Undarleg lög um bótagreiðslur vegna Guðmundar- og Geirfinnsmála Eva Hauksdóttir skrifar 31. janúar 2020 17:00 Nýverið fjölluðu fjölmiðlar um bótagreiðslur ríkisins til brotaþola í Guðmundar- og Geirfinnsmálum og afkomenda þeirra. Bæturnar eru greiddar á grundvelli laga nr. 128/2019 sem sett voru sérstaklega í þeim tilgangi að bregðast við sýknudómum í þessum málum. Það er út af fyrir sig ánægjulegt að ríkið sjái sóma sinn í því að greiða bætur án þess að vera skikkað til þess og miðað við þær sanngirnisbætur sem ríkið hefur hingað til greitt eru þetta ekki lágar bætur. En þær eru samt miklu lægri en bótakröfur sem lögmenn nefna og rökstyðja með dómafordæmum Hæstaréttar. Það er í sjálfu sér skrýtið uppátæki að setja lög um bætur sem víkja svo langt frá því sem krafist er, í þeim eina tilgangi að sýna fram á sanngirni ríkisins. Þetta eru að öðru leyti hin undarlegustu lög eins og reyndar nánast öll tiltæki ríkisins sem snerta Guðmundar- og Geirfinnsmál. Furðuleg lög Það sem vekur mér mesta furðu við lestur þessara laga og lögskýringargagna með þeim er tvennt: 1. Erfingjum Sævars Ciesielski og Tryggva Rúnars Leifssonar eru tryggðar bætur – ekki sem erfingjum, heldur sem „hlutaðeigandi“ – sem nokkurskonar brotaþolum í málinu. Aðstandendum þeirra sem enn eru á lífi er ekki tryggður neinn bótaréttur. 2. Þótt vikið sé verulega frá reglum skaðabótaréttar og dómaframkvæmd Hæstaréttar (af góðum ástæðum) af tillitssemi við aðstandendur þeirra sem sýknaðir voru við endurupptöku Guðmundar- og Geirfinnsmála árið 2017, er ekkert gert til að rétta hlut Erlu Bolladóttur. Brotaþolar eða erfingjar? Í lögunum er kveðið á um að greiða skuli bætur „til þeirra sýknuðu sem eru á lífi og á sama grundvelli til eftirlifandi maka og barna þeirra sem látnir eru.“ Eins og ráða má af greinargerð með frumvarpinu að lögunum er bótagrundvöllurinn aðallega sök ríkisins vegna meingjörða ríkisvaldsins við meðferð sakamála gegn þeim sakborningum í Guðmundar- og Geirfinnsmálum sem sýknaðir voru í hæstaréttardómi nr. 521/2019. Það er óvenjuleg niðurstaða að bótagrundvöllur nái til erfingja þeirra sakborninga sem nú eru látnir. Meginreglan er sú að eingöngu eiginlegir tjónþolar eigi bótarétt, ekki þriðji maður sem verður fyrir óbeinu tjóni sem leiðir af frumtjóninu. Það má oft telja óréttlátt og sem betur fer má gera undantekningar frá þeirri reglu. Sannarlega var ástæða til að víkja frá meginreglunni í þessum lögum enda hafa margir ef ekki allir aðstandendur hinna dómfelldu þjáðst mikið vegna þessara mála. En sú leið sem löggjafinn hefur farið í þessu tilviki er stórfurðuleg. Í greinargerðinni kemur fram að aðstandendur sakborninga hafi þjáðst vegna hinna röngu dóma en ekkert hefur komið fram sem skýrir það hvernig miski barna þeirra sakborninga sem látnir eru sé meiri eða annars eðlis en miski barna þeirra sem enn eru á lífi. Þá má ætla að þáverandi makar sakborninga hafi þjáðst verulega þótt þeir hafi síðar slitið samvistum. Dæmi er um að maki sakbornings sem nú er fráskilinn, hafi á sínum tíma misst vinnu, neyðst til að gefa barn til ættleiðingar, aðskilja systkini og flýja