Almenningur á að njóta vafans Þórir Guðmundsson skrifar 20. febrúar 2020 09:00 Þegar úrskurðarnefnd um upplýsingamál metur hvort opinberum aðila beri að veita almenningi upplýsingar, sem óskað er eftir, þá velur hún ítrekað að túlka upplýsingalög með þrengsta mögulega móti. Ekkert bendir til að það hafi verið ætlun löggjafans. Markmið laganna er þvert á móti skýrt frá upphafi, að „tryggja gegnsæi í stjórnsýslu“ og styrkja upplýsingarétt, lýðræði, aðhald fjölmiðla og traust almennings á stjórnsýslunni. Í athugasemdum við frumvarpið kemur skýrt fram að aðrir hagsmunir – svo sem ef upplýsingar teljast viðkvæmar – geti réttlætt „frávik frá meginreglu laganna“. Með öðrum orðum, það er meginregla að upplýsingar sem hið opinbera býr yfir séu opinberar en fráviksreglur geti réttlætt að þeim sé haldið frá almenningi. Það megi meina almenningi um upplýsingar í undantekningartilvikum. Í nýlegum úrskurði fara nefndarmenn í lögfræðilega loftfimleika til að komast að þeirri niðurstöðu að Ríkisútvarpinu beri ekki að upplýsa um nöfn umsækjenda um starf útvarpsstjóra. Niðurstaða úrskurðarnefndarinnar er nýjasta og augljósasta dæmið um ákvarðanir þar sem kosið er að túlka upplýsingalög þröngt fremur en vítt, í andstöðu við vilja löggjafans eins og hann birtist í lögunum og athugasemdum við þau. Í þessu máli skarst umboðsmaður Alþingis í leikinn. Í svari til Jakobs Bjarnar Grétarssonar á fréttastofu Stöðvar 2, Vísis og Bylgjunnar lýsir hann í smáatriðum hvernig nefndin hafi kosið að túlka lög til að styðja ákvörðun RÚV um að láta ekki umbeðnar upplýsingar af hendi. Umboðsmaður kemst á endanum að þeirri niðurstöðu að skýra þurfi lögin en lesa má milli línanna í bréfi hans að þörfin á því sé til komin vegna þessarar sérkennilegu afstöðu nefndarinnar. Þegar upplýsingalög voru sett 2012 höfðu þingmenn í huga reynsluna af hruninu og algjöru niðurbroti trausts á stjórnsýslunni. Þá hafði leyndarhyggja umlukið aðdraganda efnahags- og fjármálakreppunnar. Þegar hún svo skall á, nánast fyrirvaralaust, olli það gífurlegri bræði meðal almennings sem hafði engar vísbendingar fengið frá ráðamönnum um að alvarlegur vandi væri til staðar eða yfirvofandi. Þegar togstreita er milli réttar almennings til aðgangs að upplýsingum og viðleitni embættismanna til að halda þeim leyndum ætti almenningur að njóta vafans. Vísir/Vilhelm Meira en áratug síðar er eins og vilji sé innan stjórnsýslunnar til að setja lærdóm af þessari reynslu ofan í skúffu. Í lögfræði er kennt að undantekningar skuli túlka þröngt en meginreglur vítt. Úrskurðarnefnd virðist hins vegar hafi komið sér upp vinnureglu um að túlka undantekningar vítt en meginreglur þröngt. Líkt og umboðsmaður Alþingis bendir á er ástæða til að bæta lög þannig að skýrt sé hver vilji Alþingis er. Í leiðinni væri ekki úr vegi að taka fleiri skref til að auka upplýsingarétt almennings. Þannig eru undanþáguákvæði um gögn sem megi fara leynt, ekki vegna þess að þau þurfi að gera það eðlis þeirra vegna heldur vegna þess í hvaða tilgangi þau eru tekin saman. Til dæmis er kveðið á um að gögn sem séu tekin saman fyrir ráðherrafundi séu undanþegin upplýsingarétti. Þetta ákvæði nota stjórnvöld – með velþóknun úrskurðarnefndar – óspart til að leyna almenning skýrslum og öðrum samantektum sem augljóslega