Orðlaus og jafnvel líka huglaus? Helgi Áss Grétarsson skrifar 27. desember 2023 07:00 Kynferðisbrot gegn börnum eru svívirðileg að almenningsáliti jafnt sem lögum enda við þeim lagðar þungar refsingar. Samúð og samhygð með þolendum slíkra brota er sem betur fer mikil og á að vera það. Þolendur brota af þessu tagi eiga að njóta víðtæks stuðnings samfélagsins. Alvarleiki afbrota breytir þó engu um að rannsaka þarf hvert mál áður en hægt er að komast að niðurstöðu um sekt eða sakleysi þess sem er sakaður um refsiverðan verknað. Þessi skipan í siðuðu samfélagi leiðir meðal annars af þeirri grundvallarreglu að sakborningur skuli talinn saklaus uns sekt er sönnuð. Fáein grundvallaratriði við rannsókn kynferðisbrota gegn börnum Þegar verið er að rannsaka meint kynferðisbrot gegn barni þarf til að mynda að svara eftirfarandi grundvallarspurningum: Hvað gerðist og hvaða einstaklingar komu að atburðarrásinni? Hvenær átti meint brot sér stað? Hversu trúverðugar eru frásagnir þeirra sem að málinu koma? Fyrir utan frásagnir, hvaða önnur sönnunargögn geta varpað ljósi á atburðarrásina? Eftir því sem lengra líður frá meintu broti verður örðugra að færa sönnur á hvað átti sér stað. Það þarf hins vegar ávallt vel þjálfað fagfólk til að rannsaka þessi vandasömu og viðkvæmu mál. Samfara því þarf töluverða reynslu til að meta réttilega hvenær fullnægjandi sönnun um brot liggur fyrir. Rangar sakargiftir í þessum málaflokki eru á engan hátt útilokaðar og má í því sambandi benda á tiltölulega nýlegt dæmi frá Bretlandi. Breskt dæmi um rangar sakargiftir Árið 2014 hóf breska lögreglan rannsókn á ásökunum um að háttsettir menn í samfélaginu hafi með skipulögðum hætti í lok áttunda áratugar og í upphafi níunda áratugar síðustu aldar brotið kynferðislega á ungum drengjum. Fyrrverandi forsætisráðherra Breta, Edward Heath, átti meðal annarra að hafa tekið þátt í þessum barnaníðshring, en hann lést árið 2005. Eftir langa samfellda rannsókn lögreglunnar var komist að þeirri niðurstöðu að ásakanirnar hefðu verið uppspuni frá rótum. Málið var fellt niður í ársbyrjun 2016 og í kjölfarið var dómari á eftirlaunum, Sir Richard Henriques, fenginn til að skrifa skýrslu um vinnubrögð lögreglunnar í málinu. Sú skýrsla kom út í nóvember 2016 og þremur árum síðar voru mikilvægustu kaflar hennar gerðir opinberir í heild sinni, sjá hér. Þennan hluta skýrslunnar var unnt að birta í heild sinni vegna þess að sá sem fyrst kom fram með ásakanirnar, Carl Beech, hafði meðal annars verið sakfelldur fyrir rangar sakargiftir. Niðurstaða dómarans fyrrverandi var að brotalamir hefðu verið á lögreglurannsókninni og hún hefði dregist úr hófi fram með tilheyrandi tjóni fyrir alla sem bendlaðir voru við rannsóknina, þar á meðal hafði málið skaðleg áhrif á arfleifð Edward Heath, fyrrverandi forsætisráðherra Breta. Staða sönnunar í máli séra Friðriks Friðrikssonar Séra Friðrik Friðriksson fæddist árið 1868 og dó árið 1961. Minning séra Friðriks skipar mikilvægan sess í hugum margra vegna þess mannræktar- og félagsmálastarfs sem hann stofnaði til. Fyrir rúmum tveimur mánuðum var séra Friðrik vart umdeildur fyrir verk sín og virðing borin fyrir arfleifð hans en núna virðist sem