land, beinlínis vegna dóma i Guðmundar- og Geirfinnsmálum. Sú fjölskylda er ekki talin eiga bótarétt þótt fjölskyldur Sævars og Tryggva Rúnars fái bætur. Annað sem varla getur talist réttlátt er að þar sem erfingjar Sævars og Tryggva Rúnars fá bætur en ekki arf, eru þeir undanþegnir skattskyldu af þeim fjárhæðum sem koma í hlut þeirra. Erfingjar annarra sýknaðra munu hinsvegar þurfa að greiða erfðafjárskatt af því sem mögulega kemur í hlut þeirra af bótafénu að feðrum þeirra látnum. Augljóslega er það réttlát ákvörðun að greiða bætur vegna meðferðarinnar á Sævari og Tryggva Rúnari eins og öðrum sakborningum og það hefði verið óréttlátt ef erfingjar þeirra sætu uppi arflausir á meðan búast má við að erfingjar annarra sem sýknaðir voru erfi tugi milljóna, en hefði ekki verið hægt að ganga frá því á aðeins minna klaufalegan hátt? Gengið fram hjá Erlu Það allra furðulegasta er samt að þótt aðstandendur þeirra sakborninga sem látnir eru séu með bótarétti sínum taldir til brotaþola er ekkert minnst á Erlu Bolladóttur sem varð þó fyrir beinum miska vegna þessara mála. Þannig er gengið fram hjá brotaþola sem varð fyrir beinum miska við rannsókn mála, bæði sem brotaþoli og aðstandandi, á meðan fólk sem fæddist ekki fyrr en löngu eftir að hinir röngu dómar féllu fær bætur vegna afleidds miska – ekki arf, eins og eðlilegt hefði verið, heldur skattfrjálsar miskabætur. Þessi framkoma við Erlu Bolladóttur er ekki bara óréttlát heldur hrein og klár svívirða. Hvað Erlu varðar er út af fyrir sig gagnrýniverð niðurstaða hjá endurupptökunefndinni á sínum tíma að ekki væri ástæða til endurupptöku á dómum um rangar sakargiftir í tengslum við meint manndráp á Geirfinni Einarssyni. Ef gengið er út frá sakleysi þeirra sem dæmdir voru fyrir manndráp (og Hæstiréttur hefur nú staðfest þá niðurstöðu að þeir teljist saklausir) er þar með brostin forsenda fyrir röngum sakargiftum. Það hefði verið mikilsháttar furðulegt tiltæki hjá Sævari, Erlu og Kristjáni Viðari að sammælast um að bera rangar sakir á tiltekna menn vegna manndrápsmáls sem kom þeim ekkert við. Á þetta hefur oft verið bent frá því að endurupptökunefndin skilaði áliti sínu. Þótt meðlimir endurupptökunefndar hafi ekki áttað sig á þessum einföldu rökum eða kosið að líta fram hjá þeim hefur Alþingi því enga afsökun fyrir því að gera sömu mistök. Hvar er heimildin fyrir greiðslum til lögmanna? Enn eitt vekur undrun mína við þetta mál. Í umfjöllun fjölmiðla hefur komið fram að auk bóta til brotaþola og erfingja hafi ríkið greitt lögmannskostnað upp á 41 milljón króna. Það kemur ekki skýrt fram hvort um er að ræða lögmannskostnað ríkisins vegna samningaumleitana eða hvort ríkið ákvað að greiða lögmönnum bótakrefjenda þóknun. Þótt ríkið hafi vitanlega þurft á lögmannsþjónustu að halda vegna sáttatilrauna verður að teljast ólíklegt að sá kostnaður nái 41 milljón. En ef rétt er að ríkið hafi greitt lögmannskostnað bótakrefjenda, hvernig og hvenær var sú ákvörðun tekin og á grundvelli hvaða heimildar? Ekkert er minnst á lögmannskostnað í lögunum eða greinargerð með frumvarpinu. Misheppnuð tilraun Það sem er jákvætt