Viltu lægri vexti? Anna Hrefna Ingimundardóttir skrifar 19. júní 2023 16:01 Ekki er ýkja langt síðan Ísland var eitt fátækasta land Evrópu. Nú búa Íslendingar hins vegar við einhver bestu lífskjör sem þekkst hafa í sögu mannkyns og mælast meðallaun hér nú þau hæstu í heimi. Þó velmegun hér sé ein sú mesta sem þekkist á heimsvísu hefur verðbólgan reynst okkur erfiður ljár í þúfu. Afleiðingin hefur verið hátt vaxtastig sem sligar skuldsett heimili og hamlar fjárfestingu. Iðulega spretta upp spurningar um það af hverju við getum ekki verið líkari norrænum nágrönnum okkar þegar kemur að efnahagsumhverfinu. Á umliðnum áratugum hefur verðbólga verið töluvert minni og vaxtastig lægra á hinum Norðurlöndunum. Hvað gæti skýrt þennan mun? Af hverju er Ísland sérstakt? Ísland er auðvitað sérstakt að mörgu leyti en rauði þráðurinn í okkar efnahagslífi undanfarna áratugi hefur verið hið séríslenska kjarasamningalíkan. Utan Þjóðarsáttarinnar 1990 hefur reynst erfitt að ná sameiginlegri sýn á þær efnahagslegu forsendur sem samið er út frá, og þá sérílagi hvert svigrúm atvinnulífsins til launahækkana er hverju sinni. Vegna þessa hafa launahækkanir á Íslandi lengi verið í sérflokki, eða um 2x-4x meiri en gengur og gerist í samanburðarlöndunum. Laun eru einn stærsti kostnaðarliður flestra fyrirtækja og því geta niðurstöður kjarasamninga haft veruleg áhrif á atvinnurekstur og þær ákvarðanir sem teknar eru innan fyrirtækja. Það gefur auga leið að þegar kostnaðarliðir hækka þarf jafnan að hagræða og/eða hækka verð til að tryggja jákvæða afkomu, að öðru óbreyttu. Þetta er gömul saga og ný. Hvort sem horft er til tímabils heimsfaraldurs eða meira en þrjá áratugi aftur í tímann má sjá að launahækkanir hafa nánast alltaf verið langt umfram það sem þekkist í öllum öðrum löndum í kringum okkur. Skýrist þetta af því að hagvöxtur og framleiðni hér á landi sé þeim mun meiri en í þessum löndum? Svo er ekki. Þó hagvöxtur sé sveiflukenndari hér en í stærri löndum þá hefur hagvöxtur á mann að raunvirði verið á pari við nágrannalöndin, og raunar talsvert minni á tímabili heimsfaraldurs. Það er því engin efnahagsleg innistæða fyrir þeim miklu launahækkunum sem verið hafa hér á landi á undanförnum árum. Launahækkanir umfram verðmætasköpun leiða til verðbólgu Athygli vakti á árinu 2022 að virkja átti svokallaðan hagvaxtarauka vegna þess hagvaxtar sem mældist árið 2021 eftir einn skarpasta efnahagssamdrátt Íslandssögunnar árið á undan. Samtök atvinnulífsins færðu á sínum tíma rök fyrir því að þessi mikli kostnaðarauki myndi skila sér í hærra verðlagi og hærra vaxtastigi þar sem geta fyrirtækjanna til að taka á sig stóraukinn kostnað á þessum tíma væri takmörkuð. Eftirfarandi varnaðarorð voru viðhöfð í mars 2022: “Samtök atvinnulífsins hafa varað við því að hagvaxtarákvæði Lífskjarasamningsins komi til framkvæmda, enda fyrirtækin ekki í stakk búin til að taka á sig frekari launahækkanir. Hækkun launa 1. janúar sl. var langt umfram svigrúm atvinnulífsins vegna breyttra forsenda og hefur haft hvetjandi áhrif á verðbólgu og vexti. Seðlabankinn hefur varað við vaxandi verðbólgu vegna ósjálfbærra launahækkana sem kalli á hækkun stýrivaxta bankans. Samtök atvinnulífsins fóru þess á leit við verkalýðshreyfinguna sl. haust og aftur nú í mars að gert yrði samkomulag um að hagvaxtarauki komi ekki til framkvæmda. Því var hafnað með öllu.” Seðlabankinn tók í sama streng og framkvæmdi raunar ítarlega greiningu á efnahagslegum áhrifum hagvaxtarauka