sagan eigi að vera skrifuð svo að hann hafi „farið yfir mörk í samskiptum við drengi og áreitt þá kynferðislega“, eins og það var orðað í tilkynningu KFUM og KFUK, dagsettri 20. desember 2023. Útlit er sem sagt fyrir að framvegis megi telja að séra Friðrik hafi verið kynferðisafbrotamaður. En hvaða sannanir liggja fyrir um það að séra Friðrik hafi brotið kynferðislega á drengjum? Satt best að segja eru þær takmarkaðar, svo ekki sé fastar að orðið kveðið. Þannig er óljóst hvað á að hafa átt sér stað, það er að segja var um að ræða alvarlegt kynferðisofbeldi, kynferðislega áreitni eða eitthvað annað? Heimildarmenn um þau atvik sem greint hefur verið frá undanfarið eru annað hvort nafnlausir eða þá að reist er á frásögn einstaklings sem hefur frásögnina eftir öðrum einstaklingi (e. hearsay). Jafnframt er óljóst hvenær meint brot áttu sér stað en nákvæmni í þeim efnum er að lágmarki æskileg, meðal annars vegna þess að séra Friðrik var nánast orðinn alblindur um miðjan sjötta áratug 20. aldar (um dapra sjón séra Friðriks, sjá til dæmis Morgunblaðið, 24. maí 1958, bls. 14). Mat á einstökum frásögnum í máli séra Friðriks Það er vandasamt að meta trúverðugleika frásagna um meint brot séra Friðriks. Tökum sem dæmi svohljóðandi ummæli Guðmundar Magnússonar sagnfræðings, höfundar nýútgefinnar bókar um séra Friðrik, sem hann setti fram í sjónvarpsþættinum Kiljunni 25. október síðastliðinn: „...að það gaf sig fram við mig, óvænt, sem sagt maður á áttræðisaldri sem hafði verið í KFUM sem strákur og hann sagði mér sögu af því að hann var tekinn og leiddur útaf samkomu KFUM og á fund Friðriks sem þá er orðinn mjög aldraður og sjóndapur og svo framvegis og lendir í því að vera þar inni í stofu hans einn og veit ekkert hvað er að gerast og Friðrik fer að kjassa hann og káfa á honum öllum á mjög ósæmilegan hátt og honum er mjög brugðið og þetta er minning sem hann hefur aldrei losnað við...“ Það sem er umhugsunarvert við þessa frásögn, út frá sönnun, er að sá sem segir frá samskiptum sínum við séra Friðrik er ónafngreindur og miðað við lýsingu á aldri hans má ætla að séra Friðrik hafi á þeim tíma verið afar sjóndapur, líklegast blindur. Lýsing á atviki sem þessu verður einnig að setja í samhengi við hvað tíðkaðist á þeim tíma sem atburður á að hafa átt sér stað en ekki hvaða mælikvarðar eru núna lagðir til grundvallar. Samandregið, þá er ekki hægt að draga víðtækar ályktanir af þessari einu frásögn. Fullyrðingar hafa verið settar fram um fleiri atvik sem eiga að varpa ljósi á afbrigðilega hegðun séra Friðriks gagnvart drengjum en allar þær fullyrðingar eru byggðar á nafnlausum frásögnum. Það gerir að verkum að næstum útilokað er að staðfesta með sjálfstæðum hætti hvað viðkomandi vitni varð sjálft áskynja. Önnur sönnunargögn en frásagnir sýnast að svo komnu máli ekki hafa þýðingu í máli séra Friðriks. Sem dæmi er ótækt að draga ályktanir um kenndir séra Friðriks vegna tréskurðarmyndar sem hann fékk að gjöf frá Tove Ólafsson. Kjarni málsins er einfaldur. Rannsókn á ásökunum í garð séra Friðriks hefur hingað til verið ófullnægjandi og fyrirliggjandi sönnunargögn um meintar misgjörðir hans eru rýr. Réttast væri að fá hæft fólk, sem hefur