ættu að vera opinberar miðað við tilgang upplýsingalaga. Dæmi um þetta er skýrsla sem stjórnvöld tóku saman síðasta vetur um efnahagsleg áhrif af mögulegri rekstrarstöðvun WOW air. Skýrslan var samin fyrir ráðherranefnd og þótt almenningur hafi haft augljósa hagsmuni af að vita um innihald hennar þá er hún enn læst í skúffu. Nýleg útvíkkun upplýsingalaga, frá 24. júní 2019, bendir til að Alþingi vilji fremur styrkja upplýsingalög en veikja þau. Með breytingunum voru bæði dómstólar og þingið sett undir upplýsingalög og ráðinn sérstakur ráðgjafi um upplýsingarétt almennings. Það að úrskurðarnefnd skuli áfram beita þröngum lagatúlkunum bendir til þess að ástæða sé til að herða upplýsingalög enn þannig að ekki verði hægt að takmarka upplýsingarétt almennings með óeðlilega þröngum túlkunum. Í leiðinni má taka fleiri skref til að styrkja rétt almennings til upplýsinga. Fyrir nokkrum árum sagði stjórnmálamaður í aðdraganda kosninga að náttúran ætti að njóta vafans. Þegar deilt er um hvort upplýsingar í vörslu hins opinbera eigi að vera opinberar ætti almenningur að njóta vafans. Höfundur er ritstjóri fréttastofu Stöðvar 2, Vísis og Bylgjunnar. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Fjölmiðlar Stjórnsýsla Þórir Guðmundsson Mest lesið Bannað að lækna sykursýki II Lukka Pálsdóttir Skoðun Krónan eða evran? Kostir og gallar Hilmar Þór Hilmarsson Skoðun Jæja, ræðum þá þetta dásamlega Evrópusamband Haraldur Ólafsson Skoðun Misskilin mannúð í hælisleitendamálum Nanna Margrét Gunnlaugsdóttir Skoðun Barnaskapur Bjarna Ben; Fjölmargar þjóðir með meiri kaupmátt en við! Ole Anton Bieltvedt Skoðun 11 ástæður fyrir því að kjósa Pírata Baldur Karl Magnússon Skoðun Ætla Íslendingar að standa vörð um orkuauðlindir sínar? Ágústa Ágústsdóttir Skoðun Teppaleggjum ekki íslenska náttúru með vindorku Halla Hrund Logadóttir Skoðun Hvert er fóðrið til að skipulögð glæpastarfsemi geti þrifist hér á landi? Jú, villuráfandi stefnulaus ungmenni! Davíð Bergmann Skoðun „Útlendingar“ og „þetta fólk“ Jasmina Vajzović Crnac Skoðun Skoðun Skoðun 11 ástæður fyrir því að kjósa Pírata Baldur Karl Magnússon skrifar Skoðun Misskilin mannúð í hælisleitendamálum Nanna Margrét Gunnlaugsdóttir skrifar Skoðun Hvert er fóðrið til að skipulögð glæpastarfsemi geti þrifist hér á landi? Jú, villuráfandi stefnulaus ungmenni! Davíð Bergmann skrifar Skoðun „Útlendingar“ og „þetta fólk“ Jasmina Vajzović Crnac skrifar Skoðun Erum við ekki betri en Talibanar? Hildur Þórðardóttir skrifar Skoðun Af hverju ég styð Samfylkinguna – og Hannes Sigurbjörn Jónsson Ásbjörn Þór Ásbjörnsson skrifar Skoðun Lyftistöng fyrir samfélagið Bragi Bjarnason skrifar Skoðun Stöndum með ungu fólki og fjölskyldum Ragna Sigurðardóttir,Jóhann Páll Jóhannsson skrifar Skoðun Þrælakistur samtímans? Gunnar Hólmsteinn Ársælsson skrifar Skoðun Bannað að lækna sykursýki II Lukka Pálsdóttir skrifar Skoðun Hvað kostar vímuefnavandinn? Lilja Sif Þorsteinsdóttir skrifar Skoðun Hægri menn vega að heilbrigðiskerfinu Stefán Ólafsson skrifar Skoðun Jæja, ræðum þá þetta dásamlega Evrópusamband Haraldur Ólafsson skrifar Skoðun Kvikmyndagerð á Íslandi: Næstu skref Lilja Dögg Alfreðsdóttir skrifar Skoðun Sigurður Ingi og óverðtryggingin Hjalti Þórisson skrifar Skoðun Varnarveggur gegn vonbrigðum