í þáverandi efnahagsumhverfi. Niðurstaðan gaf til kynna að frekari launahækkanir myndu enda í verðlaginu, sem myndi svo leiða til hærri stýrivaxta og þannig þurrka út ávinning hagvaxtaraukans fyrir launafólk. Skemmst er frá því að segja að frá þessum varnaðarorðum hafa laun hækkað um 11%, en það hefur verðlag einnig gert og er kaupáttaraukning þessara launahækkana því engin. Að auki eru meginvextir Seðlabankans nú heilum sex prósentustigum hærri en þá. Verðbólga og vextir haldast í hendur Fari verðbólga á flug er Seðlabankinn tilneyddur að bregðast við með hækkun vaxta. Þó vextir hafi hækkað skarpt að undanförnu erum við hins vegar enn í þeirri óvenjulegu stöðu að raunvextir eru neikvæðir í ofhitnandi hagkerfi. Seðlabankinn mun því neyðast til að hækka vexti enn frekar ef verðbólga og verðbólguvæntingar taka ekki að hjaðna hratt. Nú er svo komið að verðbólguvæntingar eru orðnar of háar og sú hætta að myndast að við reynum (enn og aftur) að bíta í skottið á okkur með kröfum um launahækkanir til að mæta verðbólgu. Við það verður til hin svokallaða víxlverkun hækkandi launa og verðlags. Niðurstaðan mun engu skila í vasa launafólks þegar upp er staðið. Þvert á móti mun síaukinn vaxtakostnaður brenna þar gat og fjárhagur heimilanna mun standa verr en hann hefði gert ef nafnlaunahækkanir hefðu verið minni. Af hverju getum við ekki verið líkari frændum okkar og frænkum á hinum Norðurlöndunum þegar kemur að umhverfi vaxta og verðbólgu? Svarið felst meðal annars í hinu séríslenska vinnumarkaðslíkani sem einkennst hefur af óskilvirkni og ósamstöðu. Á meðan enginn vilji stendur til að breyta því munum við hjakka áfram í sama fari ósjálfbærra launahækkana með tilheyrandi kostnaði fyrir íslenskt samfélag. Það sannar núverandi ástand. Varla þarf frekari vitnanna við. Höfundur er starfandi framkvæmdastjóri Samtaka atvinnulífsins. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Anna Hrefna Ingimundardóttir Efnahagsmál Kjaramál Mest lesið Rekin út fyrir að vera kennari Álfhildur Leifsdóttir Skoðun Börn laga ekki beinbrot Katrín Sigríður J. Steingrímsdóttir Skoðun Fimmtíu og sex Sigmar Guðmundsson Skoðun Slæm stjórnsýsla heilbrigðismála - dauðans alvara Markús Ingólfur Eiríksson Skoðun Það sem má alls ekki tala um... Ragnar Þór Ingólfsson Skoðun Síðasti naglinn í borginni Björg Eva Erlendsdóttir,Gunnar Hersveinn Skoðun Eldra fólk á betra skilið Sigurjón Þórðarson Skoðun Lögreglumenn samningslausir mánuðum saman og án verkfallsréttar Fjölnir Sæmundsson Skoðun Vegið að framtíð ungs vísindafólks á Íslandi Katrín Möller,Svava Dögg Jónsdóttir Skoðun Niðurskurðurinn sem enginn bað um Halla Gunnarsdóttir Skoðun Skoðun Skoðun Niðurskurðurinn sem enginn bað um Halla Gunnarsdóttir skrifar Skoðun Það sem má alls ekki tala um... Ragnar Þór Ingólfsson skrifar Skoðun Síðasti naglinn í borginni Björg Eva Erlendsdóttir,Gunnar Hersveinn skrifar Skoðun Slæm stjórnsýsla heilbrigðismála - dauðans alvara Markús Ingólfur Eiríksson skrifar Skoðun Eldra fólk á betra skilið Sigurjón Þórðarson skrifar Skoðun Fimmtíu og sex Sigmar Guðmundsson skrifar Skoðun Börn laga ekki beinbrot Katrín Sigríður J. Steingrímsdóttir skrifar Skoðun Sá „óháði“ kemur til byggða Kristinn Karl Brynjarsson skrifar Skoðun Vegið að framtíð ungs vísindafólks á Íslandi Katrín Möller,Svava Dögg Jónsdóttir skrifar Skoðun Trúðslæti eða trúverðugleiki Friðrik Erlingsson skrifar Skoðun Rekin út fyrir að vera kennari Álfhildur Leifsdóttir skrifar Skoðun