reynslu og sérþekkingu á þessu sviði, til að rannsaka málið frekar. Lokaorð Þess grein er rituð vegna þess að ég er orðlaus yfir þeim vinnubrögðum sem hafa hingað til verið viðhöfð vegna ásakana á hendur séra Friðriki Friðrikssyni. Kannski er ég þó mest hugsi yfir því að frekar fátt kunnáttufólk, t.d. á sviði lögfræði og sagnfræði, hefur bent á þann veika grundvöll sem ásakanir á hendur séra Friðriki eru reistar. Að þegja er nefnilega þægilegt í svona máli og þannig fljóta með fjöldanum. En hugleysi í svona máli og þannig umbera skriðuna er ekki til eftirbreytni. Samviskunnar vegna sé ég mig knúinn til að benda á hið augljósa. Höfundur er lögfræðingur. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Helgi Áss Grétarsson Mál séra Friðriks Friðrikssonar Mest lesið Geðdeild Akureyrar aðeins með 10 pláss á legudeild fyrir sjúklinga með alvarlegan geðrænan vanda Gísli Hvanndal Jakobsson Skoðun Stefnubreyting Miðflokksins gegn hagsmunum bænda Þórarinn Ingi Pétursson,Þuríður Lillý Sigurðardóttir,Jóhann Friðrik Friðriksson,Sigurður Eyjólfur Sigurjónsson,Stefán Vagn Stefánsson,Halla Signý Kristjánsdóttir Skoðun Kennari í verkfalli Hólmfríður Þorgeirsdóttir Skoðun Opið bréf til forystu Kennarasambands Íslands (KÍ): Endurskoðum aðferðafræði verkfallsins Valgerður Bára Bárðardóttir Skoðun Verðbólga í boði Viðreisnar Hjörtur J. Guðmundsson Skoðun Neglum niður vextina Kristrún Frostadóttir Skoðun Ekki láta kaupa atkvæði þitt Alexandra Briem Skoðun Krónur, evrur og fullveldi Bjarni Benediktsson Skoðun Ísland 2074 Kjartan Magnússon Skoðun 200 þúsund til að búa í fatahengi LOL Derek T. Allen Skoðun Skoðun Skoðun Á að vera landbúnaður á Íslandi? Ágústa Ágústsdóttir skrifar Skoðun Miðflokkurinn stendur vörð um bændur Högni Elfar Gylfason skrifar Skoðun Fjármál Kópavogsbæjar - hin hliðin Theódóra Þorsteinsdóttir skrifar Skoðun Feður eiga undir högg að sækja í forsjármálum Jörgen Ingimar Hansson skrifar Skoðun Mikill má máttur Viðreisnar og áhrif um alla Evrópu, líka á Pútín, vera Ole Anton Bieltvedt skrifar Skoðun Geðdeild Akureyrar aðeins með 10 pláss á legudeild fyrir sjúklinga með alvarlegan geðrænan vanda Gísli Hvanndal Jakobsson skrifar Skoðun Frír hádegisverður í boði Friedmans Róbert Björnsson skrifar Skoðun Höldum áfram með íslenskuna og konuna Helga Dögg Sverrisdóttir skrifar Skoðun Ekki láta kaupa atkvæði þitt Alexandra Briem skrifar Skoðun Afnemum fátæktina Helgi Máni Sigurðsson skrifar Skoðun Krónur, evrur og fullveldi Bjarni Benediktsson skrifar Skoðun Ný ríkisstjórn styrki meistarakerfi löggiltra iðngreina Hópur formanna fag- og meistarafélaga innan SI skrifar Skoðun Stefnubreyting Miðflokksins gegn hagsmunum bænda Þórarinn Ingi Pétursson,Þuríður Lillý Sigurðardóttir,Jóhann Friðrik Friðriksson,Sigurður Eyjólfur Sigurjónsson,Stefán Vagn Stefánsson,Halla Signý Kristjánsdóttir skrifar Skoðun Farsældarlögin snúast ekki um börnin Lúðvík Júlíusson skrifar Skoðun Víðtæk og öflug barátta gegn einmanaleika á Íslandi Guðrún Svava Viðarsdóttir skrifar Skoðun Framsókn í geðheilbrigðismálum Kjartan Helgi Ólafsson skrifar Skoðun 200 þúsund til að búa í fatahengi LOL Derek T. Allen skrifar Skoðun Kennari í verkfalli Hólmfríður Þorgeirsdóttir