við þessi lög er að mínu mati tvennt: Annars vegar tryggja þau rétt erfingja Sævars og Tryggva Rúnars, sem tæpast ríða feitum hesti frá dánarbússkiptum feðra sinna og hefðu mjög ósennilega fengið krónu með því að höfða dómsmál. Hinsvegar er sett fordæmi um vilja ríkisvaldsins til að bæta þriðja manni tjón sem leiðir óbeint af skaðaverkum ríkisins. Lögin eru þó fyrst og fremst dæmi um lögfræðilegt fúsk, illa rökstudd og vandræðaleg. Það væri hægt að fyrirgefa það þar sem um er að ræða lög sem ekki er ætlað að hafa áhrif á nema mjög lítinn hóp fólks í eitt skipti. En hafi Alþingi einhverntíma skotið sig í fótinn, þá er það með því að setja lög með því eina markmiði að sýna fram á sanngirni Katrínar Jakobsdóttur gagnvart brotaþolum í Guðmundar- og Geirfinnsmálum án þess svo mikið sem að nefna Erlu Bolladóttur á nafn.Höfundur er lögfræðimenntaður álitshafi. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Dómsmál Eva Hauksdóttir Guðmundar- og Geirfinnsmálin Mest lesið Teppaleggjum ekki íslenska náttúru með vindorku Halla Hrund Logadóttir Skoðun Halldór 23.11.2024 Halldór Miskunnsami nýmarxistinn Kári Allansson Skoðun Furðuleg réttlæting á hækkun verðtryggðra vaxta Marinó G. Njálsson Skoðun Kosningaloforðið sem gleymdist? Þorsteinn Siglaugsson Skoðun Vaxtahækkanir og brotið traust - hver ber ábyrgð? Sandra B. Franks Skoðun Raforka er ekki eina orkan! Dagur Helgason Skoðun Ísland og orkuskiptin: Styðjum þróun á jarðhita og alþjóðlegt samstarf Ester Halldórsdóttir Skoðun Sögufölsun í heimildarþætti RÚV — Svör óskast Jóna Benediktsdóttir,Hjörtur Hjartarson,Katrín Oddsdóttir,Kjartan Jónsson,Kristín Erna Arnardóttir,Sigríður Ólafsdóttir,Þórir Baldursson Skoðun Kjósum á næsta kjörtímabili Jón Steindór Valdimarsson Skoðun Skoðun Skoðun Hefur sálfræðileg meðferð áhrif á líkamlegt heilbrigði? Rúnar Helgi Andrason skrifar Skoðun Vaxtahækkanir og brotið traust - hver ber ábyrgð? Sandra B. Franks skrifar Skoðun Rödd friðar þarf að hljóma skærar Arnar Þór Jónsson skrifar Skoðun Af skynsemi Vegagerðarinnar Magnús Rannver Rafnsson skrifar Skoðun Nýja stjórnarskráin — Alþingi rjúfi stöðnunina með stjórnlagaþingi Stjórn Stjórnarskrárfélagsins skrifar Skoðun Nýtt fangelsi – fyrir öruggara samfélag Guðrún Hafsteinsdóttir skrifar Skoðun Ísland og orkuskiptin: Styðjum þróun á jarðhita og alþjóðlegt samstarf Ester Halldórsdóttir skrifar Skoðun Ærin verkefni næstu ár Ásbjörg Kristinsdóttir skrifar Skoðun Kominn tími á öðruvísi stjórnmál Gísli Rafn Ólafsson skrifar Skoðun Furðuleg réttlæting á hækkun verðtryggðra vaxta Marinó G. Njálsson skrifar Skoðun Raforka er ekki eina orkan! Dagur Helgason skrifar Skoðun Miskunnsami nýmarxistinn Kári Allansson skrifar Skoðun Skapandi skattur og skapandi fólk Vilhjálmur Árnason skrifar Skoðun Teppaleggjum ekki íslenska náttúru með vindorku Halla Hrund Logadóttir skrifar Skoðun Kjósum á næsta kjörtímabili Jón Steindór Valdimarsson skrifar Skoðun Kosningaloforðið sem gleymdist? Þorsteinn Siglaugsson skrifar Skoðun Eru aðventan og jólin kvíða- eða tilhlökkunarefni? Guðlaug Helga Ásgeirsdóttir skrifar Skoðun Óframseljanlegt DAGA-kerfi