmfatalagerinn, ekki fyrir alla! Ragnar Gunnarsson Skoðun Ráðgátan um RÚV Helgi Brynjarsson Skoðun Hættið að þykjast standa með mannréttindum – hafnið nýju útlendingafrumvarpi Jón Sigurðsson Skoðun Er edrúlífið æðislegt? Jakob Smári Magnússon Skoðun Flækjustig í skjóli einföldunar Kolbrún Georgsdóttir Skoðun Hvetjandi refsing Reykjavíkurborgar Halla Gunnarsdóttir Skoðun Lausnir í leikskólamálum Kristín Thoroddsen Skoðun Ísland þarf engan sérdíl Magnús Árni Skjöld Magnússon Skoðun Hvað er í gangi? Jón Pétur Zimsen Skoðun Skoðun Skoðun Kópavogsmódelið Atli Ísleifsson skrifar Skoðun Villta vestur ólöglegra veðmálaauglýsinga á Íslandi Skúli Bragi Geirdal skrifar Skoðun Sterkari saman – geðheilsa er mannréttindi allra Halldóra Jónsdóttir,Halldóra Víðisdóttir,Júlíana Guðrún Þórðardóttir skrifar Skoðun Ísland þarf engan sérdíl Magnús Árni Skjöld Magnússon skrifar Skoðun Er edrúlífið æðislegt? Jakob Smári Magnússon skrifar Skoðun Rúmfatalagerinn, ekki fyrir alla! Ragnar Gunnarsson skrifar Skoðun Að gera ráð fyrir frelsi Birgir Orri Ásgrímsson skrifar Skoðun Að þekkja sín takmörk Heiðar Guðjónsson skrifar Skoðun Gervigreind og dómgreind Henry Alexander Henrysson skrifar Skoðun Fjárfesting í réttindum barna bætir fjárhag sveitarfélaga Marín Rós Eyjólfsdóttir skrifar Skoðun Hættið að þykjast standa með mannréttindum – hafnið nýju útlendingafrumvarpi Jón Sigurðsson skrifar Skoðun Alþjóða geðheilbrigðisdagurinn – réttur til réttrar meðferðar Pétur Maack Þorsteinsson skrifar Skoðun Á að takmarka samfélagsmiðlanotkun barna? María Rut Kristinsdóttir skrifar Skoðun Hvernig vogar þú þér að gera grín að Möggu Stínu? Elliði Vignisson skrifar Skoðun Hvað er í gangi? Jón Pétur Zimsen skrifar Skoðun Lausnir í leikskólamálum Kristín Thoroddsen skrifar Skoðun Hjálpum fólki að eignast börn Hildur Sverrisdóttir skrifar Skoðun Ráðgátan um RÚV Helgi Brynjarsson skrifar Skoðun Hvetjandi refsing Reykjavíkurborgar Halla Gunnarsdóttir skrifar Skoðun Flækjustig í skjóli einföldunar Kolbrún Georgsdóttir skrifar Skoðun Lýst eftir afstöðu Viðreisnar til ríkisstyrkja Diljá Mist Einarsdóttir skrifar Skoðun Vegferð menntunar Bryngeir Valdimarsson skrifar Skoðun Almenningssamgöngur fyrir útvalda: Áskorun til stjórnar Strætó bs. og Reykjavíkurborgar Þorsteinn Árnason Sürmeli: skrifar Skoðun Forðumst að sérhagsmunir geti keypt sig til áhrifa í stjórnmálum Arna Lára Jónsdóttir skrifar Skoðun Bætt dagsbirta í Svansvottuðum byggingum Bergþóra Góa Kvaran skrifar Skoðun Skólamáltíðir í Hafnarfirði. Af hverju bauð enginn í verkið? Davíð Arnar Stefánsson skrifar Skoðun Nikótín, konur og krabbamein – gamlar hættur í nýjum búningi Jóhanna Kristjánsdóttir skrifar Skoðun Frelsi fylgir ábyrgð Eiríkur Björn Björgvinsson skrifar Skoðun Skilningsleysi á skaðsemi verðtryggingar Guðmundur Ásgeirsson skrifar Skoðun Menntakerfi í fremstu röð Guðmundur Ari Sigurjónsson skrifar Sjá meira
Í kjölfar Pallborðsþáttar á Vísi fyrir nokkrum vikum hafa skoðanagreinar um dánaraðstoð ratað á miðilinn. Þar sem ég tók þátt í umræðunum í þættinum vil ég nota þetta tækifæri til að koma á framfæri nokkrum atriðum sem mér þykir nauðsynlegt að fái pláss í umræðu um þetta málefni. Dánaraðstoð er hugtak sem best fer á að nota sem nokkurs konar regnhlífarhugtak yfir tvenns konar athafnir læknis til að stytta líf sjúklings sem hefur ólæknandi, sársaukafullan sjúkdóm og lækning er ekki líkleg til að koma fram á næstunni: líknardráp og læknisaðstoð við sjálfsvíg. Í sumum löndum er líknardráp leyft samkvæmt lögum en þá veitir læknir sjúklingi lyf