skrifar Skoðun Við viljum – kröfugerð fólks með fötlun! Unnur Hrefna Jóhannsdóttir skrifar Skoðun Opið bréf til forystu Kennarasambands Íslands (KÍ): Endurskoðum aðferðafræði verkfallsins Valgerður Bára Bárðardóttir skrifar Skoðun Óæskilegar uppskerur Anna Bergþórsdóttir skrifar Skoðun Úreltar og óréttmætar hvalveiðar Henry Alexander Henrysson skrifar Skoðun Bætum umhverfið svo öll börn geti blómstrað Kristín Kolbrún Kolbeinsdóttir Waage skrifar Skoðun Neglum niður vextina Kristrún Frostadóttir skrifar Skoðun Áhyggjulaust ævikvöld Gísli Rafn Ólafsson skrifar Skoðun Verðbólga í boði Viðreisnar Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun Afsláttur af mannréttindum Heiða Ingimarsdóttir skrifar Skoðun Er 0,145% bankaskattur virkilega nóg? Ásthildur Lóa Þórsdóttir skrifar Skoðun Útrýmum kjaragliðnun Jónína Björk Óskarsdóttir skrifar Skoðun 16 ára aldurstakmark á samfélagsmiðlum Skúli Bragi Geirdal skrifar Sjá meira
Kynferðisbrot gegn börnum eru svívirðileg að almenningsáliti jafnt sem lögum enda við þeim lagðar þungar refsingar. Samúð og samhygð með þolendum slíkra brota er sem betur fer mikil og á að vera það. Þolendur brota af þessu tagi eiga að njóta víðtæks stuðnings samfélagsins. Alvarleiki afbrota breytir þó engu um að rannsaka þarf hvert mál áður en hægt er að komast að niðurstöðu um sekt eða sakleysi þess sem er sakaður um refsiverðan verknað. Þessi skipan í siðuðu samfélagi leiðir meðal annars af þeirri grundvallarreglu að sakborningur skuli talinn saklaus uns sekt er sönnuð. Fáein grundvallaratriði við rannsókn kynferðisbrota gegn börnum Þegar verið er að rannsaka meint kynferðisbrot gegn barni þarf til að mynda að svara eftirfarandi grundvallarspurningum: Hvað gerðist og hvaða einstaklingar komu að atburðarrásinni? Hvenær átti meint brot sér stað? Hversu trúverðugar eru frásagnir þeirra sem að málinu koma? Fyrir utan frásagnir, hvaða önnur sönnunargögn geta varpað ljósi á atburðarrásina? Eftir því sem lengra líður frá meintu broti verður örðugra að færa sönnur á hvað átti sér stað. Það þarf hins vegar ávallt vel þjálfað fagfólk til að rannsaka þessi vandasömu og viðkvæmu mál. Samfara því þarf töluverða reynslu til að meta réttilega hvenær fullnægjandi sönnun um brot liggur fyrir. Rangar sakargiftir í þessum málaflokki eru á engan hátt útilokaðar og má í því sambandi benda á tiltölulega nýlegt dæmi frá Bretlandi. Breskt dæmi um rangar sakargiftir Árið 2014 hóf breska lögreglan rannsókn á ásökunum um að háttsettir menn í samfélaginu hafi með skipulögðum hætti í lok áttunda áratugar og í upphafi níunda áratugar síðustu aldar brotið kynferðislega á ungum drengjum. Fyrrverandi forsætisráðherra Breta, Edward Heath, átti meðal annarra að hafa tekið þátt í þessum barnaníðshring, en hann lést árið 2005. Eftir langa samfellda rannsókn lögreglunnar var komist að þeirri niðurstöðu að ásakanirnar hefðu verið uppspuni frá rótum. Málið var fellt niður í ársbyrjun 2016 og í kjölfarið var dómari á eftirlaunum, Sir Richard Henriques, fenginn til að skrifa skýrslu um vinnubrögð lögreglunnar í málinu. Sú skýrsla kom út í nóvember 2016 og þremur árum síðar voru mikilvægustu kaflar hennar gerðir opinberir í heild