Sanna Magdalena Mörtudóttir skrifar Skoðun Flokkur fólksins vill efla byggð um land allt! Lilja Rafney Magnúsdóttir skrifar Skoðun Barnaskapur Bjarna Ben; Fjölmargar þjóðir með meiri kaupmátt en við! Ole Anton Bieltvedt skrifar Skoðun Gekk ég yfir sjó og land og ríkisstofnanir líka Magnús Guðmundsson skrifar Skoðun Getur þú fengið þá hjálp sem þú þarft ef andlega heilsan hrörnar? Sigurrós Eggertsdóttir skrifar Skoðun Skilum skömminni Elín Birna Olsen skrifar Skoðun Reynir Samband sveitarfélaga að spilla gerð kennarasamninga? Ragnar Þór Pétursson skrifar Skoðun Hefur sálfræðileg meðferð áhrif á líkamlegt heilbrigði? Rúnar Helgi Andrason skrifar Skoðun Vaxtahækkanir og brotið traust - hver ber ábyrgð? Sandra B. Franks skrifar Skoðun Rödd friðar þarf að hljóma skærar Arnar Þór Jónsson skrifar Skoðun Af skynsemi Vegagerðarinnar Magnús Rannver Rafnsson skrifar Skoðun Nýja stjórnarskráin — Alþingi rjúfi stöðnunina með stjórnlagaþingi Stjórn Stjórnarskrárfélagsins skrifar Skoðun Nýtt fangelsi – fyrir öruggara samfélag Guðrún Hafsteinsdóttir skrifar Skoðun Ísland og orkuskiptin: Styðjum þróun á jarðhita og alþjóðlegt samstarf Ester Halldórsdóttir skrifar Skoðun Ærin verkefni næstu ár Ásbjörg Kristinsdóttir skrifar Sjá meira
Þegar úrskurðarnefnd um upplýsingamál metur hvort opinberum aðila beri að veita almenningi upplýsingar, sem óskað er eftir, þá velur hún ítrekað að túlka upplýsingalög með þrengsta mögulega móti. Ekkert bendir til að það hafi verið ætlun löggjafans. Markmið laganna er þvert á móti skýrt frá upphafi, að „tryggja gegnsæi í stjórnsýslu“ og styrkja upplýsingarétt, lýðræði, aðhald fjölmiðla og traust almennings á stjórnsýslunni. Í athugasemdum við frumvarpið kemur skýrt fram að aðrir hagsmunir – svo sem ef upplýsingar teljast viðkvæmar – geti réttlætt „frávik frá meginreglu laganna“. Með öðrum orðum, það er meginregla að upplýsingar sem hið opinbera býr yfir séu opinberar en fráviksreglur geti réttlætt að þeim sé haldið frá almenningi. Það megi meina almenningi um upplýsingar í undantekningartilvikum. Í nýlegum úrskurði fara nefndarmenn í lögfræðilega loftfimleika til að komast að þeirri niðurstöðu að Ríkisútvarpinu beri ekki að upplýsa um nöfn umsækjenda um starf útvarpsstjóra. Niðurstaða úrskurðarnefndarinnar er nýjasta og augljósasta dæmið um ákvarðanir þar sem kosið er að túlka upplýsingalög þröngt fremur en vítt, í andstöðu við vilja löggjafans eins og hann birtist í lögunum og athugasemdum við þau. Í þessu máli skarst umboðsmaður Alþingis í leikinn. Í svari til Jakobs Bjarnar Grétarssonar á fréttastofu Stöðvar 2, Vísis og Bylgjunnar lýsir hann í smáatriðum hvernig nefndin hafi kosið að túlka lög til að styðja ákvörðun RÚV um að láta ekki umbeðnar upplýsingar af hendi. Umboðsmaður kemst á endanum að þeirri niðurstöðu að skýra þurfi lögin en lesa má milli línanna í bréfi hans að þörfin á því sé til komin vegna þessarar sérkennilegu afstöðu nefndarinnar. Þegar upplýsingalög voru sett 2012 höfðu þingmenn í huga reynsluna af hruninu og algjöru niðurbroti trausts á stjórnsýslunni. Þá hafði leyndarhyggja umlukið aðdraganda efnahags- og fjármálakreppunnar. Þegar hún svo skall á, nánast fyrirvaralaust, olli það gífurlegri bræði meðal almennings sem hafði engar vísbendingar fengið frá