sem leiðir til dauða sjúklingsins. Í öðrum löndum er læknir ekki beinn þátttakandi í því að taka líf sjúklingsins heldur skrifar upp á lyf sem sjúklingurinn tekur sjálfur inn. Slík aðstoð er því nokkurs konar læknisaðstoð við sjálfsvíg. Í mörgum löndum hafa báðar leiðir verið færðar í lög og hefur sjúklingurinn því val. Á undanförnum árum hefur mér fundist umræðan á Íslandi mest snúist um að leyfa líknardráp þótt vissulega hafi einnig verið rætt um aðstoð lækna við sjálfsvíg. Umræða um dánaraðstoð er bæði eðlileg og góð. Hún er eðlileg þar sem framangreind form dánaraðstoðar eru til staðar í fjölmörgum löndum sem við viljum bera okkur saman við. Við hljótum að gera ráð fyrir því að löggjafi í þessum löndum telji sig hafa góðar ástæður fyrir slíkum lagabreytingum. Og hún er góð því hún hefur minnkað skaðlega og einhliða umfjöllun sem hefur stundum verið særandi. Það er til dæmis ekki til gagns að ræða um dánaraðstoð eins og hún sé einfaldlega siðferðilega ámælisverð, eins og lengi var gert. Bæði má finna til ágætis siðferðileg rök fyrir dánaraðstoð (sem í grunninn snýst ávallt um að minnka þjáningu) og svo geta það reynst hræðilega særandi skilaboð til aðstandenda sem hafa farið í gegnum langt sorgarferli að leiðin sem valin var hafi verið ámælisverð og röng. Umræða um dánaraðstoð er raunar ein sú áhugaverðasta sem samfélag getur farið út í. Þar koma saman heimspekilegar vangaveltur um líf, dauða, heilsu og frelsi. Inn í þær spinnast svo pælingar um réttindi og skyldur, sem og stórar spurningar um í hvernig samfélagi við viljum búa og hvernig löggjöf við getum sætt okkur við. En umræðan má ekki vera hvernig sem er. Þótt hún hafi styrkst undanfarna áratugi þá má gagnrýna í hvaða farvegi hún á það til að leita. Það er slæmt ef nauðsynlegt reynist að vinda ofan af henni öðru hvoru eftir að hún er komin í nokkurs konar öngstræti. Vissulega má fagna allri hvatningu til að ræða mikilvæg og stundum viðkvæm málefni en maður getur ekki gengist undir að umræðan megi byggjast á hvaða forsendum sem er. Umræðan getur ekki byggst á viðhorfs- eða skoðanakönnunum. Þær eru ekki góður áttaviti í málum af þessu tagi. Sjálfur tel ég mig vita meira um dánaraðstoð en margir sem ég þekki en þó hef ég ekki hugmynd um hvernig ég ætti að svara einfaldri spurningu um hvort ég sé hlynntur dánaraðstoð. Persónulega tel ég að hún geti komið til greina í vissum aðstæðum en um leið get ég fullyrt að ég hefði ekki stutt neitt þeirra lagafrumvarpa sem hafa lögleitt dánaraðstoð víða um heim. Viðhorfskannanir eiga við eftir að lagafrumvörp hafa komið fram og um efni þeirra. Smáatriðin varðandi útfærslur eru oft það sem mestu máli skiptir. Umræðan getur ekki eingöngu byggst á reynslusögum fólks. Það er alveg ótækt að láta áhrifamiklar en um leið erfiðar frásagnir leiða umræðu af þessu tagi. Slíkt er alltaf dæmt til að enda með nokkurs konar kapphlaupi milli slæmrar og góðrar reynslu. Það má svo sannarlega finna dæmi um hvoru tveggja í sambandi við dánaraðstoð. Frásagnirnar geta vissulega stutt röksemdir fólks sem vill taka þátt í rökræðum um dánaraðstoð en þegar umræðan er rekin áfram af slíkum sögum, og takmarkaður fókus er á ólík rök, hættir hún að vera upplýsandi. Umræðan má ekki fara fram eins og lögleiðing dánaraðstoðar kalli ekki á víðtækan stuðning lækna og sátt innan fagsins. Í umræðum er því jafnvel kastað fram að nóg sé að læknar geti persónulega neitað að veita dánaraðstoð því það þurfi ekki svo marga lækna til að sjá um að bregðast við eftirspurninni. Á Íslandi gætu jafnvel tveir eða þrír