Lögreglumenn samningslausir mánuðum saman og án verkfallsréttar Fjölnir Sæmundsson skrifar Skoðun Hver vill kenna? Aron H. Steinsson skrifar Skoðun Við þurfum að tala um Bálstofuna Matthías Kormáksson skrifar Skoðun Vanvirðing við einkaframtakið og verðmætasköpun Bessí Þóra Jónsdóttir skrifar Skoðun Samfylkingin ætlar ekki að hækka tekjuskatt Alma D. Möller skrifar Skoðun Hvað eiga eldri borgarar að kjósa? Hjördís Hendriksdóttir skrifar Skoðun Við erum að ná árangri Ásmundur Einar Daðason skrifar Skoðun Verðum að rannsaka hvað gerðist í Covid Hildur Þórðardóttir skrifar Skoðun Ég og amma mín sem er dáin Lovísa Oktovía Eyvindsdóttir skrifar Skoðun Spegill eða stjórntæki? Hlutverk skoðanakannana og almenningsálits í stefnumótun og stjórnmálum Halldóra Lillý Jóhannsdóttir skrifar Skoðun Sagnaarfur Biblíunnar Sigurvin Lárus Jónsson skrifar Skoðun Með baunabyssu í kennaraverkfalli Ólafur Hauksson skrifar Skoðun Hver tilheyrir hverjum? Kristín Davíðsdóttir skrifar Skoðun Það þarf meiri töffara í okkur Davíð Már Sigurðsson skrifar Skoðun Unga fólkið og frjósemi María Rut Baldursdóttir,Sigríður Auðunsdóttir skrifar Skoðun Tryggjum frelsi til handfæraveiða – eflum sjávarbyggðirnar Eyjólfur Ármannsson skrifar Skoðun Verja þarf friðinn Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun Mannsæmandi lífeyrislaun strax Guðmundur Ingi Kristinsson skrifar Skoðun Munu bara allir fá dánaraðstoð? Bjarni Jónsson skrifar Sjá meira
Ekki er ýkja langt síðan Ísland var eitt fátækasta land Evrópu. Nú búa Íslendingar hins vegar við einhver bestu lífskjör sem þekkst hafa í sögu mannkyns og mælast meðallaun hér nú þau hæstu í heimi. Þó velmegun hér sé ein sú mesta sem þekkist á heimsvísu hefur verðbólgan reynst okkur erfiður ljár í þúfu. Afleiðingin hefur verið hátt vaxtastig sem sligar skuldsett heimili og hamlar fjárfestingu. Iðulega spretta upp spurningar um það af hverju við getum ekki verið líkari norrænum nágrönnum okkar þegar kemur að efnahagsumhverfinu. Á umliðnum áratugum hefur verðbólga verið töluvert minni og vaxtastig lægra á hinum Norðurlöndunum. Hvað gæti skýrt þennan mun? Af hverju er Ísland sérstakt? Ísland er auðvitað sérstakt að mörgu leyti en rauði þráðurinn í okkar efnahagslífi undanfarna áratugi hefur verið hið séríslenska kjarasamningalíkan. Utan Þjóðarsáttarinnar 1990 hefur reynst erfitt að ná sameiginlegri sýn á þær efnahagslegu forsendur sem samið er út frá, og þá sérílagi hvert svigrúm atvinnulífsins til launahækkana er hverju sinni. Vegna þessa hafa launahækkanir á Íslandi lengi verið í sérflokki, eða um 2x-4x meiri en gengur og gerist í samanburðarlöndunum. Laun eru einn stærsti kostnaðarliður flestra fyrirtækja og því geta niðurstöður kjarasamninga haft veruleg áhrif á atvinnurekstur og þær ákvarðanir sem teknar eru innan fyrirtækja. Það gefur auga leið að þegar kostnaðarliðir hækka þarf jafnan að hagræða og/eða hækka verð til að tryggja jákvæða afkomu, að öðru óbreyttu. Þetta er gömul saga og ný. Hvort sem horft er til tímabils heimsfaraldurs eða meira en þrjá áratugi aftur í tímann má sjá að launahækkanir hafa nánast alltaf verið langt umfram það sem þekkist í öllum öðrum löndum í kringum okkur. Skýrist þetta af því að hagvöxtur og framleiðni hér á landi sé þeim mun meiri en í þessum löndum? Svo er ekki. Þó hagvöxtur sé sveiflukenndari hér en í stærri löndum þá hefur hagvöxtur á mann að raunvirði verið á pari við nágrannalöndin, og raunar talsvert minni á tímabili heimsfaraldurs. Það