Kári Jónsson skrifar Skoðun Nýtanleg verðmætasköpun um allt land Jóhann Frímann Arinbjarnarson skrifar Skoðun Geðrænn vandi barna og ungmenna Eldur S. Kristinsson skrifar Skoðun Það er kominn verðmiði á fangelsið en hvað má ungmenni í alvarlegum vanda kosta? Davíð Bergmann skrifar Skoðun Hinn opni tékki samgöngusáttmálans – ljósastýring og Sundabraut Eiríkur S. Svavarsson skrifar Skoðun Eru sumir heppnari en aðrir? Anna Kristín Jensdóttir skrifar Skoðun Við þurfum stjórnmálamenn sem skilja mikilvægi stærstu atvinnugreinar landsins Aðalheiður Ósk Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Kallað eftir fyrirsjáanleika í opinberum framkvæmdum Þorsteinn Víglundsson ,Jónína Guðmundsdóttir,Karl Andreassen skrifar Skoðun Sjálfstætt fólk Kristín Linda Jónsdóttir skrifar Skoðun Óstjórn í húsnæðismálum Ragnar Þór Ingólfsson skrifar Skoðun Arfur stjórnmálanna 2024 Elvar Eyvindsson skrifar Skoðun Kjósum rétt(indi) fyrir fatlað fólk! Unnur Helga Óttarsdóttir,Anna Lára Steindal skrifar Skoðun Frelsi er allra, ekki fárra útvaldra Jón Óskar Sólnes skrifar Sjá meira
Nýverið fjölluðu fjölmiðlar um bótagreiðslur ríkisins til brotaþola í Guðmundar- og Geirfinnsmálum og afkomenda þeirra. Bæturnar eru greiddar á grundvelli laga nr. 128/2019 sem sett voru sérstaklega í þeim tilgangi að bregðast við sýknudómum í þessum málum. Það er út af fyrir sig ánægjulegt að ríkið sjái sóma sinn í því að greiða bætur án þess að vera skikkað til þess og miðað við þær sanngirnisbætur sem ríkið hefur hingað til greitt eru þetta ekki lágar bætur. En þær eru samt miklu lægri en bótakröfur sem lögmenn nefna og rökstyðja með dómafordæmum Hæstaréttar. Það er í sjálfu sér skrýtið uppátæki að setja lög um bætur sem víkja svo langt frá því sem krafist er, í þeim eina tilgangi að sýna fram á sanngirni ríkisins. Þetta eru að öðru leyti hin undarlegustu lög eins og reyndar nánast öll tiltæki ríkisins sem snerta Guðmundar- og Geirfinnsmál. Furðuleg lög Það sem vekur mér mesta furðu við lestur þessara laga og lögskýringargagna með þeim er tvennt: 1. Erfingjum Sævars Ciesielski og Tryggva Rúnars Leifssonar eru tryggðar bætur – ekki sem erfingjum, heldur sem „hlutaðeigandi“ – sem nokkurskonar brotaþolum í málinu. Aðstandendum þeirra sem enn eru á lífi er ekki tryggður neinn bótaréttur. 2. Þótt vikið sé verulega frá reglum skaðabótaréttar og dómaframkvæmd Hæstaréttar (af góðum ástæðum) af tillitssemi við aðstandendur þeirra sem sýknaðir voru við endurupptöku Guðmundar- og Geirfinnsmála árið 2017, er ekkert gert til að rétta hlut Erlu Bolladóttur. Brotaþolar eða erfingjar? Í lögunum er kveðið á um að greiða skuli bætur „til þeirra sýknuðu sem eru á lífi og á sama grundvelli til eftirlifandi maka og barna þeirra sem látnir eru.