sinni, sjá hér. Þennan hluta skýrslunnar var unnt að birta í heild sinni vegna þess að sá sem fyrst kom fram með ásakanirnar, Carl Beech, hafði meðal annars verið sakfelldur fyrir rangar sakargiftir. Niðurstaða dómarans fyrrverandi var að brotalamir hefðu verið á lögreglurannsókninni og hún hefði dregist úr hófi fram með tilheyrandi tjóni fyrir alla sem bendlaðir voru við rannsóknina, þar á meðal hafði málið skaðleg áhrif á arfleifð Edward Heath, fyrrverandi forsætisráðherra Breta. Staða sönnunar í máli séra Friðriks Friðrikssonar Séra Friðrik Friðriksson fæddist árið 1868 og dó árið 1961. Minning séra Friðriks skipar mikilvægan sess í hugum margra vegna þess mannræktar- og félagsmálastarfs sem hann stofnaði til. Fyrir rúmum tveimur mánuðum var séra Friðrik vart umdeildur fyrir verk sín og virðing borin fyrir arfleifð hans en núna virðist sem sagan eigi að vera skrifuð svo að hann hafi „farið yfir mörk í samskiptum við drengi og áreitt þá kynferðislega“, eins og það var orðað í tilkynningu KFUM og KFUK, dagsettri 20. desember 2023. Útlit er sem sagt fyrir að framvegis megi telja að séra Friðrik hafi verið kynferðisafbrotamaður. En hvaða sannanir liggja fyrir um það að séra Friðrik hafi brotið kynferðislega á drengjum? Satt best að segja eru þær takmarkaðar, svo ekki sé fastar að orðið kveðið. Þannig er óljóst hvað á að hafa átt sér stað, það er að segja var um að ræða alvarlegt kynferðisofbeldi, kynferðislega áreitni eða eitthvað annað? Heimildarmenn um þau atvik sem greint hefur verið frá undanfarið eru annað hvort nafnlausir eða þá að reist er á frásögn einstaklings sem hefur frásögnina eftir öðrum einstaklingi (e. hearsay). Jafnframt er óljóst hvenær meint brot áttu sér stað en nákvæmni í þeim efnum er að lágmarki æskileg, meðal annars vegna þess að séra Friðrik var nánast orðinn alblindur um miðjan sjötta áratug 20. aldar (um dapra sjón séra Friðriks, sjá til dæmis Morgunblaðið, 24. maí 1958, bls. 14). Mat á einstökum frásögnum í máli séra Friðriks Það er vandasamt að meta trúverðugleika frásagna um meint brot séra Friðriks. Tökum sem dæmi svohljóðandi ummæli Guðmundar Magnússonar sagnfræðings, höfundar nýútgefinnar bókar um séra Friðrik, sem hann setti fram í sjónvarpsþættinum Kiljunni 25. október síðastliðinn: „...að það gaf sig fram við mig, óvænt, sem sagt maður á áttræðisaldri sem hafði verið í KFUM sem strákur og hann sagði mér sögu af því að hann var tekinn og leiddur útaf samkomu KFUM og á fund Friðriks sem þá er orðinn mjög aldraður og sjóndapur og svo framvegis og lendir í því að vera þar inni í stofu hans einn og veit ekkert hvað er að gerast og Friðrik fer að kjassa hann og káfa á honum öllum á mjög ósæmilegan hátt og honum er mjög brugðið og þetta er minning sem hann hefur aldrei losnað við...