er því engin efnahagsleg innistæða fyrir þeim miklu launahækkunum sem verið hafa hér á landi á undanförnum árum. Launahækkanir umfram verðmætasköpun leiða til verðbólgu Athygli vakti á árinu 2022 að virkja átti svokallaðan hagvaxtarauka vegna þess hagvaxtar sem mældist árið 2021 eftir einn skarpasta efnahagssamdrátt Íslandssögunnar árið á undan. Samtök atvinnulífsins færðu á sínum tíma rök fyrir því að þessi mikli kostnaðarauki myndi skila sér í hærra verðlagi og hærra vaxtastigi þar sem geta fyrirtækjanna til að taka á sig stóraukinn kostnað á þessum tíma væri takmörkuð. Eftirfarandi varnaðarorð voru viðhöfð í mars 2022: “Samtök atvinnulífsins hafa varað við því að hagvaxtarákvæði Lífskjarasamningsins komi til framkvæmda, enda fyrirtækin ekki í stakk búin til að taka á sig frekari launahækkanir. Hækkun launa 1. janúar sl. var langt umfram svigrúm atvinnulífsins vegna breyttra forsenda og hefur haft hvetjandi áhrif á verðbólgu og vexti. Seðlabankinn hefur varað við vaxandi verðbólgu vegna ósjálfbærra launahækkana sem kalli á hækkun stýrivaxta bankans. Samtök atvinnulífsins fóru þess á leit við verkalýðshreyfinguna sl. haust og aftur nú í mars að gert yrði samkomulag um að hagvaxtarauki komi ekki til framkvæmda. Því var hafnað með öllu.” Seðlabankinn tók í sama streng og framkvæmdi raunar ítarlega greiningu á efnahagslegum áhrifum hagvaxtarauka í þáverandi efnahagsumhverfi. Niðurstaðan gaf til kynna að frekari launahækkanir myndu enda í verðlaginu, sem myndi svo leiða til hærri stýrivaxta og þannig þurrka út ávinning hagvaxtaraukans fyrir launafólk. Skemmst er frá því að segja að frá þessum varnaðarorðum hafa laun hækkað um 11%, en það hefur verðlag einnig gert og er kaupáttaraukning þessara launahækkana því engin. Að auki eru meginvextir Seðlabankans nú heilum sex prósentustigum hærri en þá. Verðbólga og vextir haldast í hendur Fari verðbólga á flug er Seðlabankinn tilneyddur að bregðast við með hækkun vaxta. Þó vextir hafi hækkað skarpt að undanförnu erum við hins vegar enn í þeirri óvenjulegu stöðu að raunvextir eru neikvæðir í ofhitnandi hagkerfi. Seðlabankinn mun því neyðast til að hækka vexti enn frekar ef verðbólga og verðbólguvæntingar taka ekki að hjaðna hratt. Nú er svo komið að verðbólguvæntingar eru orðnar of háar og sú hætta að myndast að við reynum (enn og aftur) að bíta í skottið á okkur með kröfum um launahækkanir til að mæta verðbólgu. Við það verður til hin svokallaða víxlverkun hækkandi launa og verðlags. Niðurstaðan mun engu skila í vasa launafólks þegar upp er staðið. Þvert á móti mun síaukinn vaxtakostnaður brenna þar gat og fjárhagur heimilanna mun standa verr en hann hefði gert ef nafnlaunahækkanir hefðu verið minni. Af hverju getum við ekki verið líkari frændum okkar og frænkum á hinum Norðurlöndunum þegar kemur að umhverfi vaxta og verðbólgu? Svarið felst meðal annars í hinu séríslenska vinnumarkaðslíkani sem einkennst hefur af óskilvirkni og ósamstöðu. Á meðan enginn vilji stendur til að breyta því munum við hjakka áfram í sama fari ósjálfbærra launahækkana með tilheyrandi kostnaði fyrir íslenskt samfélag. Það sannar núverandi ástand. Varla þarf frekari vitnanna við. Höfundur er starfandi framkvæmdastjóri Samtaka atvinnulífsins.
Skoðun Lögreglumenn samningslausir mánuðum saman og án verkfallsréttar Fjölnir Sæmundsson skrifar
Skoðun Spegill eða stjórntæki? Hlutverk skoðanakannana og almenningsálits í stefnumótun og stjórnmálum Halldóra Lillý Jóhannsdóttir skrifar