“ Eins og ráða má af greinargerð með frumvarpinu að lögunum er bótagrundvöllurinn aðallega sök ríkisins vegna meingjörða ríkisvaldsins við meðferð sakamála gegn þeim sakborningum í Guðmundar- og Geirfinnsmálum sem sýknaðir voru í hæstaréttardómi nr. 521/2019. Það er óvenjuleg niðurstaða að bótagrundvöllur nái til erfingja þeirra sakborninga sem nú eru látnir. Meginreglan er sú að eingöngu eiginlegir tjónþolar eigi bótarétt, ekki þriðji maður sem verður fyrir óbeinu tjóni sem leiðir af frumtjóninu. Það má oft telja óréttlátt og sem betur fer má gera undantekningar frá þeirri reglu. Sannarlega var ástæða til að víkja frá meginreglunni í þessum lögum enda hafa margir ef ekki allir aðstandendur hinna dómfelldu þjáðst mikið vegna þessara mála. En sú leið sem löggjafinn hefur farið í þessu tilviki er stórfurðuleg. Í greinargerðinni kemur fram að aðstandendur sakborninga hafi þjáðst vegna hinna röngu dóma en ekkert hefur komið fram sem skýrir það hvernig miski barna þeirra sakborninga sem látnir eru sé meiri eða annars eðlis en miski barna þeirra sem enn eru á lífi. Þá má ætla að þáverandi makar sakborninga hafi þjáðst verulega þótt þeir hafi síðar slitið samvistum. Dæmi er um að maki sakbornings sem nú er fráskilinn, hafi á sínum tíma misst vinnu, neyðst til að gefa barn til ættleiðingar, aðskilja systkini og flýja land, beinlínis vegna dóma i Guðmundar- og Geirfinnsmálum. Sú fjölskylda er ekki talin eiga bótarétt þótt fjölskyldur Sævars og Tryggva Rúnars fái bætur. Annað sem varla getur talist réttlátt er að þar sem erfingjar Sævars og Tryggva Rúnars fá bætur en ekki arf, eru þeir undanþegnir skattskyldu af þeim fjárhæðum sem koma í hlut þeirra. Erfingjar annarra sýknaðra munu hinsvegar þurfa að greiða erfðafjárskatt af því sem mögulega kemur í hlut þeirra af bótafénu að feðrum þeirra látnum. Augljóslega er það réttlát ákvörðun að greiða bætur vegna meðferðarinnar á Sævari og Tryggva Rúnari eins og öðrum sakborningum og það hefði verið óréttlátt ef erfingjar þeirra sætu uppi arflausir á meðan búast má við að erfingjar annarra sem sýknaðir voru erfi tugi milljóna, en hefði ekki verið hægt að ganga frá því á aðeins minna klaufalegan hátt? Gengið fram hjá Erlu Það allra furðulegasta er samt að þótt aðstandendur þeirra sakborninga sem látnir eru séu með bótarétti sínum taldir til brotaþola er ekkert minnst á Erlu Bolladóttur sem varð þó fyrir beinum miska vegna þessara mála. Þannig er gengið fram hjá brotaþola sem varð fyrir beinum miska við rannsókn mála, bæði sem brotaþoli og aðstandandi, á meðan fólk sem fæddist ekki fyrr en löngu eftir að hinir röngu dómar féllu fær bætur vegna afleidds miska – ekki arf, eins og eðlilegt hefði verið, heldur skattfrjálsar miskabætur. Þessi framkoma við Erlu Bolladóttur er ekki bara óréttlát heldur hrein og klár svívirða. Hvað Erlu varðar er út af fyrir sig gagnrýniverð niðurstaða hjá endurupptökunefndinni á sínum tíma að ekki væri ástæða til endurupptöku á dómum um rangar sakargiftir í tengslum við meint manndráp á Geirfinni Einarssyni. Ef gengið er út frá sakleysi þeirra sem dæmdir voru fyrir manndráp (og Hæstiréttur hefur nú staðfest þá niðurstöðu að þeir teljist saklausir) er þar með brostin forsenda fyrir röngum sakargiftum. Það hefði verið mikilsháttar furðulegt tiltæki hjá Sævari, Erlu og Kristjáni Viðari að sammælast um að bera rangar sakir á tiltekna menn vegna manndrápsmáls sem kom þeim ekkert við. Á þetta hefur oft verið bent frá því að endurupptökunefndin