“ Það sem er umhugsunarvert við þessa frásögn, út frá sönnun, er að sá sem segir frá samskiptum sínum við séra Friðrik er ónafngreindur og miðað við lýsingu á aldri hans má ætla að séra Friðrik hafi á þeim tíma verið afar sjóndapur, líklegast blindur. Lýsing á atviki sem þessu verður einnig að setja í samhengi við hvað tíðkaðist á þeim tíma sem atburður á að hafa átt sér stað en ekki hvaða mælikvarðar eru núna lagðir til grundvallar. Samandregið, þá er ekki hægt að draga víðtækar ályktanir af þessari einu frásögn. Fullyrðingar hafa verið settar fram um fleiri atvik sem eiga að varpa ljósi á afbrigðilega hegðun séra Friðriks gagnvart drengjum en allar þær fullyrðingar eru byggðar á nafnlausum frásögnum. Það gerir að verkum að næstum útilokað er að staðfesta með sjálfstæðum hætti hvað viðkomandi vitni varð sjálft áskynja. Önnur sönnunargögn en frásagnir sýnast að svo komnu máli ekki hafa þýðingu í máli séra Friðriks. Sem dæmi er ótækt að draga ályktanir um kenndir séra Friðriks vegna tréskurðarmyndar sem hann fékk að gjöf frá Tove Ólafsson. Kjarni málsins er einfaldur. Rannsókn á ásökunum í garð séra Friðriks hefur hingað til verið ófullnægjandi og fyrirliggjandi sönnunargögn um meintar misgjörðir hans eru rýr. Réttast væri að fá hæft fólk, sem hefur reynslu og sérþekkingu á þessu sviði, til að rannsaka málið frekar. Lokaorð Þess grein er rituð vegna þess að ég er orðlaus yfir þeim vinnubrögðum sem hafa hingað til verið viðhöfð vegna ásakana á hendur séra Friðriki Friðrikssyni. Kannski er ég þó mest hugsi yfir því að frekar fátt kunnáttufólk, t.d. á sviði lögfræði og sagnfræði, hefur bent á þann veika grundvöll sem ásakanir á hendur séra Friðriki eru reistar. Að þegja er nefnilega þægilegt í svona máli og þannig fljóta með fjöldanum. En hugleysi í svona máli og þannig umbera skriðuna er ekki til eftirbreytni. Samviskunnar vegna sé ég mig knúinn til að benda á hið augljósa. Höfundur er lögfræðingur.
Geðdeild Akureyrar aðeins með 10 pláss á legudeild fyrir sjúklinga með alvarlegan geðrænan vanda Gísli Hvanndal Jakobsson Skoðun
Stefnubreyting Miðflokksins gegn hagsmunum bænda Þórarinn Ingi Pétursson,Þuríður Lillý Sigurðardóttir,Jóhann Friðrik Friðriksson,Sigurður Eyjólfur Sigurjónsson,Stefán Vagn Stefánsson,Halla Signý Kristjánsdóttir Skoðun
Opið bréf til forystu Kennarasambands Íslands (KÍ): Endurskoðum aðferðafræði verkfallsins Valgerður Bára Bárðardóttir Skoðun
Skoðun Mikill má máttur Viðreisnar og áhrif um alla Evrópu, líka á Pútín, vera Ole Anton Bieltvedt skrifar
Skoðun Geðdeild Akureyrar aðeins með 10 pláss á legudeild fyrir sjúklinga með alvarlegan geðrænan vanda Gísli Hvanndal Jakobsson skrifar
Skoðun Ný ríkisstjórn styrki meistarakerfi löggiltra iðngreina Hópur formanna fag- og meistarafélaga innan SI skrifar
Skoðun Stefnubreyting Miðflokksins gegn hagsmunum bænda Þórarinn Ingi Pétursson,Þuríður Lillý Sigurðardóttir,Jóhann Friðrik Friðriksson,Sigurður Eyjólfur Sigurjónsson,Stefán Vagn Stefánsson,Halla Signý Kristjánsdóttir skrifar
Skoðun Opið bréf til forystu Kennarasambands Íslands (KÍ): Endurskoðum aðferðafræði verkfallsins Valgerður Bára Bárðardóttir skrifar
Geðdeild Akureyrar aðeins með 10 pláss á legudeild fyrir sjúklinga með alvarlegan geðrænan vanda Gísli Hvanndal Jakobsson Skoðun
Stefnubreyting Miðflokksins gegn hagsmunum bænda Þórarinn Ingi Pétursson,Þuríður Lillý Sigurðardóttir,Jóhann Friðrik Friðriksson,Sigurður Eyjólfur Sigurjónsson,Stefán Vagn Stefánsson,Halla Signý Kristjánsdóttir Skoðun
Opið bréf til forystu Kennarasambands Íslands (KÍ): Endurskoðum aðferðafræði verkfallsins Valgerður Bára Bárðardóttir Skoðun