ráðamönnum um að alvarlegur vandi væri til staðar eða yfirvofandi. Þegar togstreita er milli réttar almennings til aðgangs að upplýsingum og viðleitni embættismanna til að halda þeim leyndum ætti almenningur að njóta vafans. Vísir/Vilhelm Meira en áratug síðar er eins og vilji sé innan stjórnsýslunnar til að setja lærdóm af þessari reynslu ofan í skúffu. Í lögfræði er kennt að undantekningar skuli túlka þröngt en meginreglur vítt. Úrskurðarnefnd virðist hins vegar hafi komið sér upp vinnureglu um að túlka undantekningar vítt en meginreglur þröngt. Líkt og umboðsmaður Alþingis bendir á er ástæða til að bæta lög þannig að skýrt sé hver vilji Alþingis er. Í leiðinni væri ekki úr vegi að taka fleiri skref til að auka upplýsingarétt almennings. Þannig eru undanþáguákvæði um gögn sem megi fara leynt, ekki vegna þess að þau þurfi að gera það eðlis þeirra vegna heldur vegna þess í hvaða tilgangi þau eru tekin saman. Til dæmis er kveðið á um að gögn sem séu tekin saman fyrir ráðherrafundi séu undanþegin upplýsingarétti. Þetta ákvæði nota stjórnvöld – með velþóknun úrskurðarnefndar – óspart til að leyna almenning skýrslum og öðrum samantektum sem augljóslega ættu að vera opinberar miðað við tilgang upplýsingalaga. Dæmi um þetta er skýrsla sem stjórnvöld tóku saman síðasta vetur um efnahagsleg áhrif af mögulegri rekstrarstöðvun WOW air. Skýrslan var samin fyrir ráðherranefnd og þótt almenningur hafi haft augljósa hagsmuni af að vita um innihald hennar þá er hún enn læst í skúffu. Nýleg útvíkkun upplýsingalaga, frá 24. júní 2019, bendir til að Alþingi vilji fremur styrkja upplýsingalög en veikja þau. Með breytingunum voru bæði dómstólar og þingið sett undir upplýsingalög og ráðinn sérstakur ráðgjafi um upplýsingarétt almennings. Það að úrskurðarnefnd skuli áfram beita þröngum lagatúlkunum bendir til þess að ástæða sé til að herða upplýsingalög enn þannig að ekki verði hægt að takmarka upplýsingarétt almennings með óeðlilega þröngum túlkunum. Í leiðinni má taka fleiri skref til að styrkja rétt almennings til upplýsinga. Fyrir nokkrum árum sagði stjórnmálamaður í aðdraganda kosninga að náttúran ætti að njóta vafans. Þegar deilt er um hvort upplýsingar í vörslu hins opinbera eigi að vera opinberar ætti almenningur að njóta vafans. Höfundur er ritstjóri fréttastofu Stöðvar 2, Vísis og Bylgjunnar.
Hvert er fóðrið til að skipulögð glæpastarfsemi geti þrifist hér á landi? Jú, villuráfandi stefnulaus ungmenni! Davíð Bergmann Skoðun
Skoðun Hvert er fóðrið til að skipulögð glæpastarfsemi geti þrifist hér á landi? Jú, villuráfandi stefnulaus ungmenni! Davíð Bergmann skrifar
Skoðun Af hverju ég styð Samfylkinguna – og Hannes Sigurbjörn Jónsson Ásbjörn Þór Ásbjörnsson skrifar
Skoðun Barnaskapur Bjarna Ben; Fjölmargar þjóðir með meiri kaupmátt en við! Ole Anton Bieltvedt skrifar
Skoðun Getur þú fengið þá hjálp sem þú þarft ef andlega heilsan hrörnar? Sigurrós Eggertsdóttir skrifar
Skoðun Nýja stjórnarskráin — Alþingi rjúfi stöðnunina með stjórnlagaþingi Stjórn Stjórnarskrárfélagsins skrifar
Skoðun Ísland og orkuskiptin: Styðjum þróun á jarðhita og alþjóðlegt samstarf Ester Halldórsdóttir skrifar
Hvert er fóðrið til að skipulögð glæpastarfsemi geti þrifist hér á landi? Jú, villuráfandi stefnulaus ungmenni! Davíð Bergmann Skoðun