skilaði áliti sínu. Þótt meðlimir endurupptökunefndar hafi ekki áttað sig á þessum einföldu rökum eða kosið að líta fram hjá þeim hefur Alþingi því enga afsökun fyrir því að gera sömu mistök. Hvar er heimildin fyrir greiðslum til lögmanna? Enn eitt vekur undrun mína við þetta mál. Í umfjöllun fjölmiðla hefur komið fram að auk bóta til brotaþola og erfingja hafi ríkið greitt lögmannskostnað upp á 41 milljón króna. Það kemur ekki skýrt fram hvort um er að ræða lögmannskostnað ríkisins vegna samningaumleitana eða hvort ríkið ákvað að greiða lögmönnum bótakrefjenda þóknun. Þótt ríkið hafi vitanlega þurft á lögmannsþjónustu að halda vegna sáttatilrauna verður að teljast ólíklegt að sá kostnaður nái 41 milljón. En ef rétt er að ríkið hafi greitt lögmannskostnað bótakrefjenda, hvernig og hvenær var sú ákvörðun tekin og á grundvelli hvaða heimildar? Ekkert er minnst á lögmannskostnað í lögunum eða greinargerð með frumvarpinu. Misheppnuð tilraun Það sem er jákvætt við þessi lög er að mínu mati tvennt: Annars vegar tryggja þau rétt erfingja Sævars og Tryggva Rúnars, sem tæpast ríða feitum hesti frá dánarbússkiptum feðra sinna og hefðu mjög ósennilega fengið krónu með því að höfða dómsmál. Hinsvegar er sett fordæmi um vilja ríkisvaldsins til að bæta þriðja manni tjón sem leiðir óbeint af skaðaverkum ríkisins. Lögin eru þó fyrst og fremst dæmi um lögfræðilegt fúsk, illa rökstudd og vandræðaleg. Það væri hægt að fyrirgefa það þar sem um er að ræða lög sem ekki er ætlað að hafa áhrif á nema mjög lítinn hóp fólks í eitt skipti. En hafi Alþingi einhverntíma skotið sig í fótinn, þá er það með því að setja lög með því eina markmiði að sýna fram á sanngirni Katrínar Jakobsdóttur gagnvart brotaþolum í Guðmundar- og Geirfinnsmálum án þess svo mikið sem að nefna Erlu Bolladóttur á nafn.Höfundur er lögfræðimenntaður álitshafi.
Ísland og orkuskiptin: Styðjum þróun á jarðhita og alþjóðlegt samstarf Ester Halldórsdóttir Skoðun
Sögufölsun í heimildarþætti RÚV — Svör óskast Jóna Benediktsdóttir,Hjörtur Hjartarson,Katrín Oddsdóttir,Kjartan Jónsson,Kristín Erna Arnardóttir,Sigríður Ólafsdóttir,Þórir Baldursson Skoðun
Skoðun Nýja stjórnarskráin — Alþingi rjúfi stöðnunina með stjórnlagaþingi Stjórn Stjórnarskrárfélagsins skrifar
Skoðun Ísland og orkuskiptin: Styðjum þróun á jarðhita og alþjóðlegt samstarf Ester Halldórsdóttir skrifar
Skoðun Það er kominn verðmiði á fangelsið en hvað má ungmenni í alvarlegum vanda kosta? Davíð Bergmann skrifar
Skoðun Hinn opni tékki samgöngusáttmálans – ljósastýring og Sundabraut Eiríkur S. Svavarsson skrifar
Skoðun Við þurfum stjórnmálamenn sem skilja mikilvægi stærstu atvinnugreinar landsins Aðalheiður Ósk Guðmundsdóttir skrifar
Skoðun Kallað eftir fyrirsjáanleika í opinberum framkvæmdum Þorsteinn Víglundsson ,Jónína Guðmundsdóttir,Karl Andreassen skrifar
Ísland og orkuskiptin: Styðjum þróun á jarðhita og alþjóðlegt samstarf Ester Halldórsdóttir Skoðun
Sögufölsun í heimildarþætti RÚV — Svör óskast Jóna Benediktsdóttir,Hjörtur Hjartarson,Katrín Oddsdóttir,Kjartan Jónsson,Kristín Erna Arnardóttir,Sigríður Ólafsdóttir,Þórir Baldursson Skoðun