læknar annað þeim tæplega tuttugu tilvikum sem líkleg eru að koma upp á hverju ári. Þetta er ákaflega misráðin umræða að mínu mati. Það er ekki útilokað að viðhorf íslenskra lækna til dánaraðstoðar breytist í framtíðinni en það væri glapræði að ýta eftir slíkri viðhorfsbreytingu utan frá. Báðar útgáfur dánaraðstoðar kalla á eðlisbreytingu á starfi lækna. Slík breyting getur einungis komið innan frá. Umræðan má heldur ekki blossa upp við að einstakir þingmenn rjúka til að og leggja fram lagafrumvörp. Augljós ástæða hvers vegna slíkt gengur ekki er til dæmis sú að ekki er hægt að taka ákvörðun fyrir fagstétt um að hún gerbreyti hlutverki sínu. Þá er samfélag okkar einnig þannig uppbyggt að við höfum stofnanir og ráðuneyti sem eiga að vera leiðandi í stefnumótun í heilbrigðismálum. Það er ekki hægt að ganga einfaldlega fram hjá þeim við að lögfesta mál af þessari stærðargráðu og hugsa ekki heildstætt um hvaða áhrif slíkt myndi hafa á heilbrigðiskerfið. Ef dánaraðstoð verður fest í lög á Íslandi í framtíðinni þá verður það að gerast eftir ígrundaða stefnumótun. Að lokum gengur ekki að umræðan byggist á þeirri grundvallarforsendu að um réttindi einstaklinga sé að ræða, eins og oft virðist vera málið þegar einstakir þingmenn vilja lögleiða dánaraðstoð. Þá er oft látið eins og um einhvers konar grundvallarmannréttindi sé að ræða. En þá er verið að rugla saman tvennum óskyldum hlutum. Það virðast sjálfsögð sannindi að hver maður hefur rétt á að deyja með reisn og færi betur á því að stjórnvöld víða um heim rifjuðu þau sannindi upp reglulega. En sá réttur er ekki sá sami og að einstaklingar hafi rétt til þess að aðrir einstaklingar aðstoði þá við að deyja eða að taka líf sitt. Ég fæ ekki séð að sá réttur sé yfirhöfuð raunverulegur. Tímaritið The Economist birti einmitt nýlega langa greiningu á því hvernig dánaraðstoð væri næsta skref í að tryggja einstaklingsfrelsi í bresku samfélagi. Ritstjórn tímaritsins virðist sannfærð um að í nafni frelsis geti ríkið lagt þá aukaskyldu á herðar heilbrigðisstarfsfólks að þjónusta og fullnusta beiðnir um dánaraðstoð. Það hefði farið betur á því að tímaritið hefði eytt þessum kröftum sínum í umræðu um erfiða stöðu og æpandi áskoranir breska heilbrigðiskerfisins fremur en eyða dálksentimetrunum í slíka umræðu. Mér kom til hugar umsögn sem barst til Alþingis frá Guðjóni Sigurðssyni, formanni MND á Íslandi, vegna nýlegs lagafrumvarps um dánaraðstoð, þar sem hann segir að á „meðan ríki og sveitarfélög draga lappirnar við að aðstoða fólk við að lifa, þá vara ég við að opna á leið fyrir fólk að koma sér úr erfiðum skorti á umönnun með því að velja að deyja.“ Höfundur er heimspekingur.
Hættið að þykjast standa með mannréttindum – hafnið nýju útlendingafrumvarpi Jón Sigurðsson Skoðun
Skoðun Sterkari saman – geðheilsa er mannréttindi allra Halldóra Jónsdóttir,Halldóra Víðisdóttir,Júlíana Guðrún Þórðardóttir skrifar
Skoðun Hættið að þykjast standa með mannréttindum – hafnið nýju útlendingafrumvarpi Jón Sigurðsson skrifar
Skoðun Alþjóða geðheilbrigðisdagurinn – réttur til réttrar meðferðar Pétur Maack Þorsteinsson skrifar
Skoðun Almenningssamgöngur fyrir útvalda: Áskorun til stjórnar Strætó bs. og Reykjavíkurborgar Þorsteinn Árnason Sürmeli: skrifar
Skoðun Forðumst að sérhagsmunir geti keypt sig til áhrifa í stjórnmálum Arna Lára Jónsdóttir skrifar
Skoðun Nikótín, konur og krabbamein – gamlar hættur í nýjum búningi Jóhanna Kristjánsdóttir skrifar
Hættið að þykjast standa með mannréttindum – hafnið nýju útlendingafrumvarpi Jón Sigurðsson Skoðun